Қазақстан Республикасындағы ЖЕРГІЛІКТІ бюджет үдерісінің негіздері

Аймақтарда  қалыптасатын қаржылық қатынастар негізінен  жергілікті бюджеттердің қалыптасуы мен

орындалуы арқылы жүзеге асарылады.

      Жеке аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың  түсу көлемі мен құрылымына  елдегі экономикалық жағдай; қаржы  – бюджеті саясаты, өндіріс  дамуының аймақтық деңгейі, оның  құрылымы, инфляция 

қарқыны,бағаның  өсуі және т.б.сан алуан факторлар  әсер етеді.

       Нарықтық қатынастарды қалыптасытыру  барысында жүргізілген реформалар  аймақаралық саралауды (дифференциация) тым «күшейтіп»жібереді. Нәтижесінде жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті (2-кесте). Ал АҚШ-та ең «алдыңғы» және ең «артта қалған» штаттарының арасындағы айырмашылық небәрі 1,8есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғарғы көлемі Атырау облысына, ал ең төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр.2003жығы деректер бойыншаосы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе болған. Мұндай тым саралау, әрине миграцияның күшеюіне,дағдарысты және кедей ареалдардың кеңеюіне аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясаты жүргізуді айтарлықтай қиындатады [33].

Аймақтық әлеуметтік–экономикалық теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе  объективті сипаттағы себептпермен  байланысты болғанымен де, оларды «жұмсарту» қажеттілігі айқын. Мемлекеттің тұтастығын сақтауға ұмтылқан бір де бір мемлект аумақтық теңсіздіктердің соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің тәжірибесі де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік – экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының  бюджет заңнамалары жергілікті деңгейдегі  билік органдарының қызметтерінің  дербестік талаптарына  сай келе бермейді. Аймақтардың  бюджеті олардың  қаржылық әлеуетінің  маңызды элементі  екендігін ескерген жөн. Аумақтар дамуының  әлеуметтік−экономикалық  бағдарламаларын  қамтамасыз етуге бюджеттік ресурстар  негізгі рөл атқарады. Бюджеттерді  қалыптастыруда  аймақ пен  орталықтың  өзара қарым−қатынастарын да  ескермеуге болмайды. Ол бюджетаралық  қатынастар үрдісі  арқылы жүзеге  асады. Биліктің жергілікті органдары бюджет  қаражаттарының бағытын  өздері анықтайды. Ал жергілікті бюджеттер  табыс көзін  қалыптастыру «жоғарыдан» жүргізіледі, яғни  шешімдерді қабылдау  жоғарыдан төмен жүреді. Шындығында. Жергілікті басқару органдары  бюджеттің шығысы мен  кірісіне ықпал ете алмайды. Оларды бақылау цифрларын есептей отырып және соның негізінде  аймақтар үшін  субвенциялар мен алып алулардың  мөлшерін белгілей отырып, қаржы министрлігі  анықтайды.

Жергілікті  бюджеттің рөлі, оның құрылымы мен  бағыты  бүтіндей билік пен  басқарудың  жергілікті органдарына  жүктелінген  функциялардың сипатымен, сондай−ақ  мемлекеттің  әкімщілік−аумақтық құрылысымен  және оның саяси−экономикалық бағыттылығымен анықталады.

Жергілікті  бюджеттерді қалыптастырудың  құрылымдық ерекшеліктерін  ескере отырып, олардың  механизмнің мазмұндық негізін  тіркелген  табыс көздері  құрайтынын ескерген жөн. Тіркелген және  реттелетін  табыстар арасында  сандық қатынас  жергілікті  бюджеттердің  дербестік  дәрежесінің нақты көрсеткіші  болып табылады. Көптеген жылдар бойы  төменгі билік органдарының  өз бюджеттерін құрудағы  мүмкіндіктерінің шектелуі нәтижесінде барлық аймақтар  бюджеттер бойынша тіркелген  табыстар  үлесі 30%  шегінен асқан  жоқ. Нарық жағдайында жергілікті бюджеттерді  құрудың негізгі алғышарттарының  өзгеруімен байланысты  тіркелген  және реттелетін табыстар арасындағы қатынас айтарлықтай өзгерді, ал кейбір жағдайларда тіпті тіркелген  табыстар үлесі өсті.

Қазіргі кезде Қазақстанде жергілікті органдардың  өз деңгейінде салық салу бойынша  өкілеттіліктері жоқ  және бюджет табыстарына  әсер етуші шектеулі, демек,  олар жергілікті салықтардың  көмегімен  қарыздар бойынша  төлемдерін өтеуге  «қауқарсыз».

Жергілікті  бюджеттерге жергілікті үстемелерді  енгізу, салықтық қойылымдарды өзгерту  жолымен бюджеттердің табыс бөлімін  құруға нақты мүмкіндіктер беру жергілікті бюджеттердің дербестігіне ықпал етеді.

Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда,біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тисті аумақтардың экономикалық әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттк заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне байланысты болады.

Басқарудың  жергілікті органдарына мемлекеттің  әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер  жүктелген. Халыққа қызмет көосету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен  жергілікті қаржы ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік–тұрмыстық инфрақұрылымның салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын қорлар есебінен көрсетеді. Бұл тиісінше жергілікті қаржының рөлі мен маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға жергілікті қаржының бүкіл теориялық астарларын анық етіп шешіп алуға, елдің бюджет құрылысының жалпы мемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне байланысты болып келеді.

Білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы  бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.

Аймақтық  экономиканың қазіргі кездегі қайшылықтарының  бірі әлеуметтік-экономикалық аядағы жергілікті басқару органдарына  жүктелген міндеттердің өсуі мен  олары жүзеге асырудың қаржылық мүмкіндіктері  арасындағы айырмашылықтардың артуы  болып отыр.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджет құрылымының  қайта құрылуы бюджет жүйесінің  республикалық және аймақтық деңгейлері арасындағы қатынастардың жетілдірілуімен  ғана шектелмейді. Өйткені бұл төмен тұрған билік органдарының дербес бюджеттерін құру және олардың атқарылу мәселелеріне қатысты шешімдер қабылдауда нақты орталықсыздандыруға әкелмейді. Осыған байланысты Қазақстанның бюджеттік құрылымын демократияландырудың жетекші бағыты субсидиярлық қағидасына сәйкес бюджет үрдісіндегі өкілеттіліктерді, функцияларды және жауапкершіліктерді бөлуге негізделген жеогілікті басқару органдары мен мемлекет арасындағы қаржылық ағындарды шектеу болып табылады. Бұл қағида бойынша жоғары тұрғын үй деңгей төменгі тұрғын деігей шеше алмайтын мәселелер бойынша ғана шешім қабылдайды. Субсидиярлық қағидасының жүзеге асырылуы жеогілікті билік органдарының бюджеттік құқықтарын кеңейтуді талап етеді [12].

Сонымен, аймақтық бюджеттердің аймақтық деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді  шешудегі рөліне, оның маңызына жеткілікті еңгейде талдау жасалынады. Аймақтық бюджет табыстары нарықтық экономика жағдайында Қазақстан аймақтарының дербестігінің қажетті шарты бола отырып,жергілікті билік органдарына жүктелген міндеттердің олардың қаржылық мүмкіндіктерімен сәйкес келуіне негіз болуы тиіс. Ал бұл өз кезегінде билік деңгейлері арасында өкілеттіліктер мен функциялардың, жауапкершіліктердің нақты бөлінуін және соған сәйкес бюджетаралық қатынас мәселелерін жетілдіруді көздейді.

Макродеңгейде аймақтық басқару механизмінің құралы ретінде: экономикалық, қаржылық әдістер,инфрақұрылымды ұсыну және қазіргі уақытта Еуропалық Одақтың көпшілік елдері қолданып жүрген аймақтардың дамуын ынталандырудың «жұмсақ» шаралары ұсынылады. Қазақстан Республикасында аймақтық дамуды басқарудың қаржылық әдістері көбірек қолданысқа түседі, атап айтқанда, бюджетке дотациялар, жаңа жұмыс орындарын құруға субсидиялар, жеке компаниялардың дамыған немесе дағдарысты аймақтарға инвестиция салуын ынталандыру үшін салықтық жеңілдіктер беру. Сонымен бірге қаржылық әдістерді қолдану жеткілікті негіздеусіз жүргізіліп, бірқатар аймақтар тарапынан «масылдық пиғылдың» тууына және олардың дамуын тежеуге алып келеді, сондай-ақ, донор-аймақтардан алынатын қаржының шамадан артуы, олардың өсуге деген ынтасын төмендетеді және тиімсіз жағдайға қояды, халықтың өмір суру деңгейін арттыру мүмкіндіктерін қысқартады.

Аймақтарды  басқару механизмі аймақтардың  ресурстық әлеуеті мен даму мүмкіндіктерін толықтай пайдалану барлық аймақтарда бірдей емес болғандқтан, әр облыста  әр түрлі дамиды немесе мүлде болмауы  мүмкін.Осы тұрғыдан алғанда, аймақты басқару механизмін жетілдіру жолдарын ұсынуды жөн санаймыз:

• аймақтың өндірістік қызметінің ауқымын және жалпы табысын арттыру;         
• ұтымды мамандандыру және салалар мен қызметаяларының оңтайлы түрін құру;
• аумақтық жоспарлау мен өндіргіш күштерді орналастыруды жетілдіру;
• қолайлы инвестициялық климат жасау;
• кәсіпкерлік қызметті дамыту мен бәсекелестік ортаны құру үшін жағдайлар қалыптастыру.

       Аймақтық басқару аймақтық мүдделер  айқын бейнеленіп,олар жалпы мемлекеттік  мүдделермен үйлестірілгенде, оларды іске асырудың нақты қадамдары, тәсілдері мен әдістері айқындалғанда ғана белсенді әрі тиімді жүзеге аса алады. Аймақты басқару механизмін тиімді қолдану биліктің республикалық және аймақтық органдарының арасында функцияларды міндетті түрде бөлуді көздейді.

Сонымен аймақтардың дамуын басқарудың маңызды міндеттерінің қатарына біздің көзқарасымыз бойынша, келесілерді жатқызуға болады:

• аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейлеріндегі бастапқы айырмашылықтарды «тегістеу», халықтың лайықты қмір сүру деңгейі мен сапасын қамтамасыз ету;
• мемлекет пен жекелеген аймақтарының мүдделерін үйлестіру арқылы біртұтас ұлттық экономиканың қызмет етуін қамтамасыз етуге бейімді ірекеті әлеуметтік-экономикалық механизмді құру;
• меншіктің түрлі нысндарын тең негізде дамыта отырып,көпукладты экономиканы, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру.

Аймақтар  дамуын басқару бағдарламасы тиімді жүзеге асуы үшін ол әрине, ресурстар  көлемімен сәйкес келуі, әрбір нақты  жағдайға сай реттеуші шараларының  баламалары болуы, көзделген әс-әрекеттің  орындалуын бақылауы тиіс.Осыған орай аймақтар аймақтар дамуын басқару жүйесін  қалыптастыру «жинағынан», ресурстар  «жинағынан», жүзеге асыру  «жинағынан», және бақылау  «жинағынан» құралуы қажет. Оны аймақтық басқарудың сызба үлгісі арқылы бейнелеп көрсетейік.

Аймақтар  дамуын басқарудың қалыптасытрушы «жинақ»элементтері бірге келіп мүмкіндіктің өзін, сонымен қатар аймақтық дамуды мемлекттік реттеудің мүмкін болатын нысандары мен әдістерін, бағыттары мен объектілерін заңды арнаға түсіруі тиіс. Мұндай элементтер қатарына, ең

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

алдымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы, билік деңгейлері ментармақтары арасында өкілеттіліктерді бөлуді анықтайтын заңдар.

Азаматтардың әлеуметтік құқықтары мен соған сәйкес нормативтер(мемлекттің әлеуметтік міндеттемелері), бюджеттік үрдіс пен салық нормативтер (мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері), бюджеттік үрдіс пен салық жүйесі, меншік қатынастары мен олардың аймақ деңгейлері

бойынша бөлінуі  және т.б.жатады. Осыларға байланысты бқл «жинақтың» маңызды элементі болып мемлекет пен оның жекелеген аймақтарының мүдделерін үйлестіру табылады. Аймақтар дамуын мемлекеттік басқарудың ресурстық «жинағы» көздеген міндеттерді шешу үшін бөлуге болатын мемлекеттің табиғи, қаржылық, материалдық ресурстарының бөлігін, сондай-ақ мемлекеттік емес ресурстарды (жеке тұлғалардың қаржысы,сыртқы қарыздар және т.б.) құрауы тиіс. Ресурстармен қамтамасыз етілу аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің маңызды шарты болып  табылғанымен, жалғыз шарты емес (2-сурет).

Басқарудың  жүзеге асырушы «жинағы» құрылымы жағынан  санқырлы және қалыптастырушы «жинақпен» рұқсат етілген, белгілі бір дәрежеде ресурстық «жинақпен» қамтамасыз етілген  көптеген нақты әрекеттерді, механизмдерді қамтиды.Аймақтар дамуын басқарудың бақылаушы «жинағы» жүзеге асырылатын шаралардың (мейлі ол ауқымды мақсатты бағдарлама болсын, трансферт немесе қандай да бір жағдайға байланысты шешім болсын) барысын жан-жақтылы және үнемі қадағалауды білдіреді. Мұнда қабылданған шешімдерді және олардың орындалуын бақылау аса маңызды болып табылады.

Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақаралық ерекшеліктерді жоюды, экономикалық қызметті тең жағдайлармен қамтамасыз етуді, аймақтағы экономикалық өсуді ынталандыруды қамтиды. Нарықтық механизмдер аймақтық саясат тиімділігін, халықтың өмір сүру деңгейлеріндегі аймақтық ерекшеліктерді көбіне ескере бермейді. Осы кезге дейін қолданылған қаржылық реттеу механизмдері мен әдістемелері аймақтық сараланудың азаюына жол бермей қойған жоқ, керісінше оның күшеюіне әсер етті. Ағымдағы жедел мәселелерді шешуде трансферттер бөлуді қолдану өз кезегінде, экономикалық өсудің стратегиялық жоспарларын жүзеге асыру мен жергілікті бюджеттердің тапшылығын төмендетуге маңызды әсер етпеді. Соның өзінде стратегиялық мәселелерді дотация және мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру механизмдері арқылы шешуге талпыныс жасалынды.