Қазақстан Республикасындағы ЖЕРГІЛІКТІ бюджет үдерісінің негіздері

- салық  жүйесін Қазақстан дамуының жаңа  кезеңінің міндеттеріне сәйкес  келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға  және оны әртараптандыруға ықпал  етуге тиіс;

- жеңілдіктерді  оңтайландыру және тиісінше экономиканың  шикізаттық емес секторына   салық жүктемесін азайту, заңды  тұлғаларға салық салуды халықаралық  стандарттарға сәйкес келтіру;

- қосылған  құн салығын алдыңғы қатарлы  әлемдік практикаға сәйкес келтіру;

- импортқа  және ішкі өндіріске арналған  акциздердің ставкаларын бір  ізге түсіру;

- жер  қойнауын пайдаланушыларға салық  салу жүйесін реформалау;

- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.

Орта  мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді көздейтін  мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын болады.

2009-2013 жылдарға  арналған шығыстар саясаты мынадай  бірқатар шектеулер ескеріле  отырып айқындалатын болады: бюджет  шығыстарының теңгерімділігін қамтамасыз  ету; ішкі нарықты борыштық  құралдардың жеткілікті деңгейімен  қамтамасыз ететін мөлшердегі  бюджет тапшылығын өтеуге бағытталатын  қарыз алуларды жоспарлау; елдің  әлеуметтік-экономикалық дамуының  басым бағыттарының бірінші дәрежелі  рөлі.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс істейтін жүйесін құруға бағытталады.

 

Ескертпе: Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты брошюрасынан алынды

 

Cурет 4. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мұнайға қатысты емес  тапшылықтың серпіні

 

Ал Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен пайдаланудың орта мерзімді перспективаға  арналған тұжырымдамасына сәйкес үкіметтік  қарыз алу саясаты Ұлттық қор  активтерінің нарықтық құнына кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік  борышты 50-70-пайыздық қатынасқа қол  жеткізуге бағдарланатын болады.

Үкімет ішкі қарыздарды ірі  инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.

Орта мерзімді кезеңдегі  бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі  мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы  қаражатымен қамтамасыз ету болып  табылады.

 

Ескертпе: Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты брошюрасынан алынды

 

5-сурет. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын үкіметтік қарыздардың есебінен қаржыландыру, млрд теңге

 

Бюджет  кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен бюджеттік кредиттер  арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.

Қазіргі кезде «Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға арналған көлемдері  туралы» Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы сипаттағы трансферттердің  көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта есептелетін болады, сондай-ақ «Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013 жылдарға арналған көлемдері  туралы» Заң қабылданатын болады.

 

2.2 Салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау жасау

Экономикалық  және құқықтық әдебиеттерде салықтық бақылаудың мәні тек салық заңдылықтарын  сақаталуындағы дұрыс есептелінуі  мен төленуін бақылау деген тұжырнама  кеңінен таралған. Бұл көзқарастар  салық органдарының өздігінен шынайы өркениет жасамауына негізделінеді. Бақылауды  ұйымдастырудың дамуы соңғы жылдары  салық заңдарынан тұрақсыздығы салдарынан, салық комитеті жұмысын ұйымдастырудағы  мәселелердің туындауынан,салық төлеушілердің  салық жүйесіне деген теріс пиғыл  әсерінен көп қиындықтарға тап болуда. Бұл салықтық бақылауды ұйымдастыру  және әрекет ету барысында көрініс  беруде. Бірақ соған қарамастан бүгінгі  қоғамда салық түсімдерін бақылаудың мағынасы, оның экономикалық және қоғамның әлеуметтік салаларына әсері туралы салыстырмалы түрде бірқатар ойларды түйіндеп, оны әрі қарай дамыту қажет екенін көруге болады.

Салықтық бақылаудың негізгі міндеті – заңды бұзған тұлғалардың жауапкершілікке тартылудан құтылып кету мүмкін еместігін түсіну. Әрине, ол үшін салықта бақылауды оны төлеушілерді түгелімен тексерілуі қамтылуы керек. Салықтық бақылаудың құқықтық қамтылу мәселелерін біздің ойымызша келесі тұрғылардан зерттеу қажет.

Салық жүйесінің  функциялануының құқықтық базасының  бақылауды жүзеге асыруға және оның тиімділігіне әсер етеді.

Салықты бақылаудың нәтижесі тек салықты  төлеушілердің заңсыздығы мен қатар, салық органы қызметкерлері тарапынан  жіберілетін ескерту керек. Салықтық құқық бұзушылықты  талдау негізінен  төменгі жағдайларда заң бұзушылықтар жиі кездеседі:

• қосылған құн салығы салым айналуын анықтауды;
• салық органдарына есеп бермейтін тіркеуде жоқ, шот-фактуралары мен реквизиті жоқ жеткізушілердің қосылған құн салығын есепке жатқызуда;
• қосымша құн салығы бойынша жеңілдіктерді дұрыс қолданбау;
• айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептеуде.

Салық төлеушілердіңелеулі  бөлігі өздерінің салық міндеттемелерін  есептеуі және де салық органдарына  шағымданудағы өтініштер жасауы қисынсыз. Себебі салық төлеушілер салықтың төлемдік мөлшерін барынша  төмендетуге тырысады. Сондықтан  салық алынатын объекті алдымен  әрқашанда тексерілуі тиіс. Салық  төлеушілер өз мүддесінің пайдасына  жасау үшін әрқашанда даулы мәселелерді  туғызады, немесе салық мөлшеріндегі сыбағалы сыбайластықтарға да жол берілуі  мүмкін. Осыған орай салық органдарының алдында тұрған мақсаттаға қол жеткізуі қажеттілігін бағалау құқықтық құзыретін  күшейтудегі әртүрлі экономикалық талдау әдістерін бақылау процестерін  күшейтуге қолдана білу мен құқықтық шараларды салық мәдениетін арттырып жетілуіне талап етеді.

Салықтық бақылаудың қамту интервалы – тексерумен қамтылған объектілер санының жалпы объектілер санына қатынасы. Сонда интервал 0,01-ден 1,0-ге дейінгі аралықты қамтиды. Cалық комитеті мәліметтері бойынша салық төлеушілердің тексерумен қамтылғандарының санының жалпы салық төлеушілер санына қатынасына тоқталатын болсақ тексерумен қамту санының коэффициенті:

• 2005 жылы 0,083;
• 2006 жылы 0,142;
• 2007 жылы 0,088;
• 2008 жылы 0,095;
• 2009 жылы 0,099;
• 2010 жылы0,087 болатындығын көреміз.

Салықтық  бақылау интервалы 1,0-ге жеткенде, бақылаумен барлық салық төлеушілер қамтылды деген  сөз, бірақ ондай көрсеткішке  қол жеткізу мүмкін болмай отыр.

Cалықтарды өндіруді бақылау коэффициентін (К) есептеуге келесі формуланы ұсынылады;

 

K=Z/V

Мұндағы:

Z – қосымша есептелген салық сомасы

V – жалпы салық түсімдері.

 

Кесте 3 - ҚР ҚМ Салық комитетінің 2006-2010 жылдардағы бақылау коэффициенті [33].

 

Рет саны	Кезеңдер	Қосымша есептелген салық сомасы - Z	Жалпы салық түсімдері - V	Бақылау коэффициенті - K
1	2	3	4	5
1	2006 жыл	22,3	587,0	0,038
2	2007 жыл	29,4	733,9	0,040
3	2008 жыл	40,0	808,0	0,050
4	2009 жыл	59,4	1004,6	0,059
5	2010 жыл	68,3	1103,5	0,062

Ескертпе: Мизамова К.И. Совершенствование финансово-экономической модели  
местного бюджета  на примере Акмолинской области атты авторефератынан алынды.

 

Салықтық ауыртпалықтарды  төмендету мақсатында бұрынғыға қарағанда 2014 жылы корпоративтік табыс салығы (КТС) ставкасы екі есе азайтылмақ. Бюджеттің тепе-теңдігін сақтау үшін КТС ставкасын төмендету сатылап жүргізілетін болады, атап айтқанда, 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап ставка 30-дан 20 пайызға дейін төмендетілді. Ол 2012 жылға дейін сақталады да, 2013 жылдан 17,5 пайызға, ал 2014 жылдан бастап 15 пайызға төмендетіледі.

Салықтарды төмендету  негізгі қорларға ие болуға және модернизациялауға, сондай-ақ кәсіпкерлердің инвестициялық  мүмкіндіктерін кеңейтуге қосымша  қаржы көздерін ашатын болады.

КТС салығын төмендетуге  қосымша инвестициялық салықтық преференциялар алу тәртібі де айтарлықтай  жеңілдетілді. Ол көптеген инвесторлардың инвестициялық салықтық преференцияларға, оның ішінде концессиялық жобалар да бар, қол жеткізуіне еркін жол  ашатын болады әрі салық төлеушілердің шикізаттық емес секторға инвестицияларды ұлғайтуына деген ынталылығын арттыра түседі.

Әлемдік қаржы дағдарысына  байланысты туындаған ахуалды және шикізатқа сұраныс пен әлемдік  бағалардың құлдырауын ішінара реттеу мақсатында жер қойнауын пайдаланушыларға алғаш рет іске қосылған шектеулі активтер бойынша, аталған активтерді кемінде үш жыл пайдаланған жағдайда, амортизациялық төлемдерді екі норма бойынша аудару құқығы берілді.

Инвестициялар жөніндегі  комитет 2009 жылдың 1 қаңтарына дейін  бекіткен келі­сімдер бойынша инвестициялық  салықтық преференциялар олардың күшінде  болуының барлық мерзіміне (10 жылдан аспайтын кезеңге) сақталатын болды.

2009 жылдан бастап ҚҚС  салығы 12 пайызға тең. Бұл қазақстандық ҚҚС ставкасын әлемдегі осы салықтың стандарттық ставкалары арасында ең төменгілердің қатарына қосады. 15 мың еседен 30 мың есеге дейінгі айлық есептік көрсеткішті міндетті түрде тіркеу есебіне қойған жағдайда қосымша құн салығы бойынша ең төменгі айналым мөлшері ұлғайтылды. Ол шағын бизнеске түсетін салықтық және әкімшілік салмақтарды жеңілдететін болады.

Әлемдік қаржы дағдарысына  байланысты экономиканы тұрақтандыру қажеттігі туындап отырған қазіргі  жағдайда Салық кодексінде қаржы  секторына салық салуға қатысты  да бірқатар мәселелер көрініс тапты. Атап айтқанда, 2009-2011 жылдар аралығына  левередждің (жеткілікті капиталдандыру ережесі) шекті коэффициентін ұлғайту  есебінен сыйақыларды есептен шығару мөлшері қаржы ұйымдары үшін 7-ден 9-ға дейін, өзге заңды тұлғалар үшін 4-тен 6-ға дейін өсірілді. Микрокредиттік ұйымдарға күмәнді микрокредиттерге қарсы резервтер құру бойынша  салық мерзімі ішінде берілген кредитердің 15 пайызынан аспайтын көлемдегі  соманы есептен шығару құқығы берілді. Қайта құрылуына байланысты лизинг алушы өзгерген, сондай-ақ бұзылған лизинг келісім-шартында қарастырылған шарттар сақталған жағдайда қаржы лизингі бойынша жеңілдіктер сақталып отыр.

Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде салықтың 13-тен 5 пайызға  дейінгі регрессивті шкаласынан ставкасы 11 пайыз болатын тегіс  шкаласына көшу жүзеге асырылды. Әлеуметтік салықтың Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын сомасы 2009 жылы 4 пайызға, ал 2010 жылдан бастап 5 пайызға  азайтылады, бюджетке аударылатын әлеуметтік салықтың нақты ставкасы 2009 жылы 7 пайызға, 2010 жылы 6 пайызға тең болмақ.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің мүліктеріне салынатын  салықтар бойынша нысандар саны қысқартылды. Ол жабдықтар мен мәшинелерден салық  алмауға жағдай жасайды және сонымен  бір мезгілде салық ставкасын 1-ден 1,5 пайызға дейін өсіру ұсынылып отыр.

Жеке тұлғалардың мүліктеріне  салынатын салықтар бойынша қымбат бағалы мүліктерге (120 миллион теңге) салынатын салық ставкасы 0,5-тен 1 пайызға дейін өсірілді. Мұндай өзгерістер қымбат бағалы жылжымайтын  мүліктерге неғұрлым то­лыққанды салық  салуға мүмкіндік беріп, жеке тұлғаларға салық салуда үлкен алға басушылыққа  жол ашады.

Салық кодексінде роялти пайдалы қазбалар өндіру салығына (ПҚӨС) ауыстырылған. ПҚӨС есептеу жер қойнауын пайдаланушылардың өндірген көлемінің әлемдік бағалар бойынша есептелген құнына сәйкесті жүзеге асырылады. Сонымен бірге рентабельділігі төмен, кірісі аз кен орындарын игеріп жатқан жер қойнауын пайдаланушылар үшін Үкімет шешімімен ПҚӨС-тің жеңілдікті ставкалары белгіленетін болады.

 

2.3 Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары

Қазіргі жағдайдағы салықтық бақылауға жетілдірудің қажеттігі тәжірибе көрсеткендегі  төменгі шарттарда байқалады.

• салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық, әдістемелік және материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі жеткілікті дәрежеде еместігінен;
• салықтық бақылау субъектісі мен салық төлеуші арасындағы қарым-қатынастарда кездесетін қиындықтарды, салық төлеушілердің салық жүйесіне деген онша жақсы емес көзқарастарынан және де салық төлеуден жалтарушылардың негізінен;

- салықтық бақылау органының қаржылай жеткіліксіз қамтылуынан, яғни салық жинауға байланысты мемлекет шығынын үнемдеу тек экономикалық емес, саяси фактор да болып отыр.

Салықты бақылаудың тиімділігі олардың заңды  бұзушылықтарды болдырмауына және салық  қарыздықтарын болдырмау мен  салық салу объектілерін көбейту  арқылы бюджет тапшылығын жою. Мысалыға келесі мәліметтерді ұсынуға болады:

Салықтық  бақылаудың ақпараттық технологияларын  жетілдіруде төмендегідей мәселелерді  шешуді мақсат етіп қою керек: