Шпаргалка по "Экономикалық теории"

69. Мемлекеттік  реттеудің құралдары  мен әдістері

     Экономиканы мемлекеттік реттеу  – мемлекеттің ел экономикасына  қатысу формаларын әлеуметтік-экономикалық  процестерге әсер етуші әдістер  мен тәсілдерді қарастырады, сөйтіп  тиімді рыноктық қатынастар қалыптастыруды  қамтамасыз етеді. Мемлекеттік  реттеудің мақсаты – қазіргі  заманғы рынокты қалыптастыру, яғни  әр-түрлі тауарларға сұранысты қанағаттандыру, қызмет көрсету деңгейін арттыру, дефицитті жою болып табылады.

      Рынок үшін әкімшіл-әміршіл жүйенің  қажеті жоқ, оған ерекше инфрақұрылым  қажет. Ал мемлекеттік реттеу  – осы инфрақұрылымды жасап,  оның тиімді іс-әрекет етуіне  қол жеткізуі қажет, яғни мемлекеттік  реттеу рыноктық экономиканың  кемшіліктерінің орнын толтыруы  қажет.

Мемлекеттің экономикаға тікелей әсер етуіне мыналар әсер етеді:

-индикативті  жоспарлар арқылы ел экономикасы  дамуының стратегиялық мақсаттарын  анықтау;

-белгілі  бір тауарды жеткізу үшін мемлекеттік  тапсырыстар мен келісім-шарттар;

-бағдарламалар,  тапсырыстар және шарттарды мемлекеттік  қолдау;

-технология мен өнімнің сапасына нормативтік талаптар қою;

-белгілі бір тауарларға құқықтық және әкімшілік шектеулер қою;

-тауарлардың экспорты мен импортын лицензиялау.

Мемлекеттік реттеудің жанама әсер ету әдістері:

-салық салу және салық деңгейі, жеңілдіктер жүйесі;

-бағаны реттеу және оның деңгейімен арақатынасын анықтау;

-ресурстар үшін төлемдер, кредиттеге, пайыздық ставкаға жеңілдіктер беру;

-экспорт және импортты кедендік реттеу;

-валюта курстары, оларды айырбастау шарттарын реттеу.

Көптеген  экономистер салықтық реформаны  тиімді деп санайды, сонымен бірге  қатаң реттеушіліктердің босаңсуы экономикаға тиімдірек жұмыс  істеуіне мүмкіндік береді. Бірақ  мұндай проблемалардың көпшілігі Паретто  бойынша жақсы болып табылмайды. Жеңгендер немесе табысы жоғарлағандар  саны көп болса, салықтық өзгерістерден  кейін зардап шегетіндер табылады. Осы факт реформаны қиындатады. Ерекше мүдделі топтар сол салықтың режимді  орнату үшін көптеген уақыт пен ақшаларын  жұмсайды.

Барлық елдерде  жүргізіліп отырған саясат елдің  экономикасын дамытуға бағытталуы тиіс, яғни ол халықтың әл-ауқатын жоғарлатып, экономикалық тұрақтылыққа негізделуі тиіс. Сол себепті мемлекет әртүрлі  экономикалық саясат жүргізеді, олар:

1.қаржы – несие саясаты

2.фискальді саясат

3.еңбек ақы және тариф саясаты

4.мемлекеттік  инвестиция саясаты

5.әлеуметтік саясат т.б.   

Меншік  қатнастарына байланысты: адамның қоғамдағы  алатын орыны, қоғамдық өнімдегі адамның  үлесі, қоғамдық өмірдегі адамның ролі және тағы басқа анықталады. «Ешкімдікі емес» қоғамдық меншік белсенді шаруашылық қызметін ынталандырмайды. Жеке меншік керісінше жеке мүдделер тұрғысынан анағұрым нәтижелі еңбекке жетелейді. Бірақ мұнда байлық пен кедейлік жіктеліп, әлеуметтік шиеленіс пайда  болады.

Қолайлы әлеуметтік ортаны қалыптастыру үшін мемлекет игіліктердің бір бөлігін  жалпыға ортақ игіліктер ретінде  қалыптастыруы қажет. Мысалы, табиғи байлықтар, орман, парктер т.б.

Мемлекет  – қоғамдық мақсатты қамтамасыз ету  үшін шаруашылық тұлғалары мен рынокты  бақылауды қамтамасыз ету үшін заңды  және саяси билікті іске асыратын үкімет мекемелерінен тұрады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу – рыноктық экономиканың кемшіліктерінің орнын толтыру, басқару органдарының қоғамдық тиімді нәтижеге жетуі үшін жалпы өндірістік процеске әсер етуі болып табылады. Басты мақсаты – қазіргі заманғы  рынокты қлыптастыру яғни әртүрлі  тауарларға сұранысты қанағаттандыру, қызмет көрсету деңгейін арттыру, тапшылықты жою болып табылады. Ол қоғам дамуының объективті заңдарына сүйенеді. Экономикалық ретеудің мазмұнына «белсенді әлеуметтік саясат» жүргізу (кедейшілікке қарсы) кіреді.

Мемлекеттің экономикаға араласу сфералары:

-бәсекелестікті қолдау;

-жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Яғни, рынокта  табыс бойынша бөліну т.б. салдарынан халық шаруашылығында ішкі тұрақтылық бұзылады. Салалық диспропорция пайда  болады. Сондықтан мемлекет ұзақ мерзімді, орта және қысқа мерзімді ауытқуларға  араласады.

-әлеуметтік қамсыздандыру және тепе-теңдік. Жаңа қоғамда жалдамалы жұмысшылар, зейнеткерлер, балалар мен жастарды құрғау қажеттілігі туады. Рыноктық экономикада олар ешнәрсе өндірмейді және ештеңе ұсына алмайды. Яғни табыссыз, сондықтан мемлекет оларға көмектер көрсетеуі қажет.

-микродеңгейдегі тапшылықтарды жою. Мысалы, фирмалардың банкроттығын болдырмау, салықтық көмектер беру т.б.

-Мемлекеттің  мақсаты:   -экономикалық өсу;                    -толық жұымбастылықпен қамтамасыз ету;

-бағалардың тұрақтылығы;

-сыртқы және  ішкі экономикалық тұрақтылық

70-71.Несиенің  мәні мен формалары. Ақша-несие  саясатының негізгі бағыттары. Несие сөзбе-сөз аудармада сенім деген түсінік береді. Бұны белгілі бір капиталдың басқа бір кәсіпорындағы солардың айналымы деп ж/е сол кәсіпорынмен келісім деп түсінуге болады. Несиелік келісім-бұл төлемі мезгілінен кешіктірілген сатып алу-сату болып табылады. Несие туралы оның мәнін ашып көрсету үшін мынадай жайттарды айту керек:несие дегеніміз қарыз қорының болмысының формасы, қарыз қорына меншіктің жүзеге асырылуының ерекше формасы.несие өзінің қозғалысын әр түрлі формада жүргізеді. Несиелік кеңістіктің сипаты бойынша несие халықаралық, мемлекеттік, банктік, коммерциялық, тұтынушылық, кепілдік болады.Коммерциялық несие төлем мерзімі кешіктірілген тауардың сатылуында қолданылады. Оның обьектісі-тауарлық формадағы құралдар. Мақсаты-тауарлар мен қызметтердің өтуін тездету. Банк несиесін кәсіпкерлерге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Кредитор қызметін банк атқарады. Банк несиесі бір жылдық мерзімге дейін берілетін қысқа мерзімдік және одан ұзақ мерзімге берілетін ұзақ мерзімдік болып бөлінеді. Халықаралық несие-бұл ссудалық капиталдың халықаралық экон-қ қатынастың аумағындағы қозғалысы, оның тауарлы н/е ақшалай нысаны болады. Үкімет, банктер, жеке фирмалар несие берушіде, несие алушыда бола алады. Мемлекеттік несие-мемлекет несиені халыққа ж/е жеке бизнеске береді. Бұл несиенің қайнар көзі мемлекеттік займ облигациялары болып табылады. Тұтынушы несие-жоғары поцентте(30%) көбіне анықталған мерзімге(1 жылдан 3 жылға дейін) жеке тұлғаға берілді. Бұл несие мерзімі ұзартылған төлемді тауарды сату түрінде бөлшек дүкендер арқылы н/е банк ссуда беру түрінде беріледі. Кепілдік несие-несие кепілдеме түрінде беріледі, яғни ақша, мүлікпен қамтамасыз етіледі. Бұл несиені банктер жеке тұлғаға қозғалмайтын мүлікті кепіл ретінде алып беріледі. Бұл несиенің қайнар көздері: ипотекалық облигациялар, оны банктер және кәсіпорындар шығарады. Ақша-несие саясаты-бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкон-қ деңгейдегі обьектісі-Ұлттық банк болып табылады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатынң басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету ж/е теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.ақырғы мақсат:1.экон-қ өсу 2. толық жұмысбастылық 3.бағаны тұрақтандыру4.төлем балансын тұрақтандыру. Аралық мақсат: 1.ақша жиыны 2. пайыз мөлшерлемесі 3.айырбас курсы. Қазақстандағы ақша-несие саясатының бүгінгі күні негізгі мақсаты: нақты сектордың қаржылық ресурстардағы қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын және халықаралық стандарттарға сәйкес келетін, тиімді қызмет ететін қаржы жүйесін құру.

72. Мемлекеттік бюджет: құрылымы, қызметтері

Мемлекеттік қаржылар жүйесінде мемлекеттік  бюджет басты орын алады.

Ел  бюджетінің қүрылымы, алдымен осы елдің мемлекеттік қүрылымынан тәуелді болады. Унитарлық мемлекеттерде бюджет жуйесі екі қабаттан түратын қүрылым түрін алады — мемлекеттік және жергілікті бюджет. Федераддық мемлекеттік қүрылымы бар елдерде (АҚШ, ФРГ) арабуын болады ~ штаттардың, жерлердің жоне осыларға сәйкес келетін әкімшіл қүрылымдардың бюджеті.

Мемлекеттік бюджет - бүл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті олеуметтік-экономикалық қыз-меттер атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады.

Бюджет, осымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашьшык конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы ша-раларды жүзеге асырудың куатты қүралы болып табылады.

Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың  копсалалы қызметтерін бейнелейтін  күрделі қүжат деуге болады. Ол -мемлекеттік шығындардың және оларды өтейтін қаржы коздерінің жылдық жоспары. Бюджеттін жобасы жыл сайын заң шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде, немесе, муниципалдық жиналыста қабыдданады. Қаржылык жыл біткеннен соң атқару үкіметінің окілетті екілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша оздерінің табыстарын жинақтау туралы жоне жасалған шығындар туралы есеп береді. Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердін ара-сында бюджет табыстарының козін болу туралы, ел масштабында қаражаттарды кдйта болу арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді кдржыландыру туралы жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекетгік экімшілдік-территориялык үкім Бюджет шығындарының бірінші орнына ие болушы әлеуметтік баптар: олеуметтік жәрдемдер, білім, денсаулык сақтау және бас-қалар. Бұл мемлекеттік экономикалык саясатыныц басты макса-тын долелдейді — элеуметтік-экономикалык күрылысты түрақтан-дыру, нығайту және оны озгермелі жағдайлармен үйлестіруді. Осы шығывдар нарық шаруашылығына тон болатын олеуметтік топтар-дың жіктелу зардаптарын жеңілдетуді, ол-аукаты томен топтардың лайыкты білім алуын және медициналық қызметімен қамтамасыз етілуін коздейді. Олар түрғындарға белгілі бір тіршілік дорежесін камтамасыз етуге тиісті.еттердің барлык дорежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.

Бюджеттік шығындар арқылы жүргізілетін мемлекеттік  реттеудін әсерлілігі мынадай жағдайларға  тәуелді болады: біріншіден, жүмса-латын соманың салыстырмалы колеміне (ЖІӨ-дегі олардың үлес салмағьша); екіншіден, осы шығъшдардың қүрылымьша; үшіншіден, қаражаттардың әр бірлігінің пайдалануының тиімділігіне. Экономичны мемлекеттік реттеу дөрежесінің, оның нақты мақсаттары-ның әр елдерде бірдей болмағандығынан, мемлекеттік меншіктің үлесін бағдарлаудың үлттық төжірибесі бірдей болмағандықтан, халық шаруашылығындағы бюджеттік шығындардың рөлі де бірдей болмайды.

73. Мемлекеттік салық жүйесі. Салықтар  және олардың түрлері

Салық, алым, баж және басқа төлемдер деп  заң актілерімен белгіленген  тәртіп пен шарттарға сәйкес, толеушілердің  бюджетке, немесе, бюджеттік емес қорларға міндетті түрде жасайтын жарна-лары аталады. Үлттық табысты қайта болу факторы бола отырып, салыктар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде  пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызады, адамдар-дың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).

Мемлекетке  түсетін салықтардың, алымдардың, баждардың  және баска толемдердің (бүдан кейін - салықтар) жиынтығы және олардың қүрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салык, жүйесін қүрайды.

Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты, салықтар тікелей жөне жанамаға болінеді.

Тікелей салықтарды салык субъектілері тікелей  толейді. Олар занды және физикалық  түлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем кабілеттілігіне тікелей  пропорционалды болады. Осыған жататындар:

азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялар-дың (фирмалардың) пайдасына салынатын  салық;

мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмай-тын мүлікке), әлеуметтік сакдандыруға, жалақы корына және жүмысіиы күшінс (олсуметтік салықтар жоне олеуметтік жарналар деп аталатындар) салынатын  салықтар; пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар,

Жанама  салықтар — бүл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып  алынады (мысалы, акциздер). Бүлар жарым-жартылай, немесе, толық тауар, немесе, қызметтер  бағасына аударылады. Жанама салықтардың  негізгі түрлері:

• үстеме қүнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің бағасына косылатын салықтар);

• мүрагерлік салык;

• жылжымайтын мүліктермен жөне қүнды қағаздармен жаса-латын келісімдерге салынатын салық жоне баскалар.

Дамыған елдердегі салық салу тожірибесіне жүгінсек, салық-тардың жетекші екі  тұрі болады. Мұның негізін табыс  салығы -азаматтар және занды түлғалар табыстарының барлык коздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогрессивтік  салық салу жоне устеме қунга салынатын  салық қүрайды.

Табысқа салынатын салыктар физикалық түлғаларға салынатын табыс салығы деп және занды түлғаларға салынатын табыс салығы деп ажыратылады.

Индивидуалдық табыс салыгы — бүл жеке табыстар салығы, салық толеуші физикалық  түлғаның табыстарынаи (әдетте жыл-дық) алынатын ал ым болып табылады. Толемдер жыл бойы жаса-лынады, бірақ түпкі  есеп жыл аяғында жасалады. Салыктың бүл түрі тікелей прогрессивтік  салыққа жатады. Әр елдердің салық  жүйелерінің ортак үқсастықтары болады, бірак солардың орқайсы-сында  оздерінің ерекше салық ставкалары мен салык салуға жат-пайтын, салық  несиелері мен толем даталары болады. Заңды тургаларга табыс салыгы ~ корпорациялардың (фир-малардыц) пайдасына  салынатын салык. Коп елдерде  бүл тікелей прогрессивтік салық  болып табылады. Осы салык корпорация (фирма) занды түлға болса ғана алынады.