Қазақтың әлеуметтік мәдениеті: герменевтикалық талдау

Дін таратушылардың рухани іс-әрекетінің астарында нақтылы  бір саяси мүдде астасып жататынын  ескерсек, көшпелі халықтардың идеялық  және мистикалық схоластикадан бойын  аулақ алғандығын білу қиын емес.

Мұсылмандық діни қойыртпақ

Даламызды мекендеген халықтардың  арасына бірден-бір кең тараған  дін-ислам. Бізге ол VIIIғасырдан бастап тарай бастадығАлайда  мұсылман діні көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан халық арасында бірден байырқалай алмады. Х ғасырлардағы араб жиһанкезі  Ибн Хаукал "Тараздан ары қарай  бірде-бір мұсылманды көрмегенін" жазады. Шынында да қазақ тайпалары  исоамға салғырт қарады. Тіпті  кейбір тайпалар ашықтан ашық қарсы  шықты. Әсіресе Жетісу өңірін мекендеген қарлықтар ислам ислам сағадатын қабылдап, мұсылман ьолғандарды қуғын-сүргінге ұшыратып отырды.Қарлықтардың бұл наразылықтары екі ғасырға созылды. В.В.Бартольд өзінің "Түркістанның мәдени тіршілігінің тарихы" деген еңбегінде Тараз қағанының ислам дінін осы өңірде тарату жөнінде араб  халифының сауалына берген жауабын келтіреді: "Түркі көшпелілердің арасында не шаштараз, не етікші, не тігінші жоқ, ислам дінінің шарттарын бұлжытпай орындап отырсақ не күн көреміз ?"- дейді қаған (18,71-72). Қағанның жауабы қазақ даласында ислам дініне тосқауыл болған негізгі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың мәнін дәлелдейді. (1,37б)

Алайда үстем тап өкілдері жаңа дінді өз мүдделерін қорғайтын  құрал деп білді. Сондықтан да даладағы қаһарлы әулеттер –селжүктер мен қарахандар дінеге ілтифатпен қарады. Мұсылман дінін таратушы қожа-молдалар орда маңын төңіректеп, дала  феодалдарының  қошеметіне бөленіп отырды. Жергілікті ақсүйектер олардың айтқандарын  екі етпеді. Шариғаттың ыңғайыеа бейімделген  олар бұрынғы "Кертбұқа","Бұқа", "Бұғы","Кермарал","Теке","Қошқар", деген тотемдік атақтары мен айдарларын ысырып тастап, исламның «діңгегі», «діннің қорғанышы», «исламның үміті», іспеттес мұсылмандық лауазымдарды ала бастайды. Қарахандар даламызда мұсылмандық діни орындарын салу жұмысын жеңілдетіп жіберді. Қожа Ахмед Яссауидің көне мазары, Айша бибі, Қарахан мавзейлері- қараханидтер заманының ескерткіштері екені баршаға мәлім.

XIV-XV ғасырларда ислам  дінін таратушылар Алтын Орда хандарының сарай маңын төңіректеді. Монғол хандарының елшілері Мысырда болып, мұсылман дінін Дешті-қыпшақ даласының қиыр-қиырларына тарату жөнінде келіссөздер жүргізеді. Алтын Орда билеп-төстеушілері дінді өз мақсаттарына  жетудің құралы деп санады. Сөйтіп, олар халықты шариғат шарттарымен бұғауламақ  болды. Дешті-қыпшақ даласында мұсылман дінінің орнығуы қанаудың күшеюімен ұштасты. Осыған қарамастан қалың бұқара халық үшін діни  қағидалар бос сөз болып қала берді. «Қыпшақтар ислам дініне бас иіп, шариғаттың екі шартын меңгергеніне қарамастан, олар дін ережесіне өте олақ»,- деп жазады сол заманның тарихшысы (90,234). Әйтсе де ислам дәстүрі, салт-санасы қыпшақтың көшпелі далаларына ойыса берді. Даланың шынжыр балақ шұбар төстері «Дүниені билеп тұрған – бір алла, ал сұлтан болса, сол алланың көлеңкесі » деген сөзді тірісінде мәтелге айналдырып, өлгенде қабірлерінің маңдайшасына ойдырып жаздырып қойды. Бірақ мұсылман діні сарай маңынан ұзап шыға алмады. Даламыз ислам әлемінің қиыр шеті болып қала берді. Көшпелі халық өздерінің ежелгі сенім-нанымдарынан, жол-жорасынан жаңылмады.

«Мұсылман діні әлі біздің денеміз бен қанымызға сіңе қойған жоқ. Алайда, алда, болашақта халқымыздың  түбіне жете ме деген қауіп бар,-деп  жазды кезінде Шоқан Уалиханов.- Өлкемізде қазір қос дін үстемдік етіп отыр. Қазақ арасында Мұхамедтің атын білмейтіндер толып жатыр, бақсыларымыз даламыздың түкпір-түкпірлерінде өз қызметін доғара қойған жоқ»(25,1,524).

Қазақстанда ислам дінінің  тарауы халықтың дәстүрлі санасын түбегейлі  өзгерте алмады. Жергілікті діни түсініктер мен ислам қағидаларын шырмала  келе не таза шариғат емес, не шаманизм емес, тек Қазақстанға ғана діни синкретизм пайда болды. Ислам діні етек ала бастауына орай көне тәңір  ұғымы мұсылманның алласының  синониміне айналып кетті.

Көшпелі қазақ «Бір алла!»  деген исламның басты тұжырымын  әдетінше «Бір Тәңір!» деп қайырып, тілінде болғанмен ділінде сақтамады. Жат тілдегі құран аяттары  беймәлім қалпында қалып, оның саранына ғана құлақ қойды. Әйтсе де олар өзінің ежелден келе жатқан жора-жоралғысын жалғастыра берді. Көне әдет-ғұрыпқа  мұсылмандық нобай ғана берілді. Даламыздағы исламның басқа өңірлеріндегі  көрінісінен өзгеше болуы осыдан. Біздегі исламның салт-санасы қазақтың дәстүрлі ұлттық әдет-ғұрпына көбірек ұқсайды. Даламызда ислам жергілікті белгілеріне ие болды, оның мінажаты көшпелі тұрмысқа сай ықшамдалды, дәстүрлі тұрмыстан туындаған салт-санамен толыөтырылды.

Мұнын өзі ислам орталықтарында дін жайын бағдарлап отырған  дін басыларының көңілінен шықпады. Олар қазақ халқының мұсылман діни қағидаларына деген сүлесоқтығын бетке  ұстап, ғазауат соғыстар жариялауға дейін барғаны аян. Сол соғыстардың  бірі XVI ғасырда болған екен. Сыбанханның (Шейбан) қабырғасы әлі қатая қоймаған Қазақ хандығына қарсы сансыз  соғыстарына қатынасқан Орта Азиялық тарихшы Рузбехан «Бұхара мейманнының жазбалары» атты шығармасында көзімен көргендерін төмендегідей баяндайды: «Сыбанхан мұсылман үлемдеріне (дін таратушылар,-С.А.)қазақтарға қарсы соғыстың шариғат ережелеріне сәйкес екенін тұжырымдап, бата беруін сұрады. Үлемдер соғыстың шариғатқа ешбір қарсы келмейтіні туралы мәмлеге келді. Мен де қазақтардың бұтқа табынуы турасында пікір айттым. Өйткені қазақтар әлі күнге дейін бұтқа табынады ғой. Олардың сағадат қайталағаны түкке тұрғысыз Сондықтан намаз оқығанына қарамай, қазақтарды кәпірлер деп атаған жөн. Олар Күнге табынады... Өздерінің жерінен өткен мұсылмандырды мазақ қылады...» (80,103-104).

 Қазақтар XIX ғасырдың екінші жартысында  да дңнге бой ұсынбаған . Қазақ даласында патша өкіметі өз үстемдігін орнату үшін ислам дінін орнықтыру ісіне ат салысқаны аян. Жергілікті  байлар мен молдалар езілген бұқараның  дін бұғауында бола бергенін қалады, олар керек кезінде мемлекет тарапынан көмек алып отырды. «Қарапайым қазақтарды мешітке қамшының күшімен айдау жиі болмаса да, кездесіп қалады,- деп жазды Л. Мейер деген әскери адам. – Және дін ісіндегі бұл әпербақандық өте пайдалы деп уағыздалып отыр» (67,229). Қалың бұқара мешітке де, оның еңбекшінің мойнына салған Алым-салығына да ашықтан-ашық наразылық білдіреді. «Басына бишік үйірмесе ғибадатханаға кірмейтін халықты діңкөс деп атауға бола ма?-деп жазды кезінде Мәскеу университетінің профессоры А.Харузин.-Қаазақ шаруасын шартты мұсылман деуге ғана ауыз барады»(95-96).

Қарапайым халық белгілі  бір құбылысты дүниеге келтіруге  болады-мыс деп санаған. Гуілдеу,әлде ысқыру арқылы, мәселен, жел мен боран  соқтыруға болады-мыс. Қараңғы қазақ  құран оқыған молданың сарынынан  қар борап, боран соғады-мыс деп  ойлаған. Өткен ғасырда шыққан басылымнан мынандай бір хабар оқығанымыз бар. Онда былай деп жазылған: "Бір күні қыста өлген адамға ызындап құран аударып жатқан молданы да, оның қолына ұстаған құранын қазақтар отқа жақпақ болыпты " (44,103). Мұсылмандар киелі деп санайтын құранды қазақ онша қадір тұта бермегені туралы деректерді XIXғасырдың екінші жартысында шыққан басылымдардан да ұшыратуға болады. Құранды ұстап,ант-су ішудің орнына кітапты молданың басына бір қойып ,барша-баршасын шығарған оқиғаны көне этнографиялық деректерден табуға болады. Ислам дін өкілдері жат жұрттық еді, сондықтан ауыл адамдары жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, тегі мен мәдениетінен бейхабар молдаларды жек көріп отырды.

Әйтсе де ислам ел ішіне  уытын барған сайын жая түсті. Ендігі жерде жергілікті ұлттық дін  қызметшілерін даярлау күн тәртібіне  қойылды. Қазақ даласында дін иелері балаларын Самарқанның,Бұқара мен Түркістанның діни оқу орындарына жіберіп отырды. Қазақ даласында дін ісі едәуір алға басты. Бірте-бірте  қазақ бес уақыт намаз оқуды  әдетке айналдырды. Бітір, зекет пен садақа беру, сүндетке отырғызу, ораза тұту, айт  мейрамдарында құрбандық шалу дәстүрге енді.

Қазақтың сырт көрінісі , киімі, пішіні жалпы мұсындық этнографиялық сипат алды: басына сәлде орап, үстіне шапан, аяғына мәсі киіп,қолына таспих ұстады. Меккеге, қажыға баршылар көбейді. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауидің мавзолейі ислам әлеміеің "екінші ошағы" деп танылды. Мавзолейге үш мәртебе зиянат жасау.Меккеге бір рет барғанмен барабар саналды. Түркістан шаһары "30.000 Түркістан әулиелерінің мекен -тұрағы" деп дәріптелді. Мавзолейдің маңы киелі қорымға айналды. Қазақстанның басқа қиырларында дүние салған қолбасшылар, билер, ірі феодалдар, ру басылары осы қорымға әкеліп жерленді. Басқаша айтқанда, мұсылман діні мен шариғат нормалары қазақ халқының этнографиялық бітіміне едәуір ықпалын тигізді.(1,41б)

Өлкемізде патша өкіметінің отарлау саясаты күшейген сайын  мұсылман дінінің қазақтар арасында орнығуы да байырқалана түсті. Бұл  процесс патша өкіметі мен  оның отарлау саясатын жүргізушілердің  көз алдында болып жатты. Патшалық әкімдер бұл мәселе төңірегінде екі ұшты пікір ұстады. Мұсылман халықтарының діни сезімімен ойнай отырып, мұсылмандыққа кеңшілік жасады. Сөйтіп сол арқылы орыс капиталының Орта Азия мен Шығыс Түркістанға кең көлемде енуін қадалады.

1788жылы Екатерина II арнайы  қарар қабылдады. Сол қарар  бойынша "Орынборда мұсылмандардың  діни жиналысы" деген ұйым ашылды. Ұйымның басты міндеті ислам  дінін насихаттау болды да, Семей  мұсылмандықтың тағы да бір  үлкен ошағына айналды.Қазақстандағы  діни мекемелер- мешіттер мен  медреселер саны молая түсті  де, олар ірі мәдени және сауда  орталықтарына шоғырланды. Қазақстанның дәстүрлі мұсылман ошақтары- Түркістан, Созақ, Ақ Мешіт, Әулие Ата дінді уағыздауды күшейте түсті. XIX ғасырдың аяғына таман мұсылман ілімі даламызға үш бағытта : Ішкі Россиядан(Уфа, Қазан, Астрахан), Орта Азиядан (Ташкент, Бұқара,Хиуа) және үшінші-Шығыс Түркістаннан (Қашқар,Жаркент) ентеледі. Осы тұста қазақ байлары мен дін-басылары шариғат қағидаларының Қазақстанда таралып, нығаюына ғана емес, оның дүние жүзілік діни ілім ретінде күшеюіне ат салысты. XVI-XVII ғасырларда Самарқанға иелік еткен алшыннан шыққан Жалаңтөс батырдың бұйрығымен Орта Азиядағы ірі діни оқу орындары болып саналатын "Тилля Кари"  мен "Шери Дор" медреселері салынды. Орталық Қазақстандағы ірі феодалы Құнанбай мұсылман әлемінің орталығы Меккеге қажылыққа барған қазақтарға арнап "Тақия" мешіті мен мейманхана салдырды. Қазақ даласында да діни мекемелер салу ісі кең етек алды. Бұған Құнанбай салдырған Қарқаралы қаласындағы мешіт, Сырдарияның оң жақ жағалауындағы Қалжан ақын негізін қалаған медресе-пансионат, Семей,Шымкент, Шаян, Созақ , Әулие ата, Жаркент және тағы басқа да елді мекендердегі діни орындар мен орталықтар жатады. Өлген адамдарға ірі сахналар, мазарлар, күмбездер соғу , ас беру, шүлен тарату ісі өрлей түсті. Қазақ интелегенциясының үлкен бір тобы (Шортанбай, Дулат, Мұрат ,Әубәкір, Ақан сері,Әсет, Машһүр Жүсіп) діни сарындарды арқау еткен шығармашылыққа бой ұрды. Құран қағидалары жергілікті мағынамен "байытылып" ,  қазақ халқының көкейкесті әлеуметтік-саяси мәселелері, мүдделері мен мақсаттары шариғат аясында түсіндірілді.(1,43б)

Сонымен XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде Ресейде  таптық қатынастардың ушыға түсуіне  байланысты ислам саяси идеология  рөлін атқарлы. Мұсылман дін басылары мен оларды төңіректеген керітартпашыл  қазақ интеллигнециясы патша  өкіметі мен оның отарлау саясатына қарсы бағытталған тап күресіне үн қоспады. Осы себепті отарлау саясатына қарсы күрес баянды болмай, кей-кейде керітартпа идеялардың жетегінде кетіп отырды. Бұл кездегі қазақ қоғамының рухани бодмысы исдам  дінімен ашық , әлде астыртын түре байланыста болды.

Өлкемізде жаңадан тамыр  алып, тарай бастаған марксизм ілімі  ғана дерттен сау еді. Қазақстанның алғашқы марксистері дінмен уланған  сананың қандай да болмасын көрінісін  жоққа шығарып, оған қарсы ашықтан  ашық күрес жариялап, оның азаттық  жолындағы  қозғалысқа тигізер  залалын  еңбекші бұқараға түсіндіріп қойды. Өйткені мұсылмандық идеологиямен құрсалай түсу Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік өзгерістермен, отарлаудың күшеюімен. Ресейдің империализмге аяқ басуымен тұспа-тұс келді. Ресейде болып жатқан барлық әлеуметтік өзгерістердің , саяси оқиғалардың жаңғырығы қазақ даласына да жетіп жатты.

Сонымен қатар империяның әр қиырында тұратын бұратана ұлттар мен халықтарды христиан діні негізінде  орыстандыру саясаты іс жүзінде  белең алды. Бұл патша өкіметінің ежелден көксеген арманы еді, оны  жүзеге асырудың орайы енді келгендей  болды. Мұндай ірі саяси науқаннан  қазақ байлары да қалыс қалмады. Өлкемізде христиандандыру ("шоқындыру") ісі жүргізіле бастады.Бұл дінді таратудың орталығы Қазан қаласы болды. Мұнда христиандандыру ісін жүргізу үшін арнайы "Әулие Гурийдің бауырластар қауымы" құрылды. Қаумның негізгі қызметі Ресейді мекендеген христаин емес халықтар мен аз ұлттар тілдерінді діни кітаптар аударып басу болды. Қазақша әдебиеттер шығаратын аударма редакциясы "Құдай үшін  көп азап шеккен Евстафия Плакиданың, оның қосағысының, екі өмірі" ,"Құдіреттер қылушы ізгі Николай"  және т.б кітаптар шығарды. ХХ ғасырдың басында Семейде қазақ балаларына арналған 3 миссионерлер мектебі жұмыс істеді.

Еңбекші халық миссионерлердің  түпкі таптық саяси-мақсатын  дұрыс  түсініп, іштей наразылық білдірді."Қазақ  балалары христианның оқуларына  қабілетсіз. Мәселен,1900 жылы 58 адам православие дінін қабылдады,оған кеткен шығын 27 260 сом болды. 1903 жылы Семей облысының з миссионер мектебінде небәрі 62 адам оқыды. Орыс миссионерлері тек аштық жылдары ғана мақсаттарына жеткендей болып отырды» (19,60).

Өлкемізді христиандыру шаралары іске аспай қалғаны мәлім. Мұның  негізгі себебі дін қағидаларының  халықтық көкейкесті өмірлік сұранысьарына  жауап бермейтіндігі еді.  Сондықтан халық бұл шараларға жаппай наразылық көрсетті. Ел ішінде христиан дінін қабылдағандар рудан қуылып, ата-аналары оларға енші беруден бас тартты. Бірақ өлкемізде  христиандыру шаралары зорлықпен жүргізіліп жаитты...

              3.Әлеуметтік қатынастар туғызған сенім-нанымдар

3.1 Ата-бабаға мінажат  және ілкі тек туралы түсініктер 

Ата-бабаға табыну, оны көз  тірісінде пір тұтып, ал өлгеннен соң рухын мінажат қылу адам жанының  мәңгілік , материалдық дүниеден тәуелсіз, дербес өмір сүреді деген сенімне  туған. Бұл сенім "о дүние" жайындағы  түсінікепен төркіндес. Осы арада  ата-баба рухына табыну діни идеализмнің  сойылын соғатынын ескере кеткен жөн.

Ата-бабаға табыну, оны көзі тірісінде пір тұтып, ал өлген  соңмрухына мінажат қылу адам жанының  мәңгілік, материалдық дүниеден тәуелсіз, дербес өмір сүреді деген сенімнен туған. Бұл сенім «о дүние» жайындағы  түсінікпен төркіндес. Осы арада  ата-баба рухына табыну діни идеализмнің  сойылын соғатынын ескере кеткен жөн.

Ата-бабаға табыну дәстүрі  алғашқы қауымдық құрылыста пайда  болады да, сол қоғамның идеологиялық қондырмасы ретінде жалғанның жарығына шығады. Сондықтан да бұл дәстүрді патриархальдық қоғамның қойнауында көктеп, феодалдық өндіріс тәсілі дәуірлеген кезеңде бүршік жарып, ал буржуазиялық қарым-қатынастар үстемдік еткен кезде  ескі заманның сарқыншағы деп атауымызға әбден болады. Сонымен ата-бабаға табынуды семьяда әкенің ролі артқан кезеңнің адам санасына ұялаған жаңғырығы  іспетті десе де болғандай.(1,55б)