Қазақстан Республикасындағы ЖЕРГІЛІКТІ бюджет үдерісінің негіздері

• әр маманды біліктілігінт арттыру үшін курс семинарлар міндетті түрде өткізіп отыру;
• компьютерлік бағдарламамен қатар салық заңдарына өзгерістер енуден салық инспекторы мен оны төлеушілердің ара қатынастарын жетілдіру.

Біздің  ұйғаруымыз бойынша салық органы жұмысының тиімділігінң кешендік бағалау  мақсатында толық дәрежесін сипаттайтын  жалпылама көрсеткіш қажет. Оны  салық төлеушілердің өздері есептеген  деклорациялардағы нақты салық  сомасы мен аймақтағы салық салу базасына есептелуге тиіс сомалармен салыстыру арқылы алуға болады. Нақты  есептелген және есептелуге тиіс салық  сомасының қатынасы – салықтың есептелуінің толық коэффициенті болып табылады. Бұл көрсеткіш жалпылаушы болып  табылады да салық комитетінің жұмыс  кешенінің ұйымдастырылуын қамтиды, салық төлеушілермен өзара қарым-қатынастардың  дәрежесін есепке алады. Коэффициенттің толықболуы салық комитеті жағдайын зерттеу үшін негіз болуы мүмкін. Бұл көрсеткіш кәсіпорындардың  төлеу қабілетіне және қарыз деңгейіне, т.б. экономикалықкөрсеткіштерге байланысты емес. Бұл көрсеткіштің енгізілуі  бағалаушы ретіндеөте маңызды мәселелерді: салық салу базасының нақты есебінің әдісін анықтап шешуді қажет етеді.

Бағалық көрсеткіштерді екі түрге бөлуге болады:

• салық органының жұмысын кешендік санаттаушы;
• салық органы жұмысының әрбір жеке жақтарын  сандық және сапалық тұрғыдан жағдайын көрсетуші.

Корпоративтік  құрылымдар  қызметі  мен  салықты  төлеу  тәртібін  бұзуда салықтық  бақылауды  жетілдіру.  Есептелген  салықтар  мен  басқа  міндетті  төлемдер  жасалуының  толықтығы  және  уақтылылығы  бақылау  тікелей  кәсіпорындарда  тексерулер  барысында  да,  салық  органдарына  түскен  банктердің  құжаттары  (салықтардың  төленуін  дәлелдейтін  төлем  тапсырмаларының,  көшірмелері  регистрлерінің  және  т.б.) негізінде  де  жасалады. 

Кәсіпорындардағы  тексерулер,  әдеттегінше,  өте  тиімді  болады,  салық  төлеушілердің  бухгалтерлік  есепті  ұйымдастырумен  төлем  тәртібі  деңгейінің  жоғарылауына  мүмкіндік  туғызады. Сонымен  бірге  салық  төлеушілер  сипатында  есепке  тіркелген  кәсіпорындардың  елеулі  санын  салық  органдары  қызметкерлерінің  біршама  азғандай  аппараты  бір  мезгілде  тексеруге  шамасы  келмейтіндіктен  мұндай  бақылау  тегіс  қамти  алатын  бола  алмайды.

Мұндай  жағдайларда  кәсіпорындардың  үстінен  тегіс  қамти  алатын  бақылауға  салық  органдарында  әрбір  салық  төлеуші  бойынша  және  салықтар  мен  басқа  міндетті  төлемдерден  әрбір  түрі  бойынша  есептеулер  тағы  түсімдердің  шұғыл-бухгалтерлік  есебін  жүргізу  арқылы  жетеді.

Салықтардың  бір  қатар  маңызды  қайта  өзгертулерді  талап  етеді.  Мұндай  салықтарға  жылжымайтын  мүлікке  салынатын  салық.  Жылжымайтын  мүлікке  салынатын  салық  әрекетінің  механизімін  өңдеу  жер  кадастірінің  жылжымайтын  мүліктің  кадастірінің ,  меншік  иелері  реестрінің,  жылжымайтын мүлікті басқарудың  автоматтандырылған  жүйесінің,  жерді бағалау мәселелері  бойынша заңгерлік кеңес беру  жүйесінің міндетті  түрде құруын  болжамайды.  Келешекте үш  салықты (жерге,  кәсіпорындардың мүлкіне және  жеке  тұлғалардың мүлкіне)  төлеудің  орнына  заңды тұлғалардың да,  жеке  тұлғалардың да  жылжымайтын мүлкіне бірыңғай  салық енгізуді  қарастырған жөн болар еді.  Жылжымайтын мүлікке салынатын мұндай  салықты енгізудің мақсаты – мүлік пен жердің  құрастырушы негізінің тиімдірек салық салу  есебінен  жергілікті  бюджеттердің  салықтық  табыстарының  көбеюі.

Салық  саясатының  негізгі  бағыттарын  анықтау  кезінде  өндіріс  пен  оның  сапалық  көрсеткіштерінің  өсуін  ынталандырудың  ерекше  маңыздылығына  сүйену  керек. Төлемдер проблемасы - бұл салықтарды есептеу  мен оларды өз уақытында төлеу  жөнінде бақылауды қиындататын, жетілген заңдылық негізінің жоқтығынан жеке тұлғалардың табыстарына және мүлікке салынатын салықтарды төлету кезінде де кездесіп отырады. Осындай  қиындықтарды шешу мақсатындағы мемлекеттің  оңтайлы қадамдарының бірі ретінде  осы 2006 жылғы 5 шілдеде шыққан «Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық жасау туралы» Қазақстан Республикасының Заңын айтуға болады.  Мүліктерді заңдастыру туралы Заң бір жағынан халыққа мүлігін заңдастыру барысында көптеген есіктерге жүгіріп, көптеген кезектерге тұру, құжаттарды жинақтау сияқты қиындықтарсыз мүліктерін заңдастыруға мүмкіндік берсе, екінші жағынан мемлекет үшін салық салу базасын ашуға мүмкіндік береді. Яғни, өз мүлкін заңдастырған әрбір тұлға жергілікті салық комитетіне мүлігін тіркеуге қояды. Мүлікті заңдастыру үшін оның құнының 10 пайызы көлемінде алым төленетіндігімен қатар, заңдастырылған сәттен бастап салық бақылауына ілігетінін, келесі есептік кезеңнен бастап аталмыш мүлікке салық төленетінін ескерсек мемлекеттің ұтымды шешім қабылдағаны анық байқалады. Және бір айта кететін жай, егер заңдастырылатын мүлік – тұрғын үй болып, оған 2006 жылдың бірінші қаңтарына дейін мүлік салығы төленген болса, ол 10 пайыздық алымнан босатылады.  Салық бақылауын жетілдіру барысында базаны кеңейту мүмкіндігіне бұл жеңілдіктің оң әсер береді деп күтілуде.

Әлеуметтік  салық  туралы  сөз  айта  отырып,  оны  есептеу  мен  бюджетке  аудару  кезіндегі  ең  типтік  бұзулар  туралы  таңдағымыз  келеді  және  салықтың  осы  түрін  төлеумен  байланысты  бұзулар  бойынша   салықтық  бақылау  объектілер  түрінде  оларды  ұсынамыз.  (6- сурет).

Әлеуметтік  салықтың  маңызын   аша  отырып,  оның  есептелу  және  төленумен  айналысатын  қызметкерлерге  салық  салу  мен  төлемдердің    уақтылылығы  объектілеріне   ерекше  назар  аударулары  керектігін  ажыратуға  болады.  Дәл  осы  жағдайлар  тексеруші  органдар  жағынан  сол  немесе  басқа  санкциялардан  құтылуға  мүмкіндік  береді.

6-суретте көрсетілген талдауға сәйкес тек қана әлеуметтік салықтың төленуімен байланысты салықтың бұл түрін есептеу кезінде бұзулар бойынша салықтық бақылаудың ең кемі 6 ірі және 17 кішірек обьектілері бар тәртіп бұзуларды айқындау салық инспекторының біліктілік деңгейіне байланысты  және сонымен қатар ол әрбір тәртіп бұзуға заңдылықпен сәйкес құжат дайындауы тиіс.

Шығыстарға  салық енгізудің барлық әрекеттері техникалық себептермен (шығыстарды салық  салынатын жеке баспен үйлестірудің мүмкін еместігі) табыспен аяқталмады. Сондықтан келесі бапта сатып  алу процессі немесе кәсіпкерлік  айналымы көрсетіледі. Сонымен тағыда тұтынудың салық салынуын кең  мағынада (қосымша құнға салынатын  салық, мүлікке салынатын салық  үлгіде – кәсіпкерлік қызметтің  материалдық негізін кәсіпкердің  меншігінде болатын мүлік құрайды) және біржақты мағынада -  арнаулы  тұтынушылық салықтар  (акциздер үлгісінде).

Қазақстан Республикасының салықтық заңдылығына  негізделіп тиісті міндеттемелерді  орындау кезінде салықтың бақылауды  жетілдіру мақсатында жеке салықтар бойынша бірнеше мысалдар келтірдік. Алайда, жалпы айтқанда, салықтың жүйесі және оның ішінде салықтың бақылау тек қана реттеуші міндетті істі атқару емес, салық салудың басты тағайындалуының –еліміздегі кәсіпкерліктің дамуын ынтыландырушы міндетті істі де атқаруы тиіс.

Сурет 6.  Әлеуметтік  салықтың  төлеуімен байланысты  бойынша салықтың  бақылаудың  ұсынылатын  объектілері [33].

Біздің  ойымызша, Қазақстанның жағдайында біздің салықтық заңдылығымызда кәсіпкерлік  салық салудың дербес элементі ретінде  қаралмағандықтан екінші көзқарас әбден  қолайлы болады. Бұл туралы келесі фактілер дәлелдейді. Біріншіден, кәсіпкерлік  қызметке салық салу салықтардың  алуан түрлерін межелеу үшін қызмет ететін элементтердің көбісін өзіне  енгізетін бірыңғай салықтық жүйенің  шегінде жасалады. Салық салудың  кәсіпкерлік қызметпен байланысты да, байланысты емес те элементтерін межелеу үшін анық көрсеткіш болмайды. Екіншіден, кәсіпкерлік қызметке салық салу үлгісі біздің елімізде азаматтық және салықтық құқықтаңы құқықтық тәртіпке сүйенетіндіктен кәсіпкерлердің азаматтық құқық қабілеттілігіне байланысты.

Бұл мәселеде олардың қозғалысының айқындығы  мен салықтың , түсімдердің тиісті бюджеттерге келуін қамтамасыз ете  отырып,салықтың бақылау үшін және салық төлеушілер үшін де жанама салықтардың  алуан түрлілігінің  толықтай түсіндіре  келіп дайындалған нұсқауларға  саралық  енгізу қажет. Жанама салықтарды жетілдіру негізінде басты көрсеткіш  олардың есептері, бухгалтерлік есебі  мен бюджетке төлеуі бойынша барлық ережелерді анық түсіндіру есебімен оларды төлету үшін обьективті негіздің бар болуы тиіс.

Салықтын  бақылауда ұйымдастыру кезінде ҚР нормативті құжаттары мен заңдарыиен мөлшерленген акциздердің есебін реттеудің тәртібі дұрыс ақпарат алуға мақсатталған. Сонымен, акциздер сомаларының есебін ұйымдастыру салық декларациасын жазу үшін де қажет. Тиісті түрде дайындалған құжаттар негізінде (шоттар, шот-фактуралар, жүк құжаттар, кіріс кассалық ордерлер, аяқталған жұмыстарды қабылдау актілер және т.б.) акциздердің сомасы жеке жолға бөлінуі, ал сонан соң бухгалтерлік есептің регистрлерінде бейнеленуі тиіс. Журнал-ордерлер, ведомостар, машинограмалар және  т.б. негіз акциздерге қатысы бар материялдық құндылықтарды дайындау, өнім (жұмыстар, қызметтер) мен басқа активтерді өткізу бойынша мәліметтер болуы тиіс. Есепті осы тұрғыдан жүргізу қажет: а) сатып алынған акцизді тауарлар бойынша; б) өткізілген акцизді тауарлар бойынша.

Кесте 4 - 2008-2010жж. шағын және орта бизнес субъектілерінің салық түсімінің құрамы

Ел экономикасының дамып, өркениетті алдыңғы қатарлы  дамыған елдер санатына қосылу үшін салық жүйесіне, соның ішінде ел экономикасынан негізгі орын алатын шағын және орта бизнес салық салу барысын оңтайландыру көзделген. Осы  шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу жүйесін тиімді құру – оның дамуының негізгі алғы шарты ретінде қарастыруға болатыны белгілі. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекете тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалуда. Шағын және орта бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструктивтік бизнес-идея, тиімді басқару және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай.

Шаруашылық  жүргізудің жаңа формаларын қолданбай  еліміздің экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Шағын және орта бизнес ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін шешуде және жаңа технологияларды енгізуде шешуші фактор ретінде маңызды рөл атқарады [26].

Ескертпе: ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтері  негізінде құрылды

7-сурет. Шағын бизнес субъектілерінің салықтық түсімі.

Шағын бизнес субъектілерінің салықтық түсімдері арасынан орасан зор үлес алып отырған жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің салықтық түсімдері. Себебі, оңайлатылған декларация, патент бойынша жұмыс істеу талаптарына сай келмеген жағдайда кәсіпкер жалпы режим негізінде жұмыс істеуге мәжбүр болады. Жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің табысына салынатын салык ставкасы да салыстырмалы түрде жоғары болып келеді. Сол себептен жалпы режим негізінде жұмыс істейтін кәсіпкерлердің салықтық түсімдері жоғары болып табылады.

Жоғарыдағы 4-кестеде 2008-2010 жылдар аралығындағы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық төлемдеріне талдау жасалған. 2008 жылы шағын бизнес субъектілерінің салығы 2992 млн. құраса, 2009 жылы шағын бизнес субъектілерінің салығы 3002 млн. құрады. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық көлемі 1,1 есеге артып отыр. Себебі, 2009 жылы шағын бизнес субъектілерінің саны артты. Соның ішінде, 2008 жылы оңайлатылған декларация бойынша жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 95 млн құрады. 2009 ж. онайлатылған декларация негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 97 млн. кұрап, жалпы шағын бизнес субъектілерінін төлеген салықтарының 3,2 үлес салмағын иеленді. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы оңайлатылған декларация негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы шамамен 1,1 есеге артқан болатын. 2008 ж жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 2896,9 млн құрап, төлеген жалпы шағын бизнес субъектілерінің салық сомасының 96,7 үлес салмағын иеленді. 2009 жылы жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің салық сомасы 2904,8 млн. кұрап, жалпы шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасының 96,7 үлес салмағын иеленген болатын. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы жалпы режим негізінде жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерінің төлеген салық сомасы 1,1 есеге артып отырғанын көруге болады. Себебі, 2009 жылы шағын бизнес субъектілерінің саны артып, соның ішінде жалпы режим негізінде қызмет ететін шағын бизнес субъектілерінің саны ұлғайды. Өйткені олар оңайлатылған декларация талаптарына сай келмей отырғандықтан жалпы режиммен қызмет етуде [35].