Қазақтың әлеуметтік мәдениеті: герменевтикалық талдау

Деп айтылады.

Ұмай ананың атвы Баба түкті  Шашты Әзіз әулиенің атымен қатар  аталады. Әрине әлі де көш –қоны  шалғай отырған малшылар арасында бұл  салт мүлде ұмтылған деу ұшқарлылық болар еді. Жас нәрестенің бауы берік  болу үшін кіндік шеше Ұмай ананы еске алып, ақ тілекпен жалбарынатын рәсім  болған.

Сонда Ұмай ана кім? Бұл  қашан, қай дәуірде пайда болған ұғым? Ислам дінінің шырмауына  түскен халық бұл есімді неге ұмытпаған?

Ұмай ертедегі Орталық  және Орта Азияны мекендеген көшпелі  түркі тілдес халықтардың, ұрпақ  жалғастырушы, береке-молшылық құдайы болған.Бұл әйел құдай көне түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке-молшылық құдайы   болған. Бұл әйел құдай көне түркі қорымдарында ғарыш құдайы  Тәңірден кейін екінші орын алған. Көне түркілердің ғұламасы Тоңұққа қрйылған ескерткіште мынадай жолдар бар: "Бізді дәйім жебеп жүрген  Тәңірі ием,Ұмай анам мен жер-суым!" Ұмай анаға хакастар, алтайлықтар , туалықтар, шорлар және қырғыздар табынған. Кезінде Шоқан Уәлмханов қырғыздардың "Майнекең болайын !" деген ант-суын осы Ұмай ана есімінен ісдестіргені еді. Өйткені "Майнеке" деген сөз "май" бөлігнің алдыңғы дыбысы түсіп қалған Ұмай ананың аты болып шығады. Сондай "Ұмай ана сияқты желеп-жебеушің болайын!" деген мағынаны білдіреді.(1,85б)

Ұмай анаға табыну XIX ғасырдағы  үйлену салтымыздан айқын байқалады. Ұлы ағартушымыз Ыбырай Алтынсарин келін алғаш рет ата-ене үйінің босағасын аттағанда отқа май  құйып , көне дәстүрді атқаратынын жазған еді. Жаңа түскен келін отқа май құйып: "От-ана, май-ана, жарылқа!"-деп тәңірден рақым сұрайды. Келін бұдан басқа да көне дәстүрдің шарттарын орындайды. Ең соңында жаңа сойылған қойдың терісінің үстіне барып отырады.(14,296). Бұл келін "терідей жұмсақ болсын" деген ниеттен туған. Келіннің айтқан "Май-ана" деген сөзінің кәдімгі майға ешқандай қатысы жоқ.

Даламызға ислам діні тарады да бір кезде  тәңірмен қатар аталатын Ұмай ана есімі, ендігі жерде өзінің мәртебелі биігінен төменшектеп, бөбектер мен аналардың піріне айналып, "от басы, ошақ қасын" паналап қалады. Бұл тұстағы жол-жора, ырым-жырымда Ұмай ана есімі аталмайды. Ислам Ұмай ананың жолын осылайша кесіп тастады. Қазақтар бұл әйел құдайының бао-жоғын тіпті ұмыта да бастады. Тек келін түсіру кезінде ғана Ұмай анаға табыну нышандары байқалатынын аңғарамыз.

Ұлы Абай қазақ әйелдері жас ананы толғақ қысып жатқан-ды. "От – әулие,Май- әулие "Жарылқа!" деп жанып жатқан ошаққа май құйып , көкке қарап күбірлейтінін жазады (1,492). Ырымның негізі туралы белгілі тіл зерттеуші ғалым Құдайберген Жұбанов та қалам тартқан. Қазақ әйелдерінің толғақ үстінде жалбарынатын "май-анасы" әйелдердің пірі екені хақ. Мұндағы Май-ананың кәдімгі май затына ешбір қатынасы жоқ."Ұмай ана" сөзінің орфоэпиясының бұзылуына байланысты "май-ана" туған. Қазақтар Ұмай ана сөзін дауыссыз дыбыссыз айтады"(93,93)

Республикамызда "Ұмай " сөзімен қосылып айтылатын жер-су аттары да аз емес. Көне Талғар аулының  ақын қызы Гүлбахрам мен Жамбылдың  айтысы өткен жер Майтөбе жайлауы  деп аталады. Бұлай аталуына қарағанда  ертеде бұл жерде Ұмай анаға құлщылық ететін ғибадатхана болуы ықтимал . Жамбыл облысына қарасты Билікөл  станциясы маңынан Ұмай ананың кескіні  бейнеленген тас табылды. Ал осы  тас бейне жатқан алқаптағы екі мекен де Майтөбе деп аталады.

Сөзіміз дәлелді болу үшін отқа май құйып , құдай-тағалаға табыну типологиялық құбылыс екенін айта кетуін жөн көрдік. Ырымның семантикасы  аспан тәңірлерінің майдың иісімен "тамақтандыру" болып табылады. Мәселен, бұдан 3 мың жыл бұрын  үнділіктер жаңа ай туып толған шақта  отқа май құйып, аспан тәңірлеріне  «ас» беріп отырған. Бұл рәсім  агнихотра леп аталған. Ұмай анаға  сыйыну салты да отқа май құюмен тамамдалып отырған болуы мүмкін.

Түркі тілдерінің атақты зерттеушісі, академик В.В.Радлов «Ұмай» сөзін «май»  формасында шор халқының, телеуіттердің  сөздерінің арасынан да табады. Солтүстік Сібірдің мәңгі қар басып жатқан қыраттарын мекендейтін азғантай юкагирлер Эмей-ананы өздерінің ана құдайы деп санайды.

Белгілі зерттеушіміз академик Әлкей Марғұлан «Құдайыңнан ойбайым  артық» деген фразеологиялық тіркестегі «Ойбай» одағайын, «Ұмай» сөзінің  бұзылып айтылу салдарынан пайда болды ма екен деген болжам айтады. Шынында да «ойбайдың» түп-төркіні «ұбай»- «ұмай» болуы да мүмкін ғой.

Біз сөз етіп отырған мәселеге қатысы бар мына бір жайды да айтпай кетуге болмайды. Этнографиялық экспедициясымен  Шығыс Қазақстанға барған кезімізде  облыстағы Күршім селосының бір  тұрғынын үлкен-кіші «Май апа» деп атағанын естідік. Ауыл тұрғындары бұл кісінің  азан шақырып қойған аты Нұржамал екенін тіпті білмейді. Нұржамал осы  өңірдегі көп адамдардың кіндік шешесі екен. Осы қызметі үшін оны жергілікті халық осылай атап кеткен. (1,89б)

Қазақ тілінде «ұмай» тектес сөз баршылық. Олар баланың тууы мен емуі, марқаю кезеңімен үндесіп жатады. Бұл міселені арнайы зерттеген Қ.Жұбанов ана мен бала пірінің есімі бала туу және емізу органдарының атымен  тығыз байланысты екнін дәлелдеп  берді. «Міне, сондықтан,-деп жазады ғалым 19326 жылы шыққан «Қазақ тілі мәселелерін зерттеу » атты кәтабында,- ұм «желін» сөзінің Ұ дыбысы Е дыбысына ауысуынан ем, емшек, алтайша емеген (ана), сахаша емие (бие) туындаған» (40,15).

Ұмай сөзі қазақ тіліндегі  мама (емшек) атауымен де сабақтас: «мамасиыр»- бірнеше бұзаулаған сиыр болса, «мамабие»  қысыр қалмайтын, сүтті, толысқан бие. «Қамбар атаға» бағышталған өлеңде:

Айғыр берсең байсалды,

Үйірі толған байталды.

Өңкей мама бие бер!-

Деген жолдар бар. Мұндағы  мама бие- сүтті, сауылатын бие. Әсілі, «мама» сөзі «Ұмай» атауымен байланысқан тюркизмге ойысады. «Маманың» қазақ сөз қолданысында тағы бір мағынасы-қазақ:

Үйренген өрісіне барғанынша,

Мамада тұра алмайды тұлпар тарпып.-

дейді Сарыарқаны   сағынған Түбек ақын.

Ұршығы төмен біткен жалпаө етті,

Өз санды, дөңгелек келсе  кетті.

Сырты қысқа, бауыры жазық  келіп,

Арты талтақ, ұмасы үлпершекті,-

деп жазады Абай, «Аттың сыны»  атты өлеңінде. Көптеген түркі тектес халықтар тілінде де «Ұмай » мен  «ұма» сөзі мағыналас. Олар «баланың орны», «жатыр», «құрсақ» мағынасында  баланың тууы мен әйелдің ішкі құрылысына байланысты сөз тіркестерінде  қолданылады. Міне, сондықтан қазақ  бөбектерінің кіндік шешелері білектерін сыбанып жатып:

Менің қолым емес,

Бибі Бәтима, бибі Зуһра  қолы,

Ұмай ана, Қамбар ана қолы,-

деп  нәрестенің кіндігін де кеседі, кіндік бауын да байлайды, жөргекке де орайды, тұсау жібін  де қияды.

Орта Азия халықтарының этнографиясын  зерттеген белгілі ғалым Г.П.Снесарев өзінің «Исламға дейінгі Хорезм өзбектерінің сенім-нанымдары мен ырымдары» деген еңбегінде Қамбар ананы ежелгі заманның су құдайы Анахита деп қараған. Ал, біздің пікірімізше, Қамбар ата (Амбар ана) да, Анахита да, Ұмай ана да бір ұғымдағы көне дүниенің әйел тәңірісі, бұлардың шыққан тегі бір.

Орта Азия халықтары этнографиясын  зерттеушілердің бірі О.А.Сухарева мүлде басқа пікірді ұстанады. Ол Ұмай анаға табыну Ираннан келген деген тұжырым жасайды. О.А.Сухарева «мама» сөзінің  өзбек, қырғыз, түрікпен, қарақалпақ, қазақ тілдерінде жоқтығын өз тұжырымына арқау етеді. Ал эмэй атауының Сібірдің түркі тілдес халықтарының барлығына ортақ екеніне ғалым  мүлде назар аудармайды. «Ұмай» - қазіргі орыс тілі арқылы қайта орныққан «мама» сөзінің көне көзі. Эмэйдің  жаңарған түрі- мама қазіргі тілімізге  ана атауы ретінде қайта оралды.

Ұмай ана скифтердің өнім құдайы Апи тектес (апи-апа-аба-мама-ұма-ұмай). Соған қарамастан В.И.Абаев скифтердің Апи құдайын Иранның су деген сөзімен байланыстырмақ болып, дыбыстық үндестіктің ықпалынан шыға алмай қалған. Ал біздің зерттеуіміз С.М.Абрамзонның Ұмай туралы дәлелді сөзін шындыққа жақындатып әкеліп, оның мәнін түркі тектес халыөтардың рухани таным-түсінігінен іздеу керектігін айқындайды. Ұмай- Қазақстанды ертеде мекендеген халыөтардың Күн тәңірі, Көк тәңірі секілді наным-сенімдік «кереметтерінің» бірі. Бұл үрдісті жастарымыздың білгені жөн (7,92). 

 

Көне түркілердің Ұмай ана түсінігі

Сақ тайпаларының көне түркілермен  генеологиялық байланысының болып-болмағаны  көмескілеу көрінгенімен, географиялық байланысының бар екені баршаға  мәлім. Көне түркілерде патриархалды басқару  жүйесі бекігенімен, олардың дүниетанымында әйел затына деген құрмет ерекше-тін. Түркілер әйелді күнделікті тұрмыста шаңырақтың бір уығын көтерісетін  ер адамның қосағы деп ғана түсінген жоқ, әйел затын қасиетті «Ұмай ананың»  сарқыты деп бағалады.

Түркілердің «Ұмай ана» түсінігінде  әйел тегіне деген текті ұғым жатыр. Көне түркілердің мифиологиясында  «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын  жебейтін періште саналады. Бізге  жеткен деректерде ерте дәуірде Алтай  тауын мекендеген түркі жұртты құрық  бойы қар жауған бір қатты қыста  қырылып қалады. Осы қақаған аязда  Айсұлу атты қыз бөстекке оранып аман қалады. Оны Алтайдың үңгірін мекен  еткен Аю батыр тауып алып, Айсұлуды сұлқ жатқан жерінен Ұмай ананың көмегімен тірілтіп алады. Көп ұзамай Аю батырдан Айсұлу жүкті болады. Аю батыр үйде жоқта толқақ қысқан Айсұлуды Ұмай ана жебеп, бір ұл бір қызды дүниеге әкеледі. Содан түркі қауымы рулы елге айналып, бүгінге күнге жетеді (Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастырған Ш.Ыбыраев, П.Әуесбаева. Ғылым баспасы. Алматы 2002). Яғни, көне бұл аңыздан ұғатынымыз «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын жебеуші мейірімді рухани күш саналады.

Базбір батыс зерттеушілері  «Ұмай ананы» Тәңірге балап, ер түріктің ұрпағын хақ сенімнен адастырғысы  келеді. Алайда, «Ұмай ананы» теология және космоганиямен байланыстырудың  еш реті жоқ. Бұл туралы зерттеуші  Д.Қыдырәлі: «Ориенталист ғалымдар «Ұмай  сөзін «тәңір ана» деп қате аударып  жүр. Біздің ойымызша, Ұмай  - аналарды қолдайтын періштенің аты. Қыз ұзатылғанда, неке қиылғанда, әйел босанғанда Ұмай анадан медет тілеу осыдан келіп шыққан», (Д.Қыдырәлі Атымды адам қойған соң... Таймас баспасы. Алматы 2008) деп «Ұмай ана» ұғымын дәл зерделейді.

Көне түркінің дүниетанымында «Ұмай  анадан» өзге «бес ене» түсінігі де болған. Әсілі, қазақтың «бесенеден белгілі» сөз тіркесі осы «бес ене» ұғымынан шыққан. Көне түркілер пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, От ене, Ұмайық және Бай әжені «бес ене» деп қабылдаған (Бақыт Әбжет. Түркі халықтарындағы шамандыққа сыйынудың негізгі түрлері). «Бес ене» періште текті рухани күш  саналғандықтан, адамды ауруынан емдеп, жолын ашып, алдынан жарылқай білген. Осы себептен де көне түркілер «Ұмай  анамен» бірге «бес енені» де пір  тұтқан.

Біздің пікірімізше түркілер «Ұмай  ана» деп Адам атаның қосағы Хауа ананы  айтқан секілді. Себебі, белгілі руника зерттеушісі Қ.Сартқожаұлы да Орхон-Енесей тас жазуында түркілердің «Ұмай  текті ұрпақ» деген тіркестерді  қолданғанын жеткізеді (С.Қаржаубай. Орхон мұралары. Күлтегін. Астана 2003). Демек, түркілер «Ұмай ананы» Тәңірге баламай, керісінше оның жатырынан жаралғанын пайымдаған. Әрине, бұл пікіріміз әлі де зерттеуді қажет етеді. Дегенмен, түркілер адамзат атты алып ағаштың бір бұтағы саналғандықтан, олардың алғашқы жаратылыс иесінің жары Хауа ана туралы білмеуі де мүмкін емес деп ойлаймыз. Яғни, түркілердің дүниетанымындағы «Ұмай ана» Адам атаның қосағы Хауа ана болуы бек мүмкін.(4)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қорыта келгенде

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдалаған әдебиеттер:

0-Сәбетқазы Ақатаев «Күн мен қала». Алматы «Жалын» 1990ж

Қасымжанов А. Рухани тамырлар//Қазақ . Алматы , Білім, 1994ж

   0-

4- Мақала-Мұхан Исахан. Қазақтың әлімсақтан бергі әйел жайлы түсінігі