Ауданның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін көрсететін факторларды талдау

      Есепті  жылы өткен жылмен салыстырғанда  барлық ауыл шаруашылық дақылдарының жалпы егістік алқаптарының ауданы 9372 гектарға өскен.  Дәндіктерді  егіс көлемі 34051 гектарды құрады, ол өткен жылғы көрсеткіштен  37, 2 % жоғары. Дәндік дақылдардың ішінен арпа көбірек егілген.Бұл дақылдың егіс көлемі 7570 гектарды құрап, өткен жылмен салыстырғанда 70 % артық. Дәндіктерден кейін үлкен егіс көлемін жемістік дақылдар алып отыр, яғни, олардың егістік көлемі 2004 жылы 3100 гектарды құрады. Барлық дақылдар ішінен ең төменгі егістік көлемі картоп және жүзімдіктерге келіп отыр.

      Өсімдік шаруашылығын дамытуды сипаттайтын  негізгі көрсеткіштердің бірі болып  әрбір гектардан алынатын өнімділік саналады. Байзақ ауданындағы дақылдар өнімділігінің көрсеткіштер өзгерісін келесі кестеде қарастырамыз.

Кесте 9

Ауыл  шаруашылық дақылдарының өнімділік көрсеткіштері (ц / га)

     Бұл кестеден көріп отырғанымыздай, Байзақ ауданында  2004 жылы өсімдік шаруашылығында үлкен табыстарға қол жеткізілді.  Барлық дақылдардың өнімділігі өткен жылмен салыстырғанда айтулы жоғарылаған. Өнімділіктің ең үлкен өсуіне май дақылдарын жинау кезінде жетті.   Егер  2003 жылы  майлар гектарынан  3,8 центнержиналса, онда 2004 жылы жинау 8,4 центнерге өскен. Дәнді дақылдар өнімділігі  34,2 % жоғарлап, және орта есеппен әрбір гектардан 20,1 центнер жиналды. Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінен тек жүгерінің өнімділігі өзгеріссіз қалды. Осыған орай, талдаудан көріп отырғанымыздай,  өсімдік шаруашылығындағы өндіріс көлемінің ұлғаюы, негізгі ауыл шаруашылық дақылдары өнімділігінің және олардың егістік алқаптарының көлемінің жоғарлауына әсер етті. Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады,  Байзақ ауданында өсімдік шаруашылығы соңғы жылдары жақсы қарқынмен дамып келеді.  

     Байзақ ауданының  ауыл шаруашылығын дамытуды қаржылық қолдауды талдау

      Инвестиция  барлық қажетті құралдарды қамтамасыз етуге, ауыл шаруашылығы өнімін дайындауды қамтамасыз етуге өз септігін тигізеді.

      Соңғы жалдары облысымызда ауылшаруышылығын дамытуға байланысты облысымызда ауыл шаруашылығына орташа есеппен 955,5 млн.теңге  кредиттік ресурстар бөлінген, бұл  дегеніміз облыстағы  барлық шаруашылық субьектілерге бөлінген кредиттік ресуртардың 36 %. Отандық инвесторлармен 5 агроқұрылым басшылыққа алынып, олардың дамуы үшін  107,2 млн. теңге бөлінді. Облысымыз бойынша әлі де мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығына инвесторлар қызығушылығы өте төмен күйінде қалуда, себебі бізге белгілі болғандай айнамыл сферасына қарағанда, оларда капиталдың айналуы үшін көп уақытты талап етеді. Ауыл шаруашылығындағы  және өнеркәсіптегі аралас салаларда шағын және орта бизнесті қалыптастыру шетел инвесторлары үшін басымды сфералар болып табылады, олардың бірі ретінде Азия Даму Банкін алуға болады, олар беретін қарыз (займ)   ақшалар облыстың ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне қаржылық қолдау болып табылады.

      Нарық жағдайында агроөнеркәсіп кешені сала аралық бәсекелестікте толық мәнді  теңдей қатысуға мүмкіндік бермейтін, маңызды орынды алып отыр.  Ауыл шаруашылығы  табиғи факторларға тәуелді және өндірістің маусымдық, циклдік сипаты анық көрінеді, өнеркәсіпке қарағанда технологиялық жағынан артта қалған сала болып отыр. Оған салынған капиталдар қайтарымы аз, ауыл шаруашылық өндірісінің деңгейі еліміздің азық-түлік қауіпсіздігінің жағдайына тікелей әсер етеді.

      Тауар өндірушілердің айналым қаржыларының үлкен сомасы болуы тиіс, олардың  жеке өз қаржылары есебінен, оның үстінен  қарыз(займ) қаржылар есебінен. Өндірістің аграрлық сферасының табиғи құбылыстардан тәуелді болуына қарай, астық жиналмай қалған жағдайға натуралды, ақшалай сақтандыру және резервтік қорлар құру қажеттігі туындайды. 

      Ауыл  шаруашылығы сферасына мемлекеттің  араласуы өте үлкен ақша қаражаттарын талап етеді, олар өздерін көп рет қайтарады: олар тек ауыл шаруашылығы табыстарын жоғарылатып қана қоймайды, сондай-ақ сақтау, қайта өңдеу, тасмалдау, сауда шынжырында қосымша пайдалар әкеледі.

      Байзақ  ауданындағы ауыл шаруашылық өндірушілерін қаржылық қолдау жағдайын талдау үшін, аудандағы барлық агро құрылғыларды қаржылық жағдайын бағалау қажет.  Қаржылық жағдай қаржалық нәтижелермен, кредиторлық және дебиторлық қарыздар деңгейімен сипатталады.

      Кестеден (Кесте 6) көріп отырғанымыздай, есепті жылы Байзақ ауданындағы агро құрылғылар 131078 мың теңгеге өнім өткізді. Өткізілген өнімнің өзіндік құны 122380 мың теңге, соның есебінен  8698 мың  теңгеге пайда алынды. Ауыл шаруашылығының қарастырылып отырған 16 кәсіпорынның  9 пайда алды,ал қалған 7 кәсіпорын жалпы сомасы 8186 мың теңгеге зиян шекті. Өте жақсы қаржылық табыстарға келесі агро құрылғылар қол жеткізді : «Көктал және К» ЖШС, «Әулие – Ата құсы» ЖШС,  «Достық»ЖШС және  «Победа» ЖШС.  Және осы кезде төмендегі шаруашылықтар зиян шегіп отыр: «Нұрбаев» ӨК, «Шахан» ЖШС, «Байзақ» ЖШС және  «Жетібай и МТС» ЖШС.

      Кәсіпорынның  тұрақсыз қаржылық жағдайына кредиторлық  қарыздардың үлкен көлемі әсер етеді.  Есепті жылы  кредиторлық қарыздардың  сомасы  228317 мың теңгені құрады. Сондай-ақ кестеден Байзақ ауданының барлық агро құрылғылардың кредиторлық қарыздары бар.  Бұл кәсіпорындарда қарыздарды жабуға жеке қаржыларының жетпейтіндігін көрсетеді.

        Байзақ ауданындағы көптеген  агро құрылғылар есепті жылы  айналым қаржыларының жеткіліксіздігі,  төлей алмау мәселесімен кездеседі. Соның нәтижесінде олардың көбісі    өткен жылмен салыстырғанда үлкен шығынға ұшырады. 
 
 

Кесте 6.

Байзақ  ауданындағы   агроқұрылғылардың  қаржылық жағдайы  2009 жыл (мың. Теңге)

      Байзақ  ауданының агроқұрылғылардың кредиторлық  қарыздарын келесі кестеден көруге болады.

Кесте 7.

     Кредиторлық қарыздар жағдайы

      Кестеден  көріп отырғанымыздай, ауданның барлық шаруашылықтардың кредиторлық қарыздардың  негізгі бөлігі кейінгі қалдырылған  және ағымды салықтар бойынша, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерге кеткен қарыздар. 2009 жылы Байзақ ауданының  барлық агроқұрылғыларда  ағымды салықтар  және тауарлар мен қызметтер бойынша болған қарыздары болды.  Қарыздар жалпы сомасы 35002 және 90713 мың  теңгені құрады.  Кейінге қалдырылған салықтар бойынша қарыздар 69193 мың теңгені құрады, оның ішінде  «Түйменент» ӨК 15551 мың теңге көлемінде қарызы бар, ал «Жетібай» МТС ЖШС-11604 мың  теңге. Байзақ ауданының агроқұрылғыларының еңбек ақы бойынша 15521 мың теңгені құрайды. Еңбек ақы бойынша  16 шаруашылықтан  14 шаруашылықтың қарызы бар.

      Байзақ  ауданында ауыл шаруашылығының кәсіпорындарында қаржылық жағдайды талдау көрсеткендей, кәсіпорындардың негізгі бөлігі төлем қабілетсіз болып отыр. Көптеген агроқұрылғыларда қажетті қызметтерді, жұмыскерлердің еңбек ақысын және міндетті төлемдерді төлеуге өз жеке қаржыларыжетпейді. Қалыптасқан жағдайды жақсарту үшін, аудандағы ауыл шаруашылығына қаржылық қолдауды жетілдіру қажет,   демек, қаржыландыру көлемін ұлғайту қажет, басымдықты салаларды дамытуға несиелер беру, сондай-ақ ауыл шаруашылық өнім өндірушілерге бірқатар жеңілдіктер жасау қажет.    

2.4. Факторлардың  ауданның  әлеуметтiк-экономикалық  даму деңгейiне  әсерін зерттеу

      Келесі  кестеде ауданның негізгі әлеуметтік –экономикалық дамуын көрсетеміз.

Кесте 2.

      Ауданның  негізгі әлеуметтік –экономикалық даму көрсеткіштері