Ауданның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін көрсететін факторларды талдау

      Кестедегі мәліметтерден көріп отырғанымыздай ауданымыз бойынша бюджет түсімдерінің жалпы көлемі өткен 2004 жылы 111,9 пайызға жоғарыласа есепті 2005 жылыда бұл көрсеткіш 110,1 пайызға жоғарылап 1271704 мың теңгеге жетіп отыр. Жалпы бюджет көлемінің есепті жылы 69,4 пайызын алынған ресми трансферттер құраса, 16,3 пайызын салықтық және салықтық емес кірістер ал қалған 14,3 пайызды несиелерді қайтару құрап отыр. Кестеден көріп отырғанымыздай бюджеттік кірістер салық түсімдері, салықтық емес түсімдер, жерді және материалдық активтерді сатудан құралып отыр. Жекелей тоқталатын болсақ салық түсімдері есепті жылы 96,3 пайызға төмендеп 193394 мың теңгеге жетіп отыр. Ал салыққа жатпайтын түсімдер керісінше 7 еседен артып 5877 мың теңгеге көтеріліп отыр. Сол сияқты жерді және материалдық емес активтерді сату бойыншада есепті жылы  12 есеге жуық жоғарылап 8340 мың теңгеге жетіп отыр. Жоғарыда атап кеткеніміздей жалпы кірістердің 69,4 пайызын құрап отырған алынған ресми трасферттер 2004 жылы 113,1 пайызға артса, есепті 2005 жылы керісінше 97,6 пайызға төмендеп 882768 мың теңгеге жетіп отыр. Сол сияқты несиелерді қайтаруда 4есеге жуық жоғарылап 181325 мың теңгеге жеткен.

      Келесі  кезекте салық түсімдерін салық  комитетінен алынған мәлеметтер негізінде салық түрлеріне байланысты талдап көрсетпекпін.  

Кесте 7.

Аудандық  бюджеттің салықтық түсімдерінің көрсеткіштері (мың.тг)

     Кестедегі мәліметтерге сүйенсек аудандағы салық  түсімдері табыс салығы, әлеуметтік салық, мүлікке салынатын салық, қызмет көрсетуге салынатын ішкі салықтар және мемлекеттік баж салығынан  құралып отыр. Салық түсімдерінің ішінде тек қызмет көрсетуге салынатын ішікі салық 149,3 пайызға өсіп 12983 мың теңгеге және мүлікке салынатын салық 133,1 пайызға өсіп 73336 мың теңгеге көтерілген. Ал қалған салықтың басқа түрлері бойынша атап айтсақ табыс салығы 73,1 пайызға төмендеп 26414 мың теңгеге жетксен, әлеуметтік салық 80,8 пайызға төмендеп 79078 мың теңгеге жеткен, мемлекеттік баж салығ мүлдем 55,0 пайызға төмендеп 1583 мың теңгеге жетіп отыр. Осы айтарлық тай көлемдегі салық түрлерінің төмендеуі жалпы салықтық түсімдердің төмендеуіне әкеліп отырған фактор.

     Жалпы кірістер кестеден көріп отырғанымыздай жоғарылағанымен (102,7 %) соның ішіндегі салық түсімдері бойынша кестеден көріп отырғанымыздай, әрбір бюджет түсімі бізде межеден аса алмай  отырғанын байқай аламыз. Мұндағы көрсеткіштер аудандағы салық инспекциясының жұмысының тиімсіз және жүйелі түрде емес орындалып жатқандығын көрсетеді.

     Сонымен қатар, кірістердің жоспарланған межеден  артық болуын Қазақстан Республикасында  қабылданып іске асып жатқан реформалардың  дұрыс жүргізіліп жатқандығының белгісі. Республикамыздың барлық аймақтарында мемлекетпен белгіленген жеңілдіктер мен басқада қолдаулардың арқасында жалғыз мен зерттеу жүргізіп отырған Байзақ ауданында ғана емес барлық жерлерде жақсаруда.

     Жоғарыда  атап кеткеніміздей жалпы кірістер үш түрден болып отыр соның екіншісі салықтық емес түсімдер көрсеткішін келесі кестеден көре аласыздар. Жоғарыда атап кеткеніміздей талдауға қажетті материалдар аудандық салық комитетінен алынған. 
 

Кесте 8.

Аудандық  бюджеттің салыққа  жатпайтын түсімдерінің көрсеткіштері (мың.тг)

     Кестедегі мәліметтерге қарайтын болсақ  кірістердің  ішіндегі салықтық емес түсімдер бойынша  алдағы талдаған салықтық түсімдерге қарағанда мүлдем басқаша көрінс. Демек мұндағы көрсеткіштер жоғарылаған, жоғарылағандада 7 есеге дейін жоғарылап есепті 2005 жылы 5877 мың теңгеге өсіп отыр. Ауданымыз бойынша салыққа жатпайтын түсімдердің негізін құрап отырған кәсіпкерлік қызмет пен меншіктен түсетін кірістер, айып пұлдар мен санкциялар және салыққа жатпайтын өзгеде түсімдер. Мәліметтерге қарайтын болсақ 2005 жылы көріп отырғанымыздай салыққа жатпайтын түсімдердің кемі екі еседен артық көтерілген, атап айтсақ айып пұлдар мен санкциялар 3 есеге жуық, салыққа жатпайтын өзгеде түсімдер 4,5 есе және кәсіпкерлік қызметпен пен меншіктен түсетін кірістер 36 есе өскен.

     Бюджет  құрылымы өзіміз білетіндей кіріс және шығыс көздерінен тұрады. Келесі бөлімшедегі  талдауда аудандық бюджеттің шығыс  көздерін талдамақпын. Талдау да қолданылған  мәліметтер аудандық салық инспексиясынан алынған. 

в) Байзақ ауданы бойынша бюджет шығыстарының көлемін және құрылымын талдау

        «Салықтық  потенциал»  термині  аймақтық   салық   салынатын  ресурстар санының максималды мүмкіндіктерін  түсіндіреді. Салық потенциалының    мінездемесі   болып    аймақтық   салық  базасын   суреттейтін экономикалық кірістер сияқты былайша айтқандағы салық жүйесі көмегімен есептелінетін қатысты бюджет кірістерінің көрсеткіштері де табылады.

      Бюджеттік,   салықтық  түсімдердің  қалыптасуының   потенциалы   үкімет   органдарының   салықтық   саясатына  тәуелді.   Бұл  көрсеткіш жекелеген   аймақтардың   бюджеттік    жағдайын   талдауға   және   де  жоғарғы деңгейлі  бюджеттерден  қаралатын қаржылық қолдаудың  көлемін анықтауға анығырақ мәліметтер ұсынады. Көрсеткіштіабсолютті түрде қолдануға болады, сондай-ақ, аймақтық салық потенциалының басқа да деңгейлерге қатынасын білдіретін салық потенциалы  индексі түрінде де қолдануға болады.

      Бюджеттің тиімді пайдаланылуы тек түсімдер жағын  арттыру емес сонымен қатар, шығыстар жағының оптималды жүйеде болуын білдіреді. 
 
 

      Бюджет  шығыстарының құрылымы

Сызба 2. 

      Келтірілген сызбадан көріп отырғанымыздай аудандық бюджеттіңең үлкен үлесі білім  беру саласында (77%), қалған (23 %) үлесі  мемлекеттік қызметтер (9%), коммуналды шаруашылық (5%), әлеуметтік қамсыздандыру (4%) және басқада аударымдардың арасында бөлінісіп отыр.

      Келесі  кезекте мен аудандық бюджеттің  шығыс бөлігінің негізгі көорсеткіштерін  талдап көрсетпекпін. Мәліметтер жоғарыда атап кеткеніміздей аудандық статистикалық  мәліметтерден алынған.  
 

Кесте 9.

Аудандық  бюджеттің шығыс  бөлігінің негізгі  көрсеткіштері (мың.тг)

      Жоғарыда  атап кеткеніміздей бюджеттің тиімді пайдаланылуы дегеніміздің негізі бюджеттің  тиімді жұмсалуында. Тиімді жұмсалған бюджет халықтың әл –ауқатын және әлеуметтік жағдайын көтеретін бірден бір мәселе. Бюджет –бір жылғы кірістер және шығыстар.

      Кестеден  көріп отырғанымыздай бюджет түсімінің  өсуіне байланысты барлық бюджеттік  қаржыландыруларда айтарлықтай жоғарылаған, әрине төмендегендеріде бар атап айтсақ көлік және байланыс 94 пайыз, мәдениет және спорт 89,1 пайыз, ауыл, су ,орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау 9,0 пайызға. Бұл саланың төмендеуі әрине ауыл шаруашылығын қолдау жылындағы түсінксіз мәселенің бірі, сонымен қатар, денсаулық сақтау саласы, көріп отырғанымыздай бұл салаға бюджет аударымдары өткен 2004 жылмен салыстырғанда 8,6 пайызға дейін төмендеп кеткен. Денсаулық сақтау саласы халыққа тікелей көмек көрсететін болғандықтан бұл салаға бюлінген қаржы деңгейінің өте төмендеуі түсініксіз жәйт. Денсаулық сақтау саласы дегеніміз бірінші кезекте ана мен балалар. Ел –басы президентіміз айтқандай халық санын өсіру маңызды мәселе болып тұрғанда бұл саланың соншалықты бюджет қысқаруына ұшырағаны түсініксіз мәселе.

      Қалған  салалар бойынша көріп отырғанымыздай бюджет аударымдары жоғарылаған, атап айтсақ жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер екі есеге жуық, білім  беру саласы 144,0 пайыз, әлеуметтік қамсыздандыру 104,5 пайыз. 

      Сонымен қатар, кірістердің жоспарланған межеден артық болуын Қазақстан Республикасында қабылданып іске асып жатқан реформалардың дұрыс жүргізіліп жатқандығының белгісі. Республикамыздың барлық аймақтарында мемлекетпен белгіленген жеңілдіктер мен басқада қолдаулардың арқасында жалғыз мен зерттеу жүргізіп отырған Байзақ ауданында ғана емес барлық жерлерде жақсаруда. 
 

4.  Аудан әкімшілігігі аппаратының қызметін арттыруға, экономикалық жағдайын көтеруге, салық түсімдерін арттыруға байланысты ұсынылатын шаралар

     Аудан әкімшілігі аппаратының қызметін арттыруға байланысты ұсыныстар ретінде төмендегілерді атап айтуға болады:

• аппараттың қызметін арттыру мақсатында жедел ақпараттық иновациялық технологияларды енгізу;
• әкімшіліктің өз веб саитын ашу;
• аппарат қызметкерлерінің комьтерлік білімін жетілдіру мақсатында курстарды білім алуларын қамтамасыз ету;
• ақпараттардың жедел өңдеулерінде оперативтілікті арттыру.