Қазақтың әлеуметтік мәдениеті: герменевтикалық талдау

Қазақтың  әлеуметтік мәдениеті:герменевтикалық талдау.

                                      Жоспар

                                       Кіріспе

1.Көне салт-санадағы  әлеуметтік мәдениет нышадары

1.1 Қазақ ырымдары  әлеуметтік мәдени реттеушілер   ретінде

1.2 Ата-баба өсиеті  және әдеп мәдениеті

    2.Қазақ  әлеуметтік  мәдениетінің дүниетанымдық  негіздері. 

2.1 Тарихи –әлеуметтік  орта және дәстүрлі сенім-нанымдар

2.2 Қазақ даласында  тараған дін уағыздарының танымдық  негіздері

  3.Әлеуметтік  қатынастар туғызған сенім-нанымдар

3.1 Ата-бабаға мінажат  және ілкі тек туралы түсініктер 

3.2 Ұмай ана және көшпелі қоғамдағы әйелдің рөлі.

           Қорытынды 

           Пайдаланған әдебиет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары өріс алған ұлттық мәдениеттің рухани-құндылықтық негіздеріне , оның өркениеттік көріністері мен нақыштарына терең бойлауға ұмтылыс тек ата-бабалар алдындағы парызды өтеу ғана емес, сонымен бірге заман талаптарынан туатын өзекті мәселе.

  Өтпелі дәуірдің тар құрсауынан шығу үшін тек экономикалық өзгерістерге иек арту жеткіліксіз. Ол үшін адам санасын да қүрт өзгерту қажет. Жоғары жақтан келетін нұсқауға негізделген менталитетте (ділде) таңдау да, шешім де, шығармашылық пен жасампаздық та жоқ. Өркениеттіліктің әлемдік және дәстүрлік үлгілерінен аласталған қоғам өзінің адамсыздандырылған ішкі табиғатында мәңгүрттенген тетік адамдарды, жүйеге икемделген пысық маргиналдар мен қиратушы нигилистерді қалдырады.

Міне осы мәселелерге , әсіресе ұлттық санаға байланысты ұлт құндылықтарына тікелей қатысы бар дүниелер атүсті қарастырылып, жеткілікті дәрежеде назар аударылсай келді. Мұның бәрі тіліміз бен  ата-баба өсиетін , ұлттық тәрбиенің  өзіндік нәрін жоғалтуға алып келді. Ал, қазір егемендік алып, өткеніне оралып, жоғалтқанын қайта тауып, жоғалтқанын қайта тауып, көнергенін қайта жаңартып, XXI-ғасырда «өзге дамушы елдерге үлгі боларлықтай /2,90б./ дәрежедегі Орталық Азия Барсысна айналғалы отырған Қазақстан үшін өткен тарихын ой көзімен бір шолып қарап, өз тарихындағы пайдалы дүниелерді бір шолып қарап, өз тарихындағы пайдалы дүниелерді , ата-баба өсиеттерін қажетіне жарату, жаңғырту қажеттігі туып отыр. Өткеннің озық философиялық дәстүрін оқып-үйренудің тарихымызды тануға, қоғамдық сананың даму заңдылықтарын білуде, қазіргі философиялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымызды кеңейтуде, оларды жүзеге асыруда, ұлт менталитетінің қалыптасуына маңызы зор болмақшы. Өйткені елдің экономикалық мүдделерінің  дұрыс шешімін табу үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлығаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы – тағылымды тарихтың, озық ғылымның , өрелі мәдениеттің иесі болу керек. /2,96б/

Егемендікке қол жеткізген  иәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық-тарихи әлеуметтік саяси жағдайларға байланысты

 

 

 

1.1 Қазақ ырымдары әлеуметтік  мәдени реттеушілер  ретінде

Ел ішінде айтылған «ырымшыл қазақ » деген тіркестің астарында  сол байырғы жөн-жоралғылар  жатса  керек. Әдетте белгілі бір ырым арқылы сол ортаның  әлеуметтік  талғам –түсінігін ажыратуға болады.Тегінде  ел іші ырымға қалтқысыз ден қойып  отырған. Жеке адамның парасат-болмысыеке адамның парасат-болмысынан бастап ел қамы, халық тағдырына дейінгі  жағдайдың бәріне ырымдық  жорудан  жауап тапқан. Ырымдеп белгілі  бір өмір құбылысына ықпал ету ниетіне орай жасалатын іс-әрекетті айтамыз.(1,16б)

Ырым қалай пайда болған? Көп ретте  оның түп-төркінінде дінге  қатысты ешқандай нышан байқалмайды. Мұның өзі о баста ырымда байырғы  таным мен халықтың рухани бітімі жатқанын аңғартады. Кейбір көңілге  қонбайтын істерден мынаны түюге  болады. Мәселен,бізде атқа

Сол жағынан міну әдеті  бар.  Бұл жақсылық пен жамандықты адам иығында отырып тіркей беретін  ислам дініндегі  қос  үш қайнаса  сорпасы қосылмайтын түсінік.Архелогтар ХІ-ХІІ ғасырлардағы көшпелі қыпшақ қорғандарынан өлікті жерлеген кезде  мінген аты оның сол жағына қойылғанын тауып жүр. Бұл жөн-жораның түсіну қиын   емес.   Өйткені қолайлы болу үшін  бес қаруын оң жағына асынған жауынге . аттың сол жағынан мінген. Қылыш пен садақ ұмыт болғаны қашан бірақ дәстүр жоғалмай келеді. Көшпелі қазақ  оң мен солды тек  адамға қатысты белгілеп отырған . Қарсы алдындағы аттың сол қапталы адамның оң қолымен тұтас.Сондықтан аттың сол дағынан мінуі «оң міну» деп аталған. Теріс жағынан мінсе не болмақ? Бұған бір ауыз сөзбен : Жаман болады. Деп жауап береді.  Әрине жамандық  айтып келмейді. Бәлкім , атқа оң жағынан мінемін деп  садағыңнын жебесін сындырып аларсын, немесе  сол жебе қарныңа кіріп, мерт  боларсың.Қайсысы болғанда да жаман. Тәптіштеп жатуды ұнатпайтын көшпелілер «жаман болады» деп айтқан. Байырғы әдет-ғұрыптың қалыптасуының , саралана орнығуының бір жолы осылай болған.

Дәстүрлі әдет-ғұрыптың негізі бір ерекшелгі-өмірдің сан құбылыстарына  қолдануға келе бермейтіндігі . Мәселен  құрбандық шалуды алып көрелік. Мұның  «ақсарбас»,«тасаттық»,«қалжа» «көшіру»,«ас беру» ,«ақжолтай» сияқты түрлері бар. Бұлар белгілі құбылысты өз қалауымызға көндіруге,дуалауға болады  ниеттен келіп шыққан. Әдет-ғұрыптың белгілі бір сенімнің көрінісі ретінде басқа да жөн-жорамен үйлесім тауып жататын кезі де болады. Мәселеншамандық рәсім дүние көзге көрінбес рухқа толы деп пайымдайды. Сондықтан да көп құдайлы әзәзіл күштәі алдында дәрменсіз болған ислам өкілдері жеогілікті дін абыздарын өз мақсаттарына пайдаланып отырды. Әйтсе де дүние тіршіліктің тұтқасы Күн тәңірі Ай тәңірі, Көк тәңірінің қолында деп сеніп келген халық  кейін алланы ауызға ала отырып «өз» тәңірлерін ұмытпаған Тіпті олар көп жағдайжа тәңірге табыну мен  ислам идеямының  арасында айырмашылық бар деп ойламаған.Рас, қос сенім бұлай жалғасып кетті деп айта алмаймыз. ХХғ-дың бас кезіне  шейін қожа –молдалардың  бақсы-балгерді шеттеуі, бвқсының басты құралы –қобыздың соңынан өсек ілестіруі  («Қобыздың тілеуі жаман»: «мені ұсатаған адамның менен басқа құшақтап зарлайтын ешкімі болмасын »; «қараша үйден құлағым шығып тұра екен»т,б)тегін емес. Бұл біздіңше қос сенімнің арасындағы ала көзділіктің көрінісі.Солай десек те, иісі қазақтың сенім-нанымдарында «тәңірі-алла-құдай-аруақ» тұтас бір тізбек құрап,бір ғана  құдірет иесі ретінде санаға орныққан.Мұның дәлелі ретінде ХVІ-ХІХғасырларда кеңінен жырланған қисса-дастандарымызда тәңірі-аруақ-құдай-аруақ атауларының бір тұлғада қосамжарлана айтылғанын келтіруге болады. (1,18б)

Осы арада бір шындықтың  басы ашық-тарихи қалыптасып,дәстүрлі әрекетке түскен жөн-жора,әдет-ғұрыптың дуалаушық астары    болғандықтан да,өзекті арнасы дінмен астаспай қоймайды. Әдет-ғұрыптың сан-сала молдығына қарамастан,солардың бәрі де қазақ арасвнда ішкі үйлесіммен сараланған.

Көшрелілердің ұғымында күллі  құдірет күштің түп қазығы тәңірі болса,ол да кейін даламызға ислам  дінінің тарауына орай мұсылмандық  аллла идеясымен астасып кетті.

Тәңірі –күрделі ұғым.Ол бірде дүние-тіршіліктің әрі өзі, әрі сөзі,әрі көзі сияқты болса, («бір тәңірі!»), енді бірде бақ пен сордың ( «тәңірі жарылқасмын!», «тәңірберген», «көк соққыр!») иесі болып көрінеді. Әдетте қазақ «Бір алла!» ұғымы мен «Бір тәңірі!» ұғымы қатар қолдана береді. Бүкіл дүние –тіршлілік тәңірінің еркінде –міс. Бұл,әрине, мистика,қисынсыз сандырақ. Алайда, осынау сандырақ революциядан бұрын халқымыздың дүние-танымының  негізі болғаны, әсіресе, орта ғасырларда  жұбанышы болғаны айдан анық.

 Көне наным-сенімдерге жүгінсек, дүниеде  тәңірінің «құдіреті» жүрмейтін  жанды , я жапнсыз зат жоқ. Ай,күн, жұлдыз,тау,тас,өзен.суға тәңірінің киесі , рухы дарыған.  «Иттің иесі болса,бөрінің тәңірісі бар»дейді қазақ. Тәңірі-бүаіл өмірдің алтын арқауы., болмыс жаратылысы. Демек,қазақтың дәстүрлі таным  түсінігі, рухани әлемі қолдан жасалған киелі орталықтарға табынуды қажет етпеген. Сондықтан да үстем  таптың сойылын соққан ислам діні байырғы салт-дәстүрлерді аяққа басып, төл тума мәдени нышандарды тұншықтырып отырған. Мұның өзі дәстүрлі жөн-жоралардың от басы , ошақ қасында, күнделікті тұрмыста ғана көрінуіне себепші болады. Біз бұл еңбегімізде мұндай жөн-жораларды қисын-қызметіне қарай табиғат, адам және рух туралы түсінік деп  саралай қарастырғанды жөн көрдік.

Қазақ ұғымында дүние-жаратылыс 3 қат болып келеді: жоғары қабат, яғни, «жеті қат көк», басқаша  айтқанда , арсы, тәңірінің тұрағы, рух  пен иенің мекені: орта қат-сезім,саналы тіршілік дүниесі; төменгі қабат; яғни, «жеті қат жер асты»-өлілердің  барар орны –мыс. Қазақ арасында о дүниелік , бақилық ұғымының жетекші  мәнге ие болып келетіні де сондықтан.Бұл  ұғым бойынша, өлім-бір халден (күйден ) екінші  (күйге ) түсудің , бір жағдайдан  екінші жағдайға өтудің себепшісі ғана. Адам өлген соң жер астына сапар  шекпек, ондағы екінші ғұмыры бастамақ –пыс. Қазақтың өлікті жөнелтудегі жөн-жорасының мейлінше молдығына қоса, марқұмды бақилық қайтпас сапарға аттандыруында сана-сезімге әсер етерліктей болатыны да сондықтан . Қазірде халқымыздың арасында кездесетін  әдет-ғұрыптардан ерте дәуірде қалыптасқан алғашқы діндердің нышандары байқалады. Демек, дәстүрлі жол-жоралғының идеялық өзегі тарих қонауында пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Ата-баба өсиеті  және әдеп мәдениеті

Адам мен  қоғам арасында іштей үйлесімділік болады. Әрине, бұл .үйлесімділік салыстырмалы сипат алады. Адам-қоғамдық қатынастар жиынтығы , сондықтан  да ол, осы қатынастарға тікелей  тәуелді. Қоғамдық болмыс-адам тіршіліг мен өмірі өтетін кеңістік. Бұл  кеңістіктің адам санасына ,оның жүріс-тұрысына , мінез-құлқына, ол өскен ортаға, осы ортаның салт-санасына, дәстүріне, әдет-ғұрпына ықпалын тигізбей қоймайды. Қоғамдағы қандай да бір тосын құбылысты алып қарамаңыз, ол жалпы болмыс заңдылығына бағынышты болады.(1,104б)

Сондай құбылыстың бірі-қонақайлылақ. Қазақтың қонақ күту салты өткен  заманнан мирас болып қалған өрелі  өнеге тоғысқан құбылыс екені  баршамызға мәлім. Сырт қараған кісіге қонақжайлылық пен қоғамның идеологиялық қондырмасының араса жер мен  көктей тәрізді., Ал байқап  бажайласақ, революциядан бұрынғы қазақтың этнографиялық  тіршілігі жүйелі сипатта болғананын, оның екінші бір салт-санамен іштей  идеялық  сабақтастық тауып жатқанын аңғарамыз.

Қазақтың   дәстүрлі қонақжайлылығы ата-бабаны пір тұту, олардың рухына мірлі қонақжайлылығы ата-бабаны пір  тұту, олардың рухына міажат етумен байланысты. Тарихи бір аңыздв бұл  салт Алашаханның өсиеті деп баяндалады. Алашахн дүние салар кезінде  өзіне тиісті мал-мүлкін үш ұлына  берудің орнына  төртке бөліпті-міс. Оның бірін Ұлы жүздің атасы Үйсінге, екіншісін Орта жүздің ноқта ағасы-Арғынға,Үшінші бөлігін Кіші жүздің Алшышынына арнап, төртінші қонақасы ретінде бөліске  салмай қалдырыпты. Қонақ шығыны  «бөлінбеген енші» деген атау осыдан қалса керек. «Көшпелі тұрмыс-тіршілікте бір-бірінің үйлеріңе түсіп, қонақ болмай тұриайсыңдар ,-депті  Алашахан . Біріңнің үйіңе  бірін түскенде,ішіп-жегеніне ақы-пұл сұрамай, біріңді-бірің қадірмен адамдарындай қошеметтеп отырыңдыр.

Қонақ сөзінің түбірі-қону; бұл сөз көшумен, көшпелі өмірмен  байланысты туғанын дәлелдеп жату артық. Көшу болған жерде қону бар. О баста  қонақ ұғымы  көшпелі өмір салтымен сабақтас болған. Қазақ дәстүрінде де қонақ болу қонумен, түнеп шығумен  тамамдалып отырған.

Қазақ қонғы құт  санайды. Сондықтан да батаны «Дастарқаның мол  болсын, үйіңнен қонақ үзілмесін ! і»-деп береді. Алвайда қазақ  қонақты құтты және құтсыз деп бөледі. Әсілі қонақтарды бұлай бөлу халықтың адамгершілік ілімінің  «жақсы» жіне  «жаман»,  «игілік » жіне  «зұлымдық»

Категорияларымен  сәйкестікте  тұруынан болса керек. Әйтсе де қазақ  қонақтың  «жақсы» әлде  «жаман»  пейілімен санаспай күтеді. Жомарттық, қонақжайлылық, мейман достық кісіліктің, халықтық адамгершілік салауаттардың ең мәртебелсісі болып есептеледі. «Атың барда жер таны желіп  жүріп, асың бар да ел таны беріп жүріп » деп түйіндейді  халық даналығы.  

Бұрын қазақ салтында шүлен  тарату әдеті де болған. Бұл да жомарттықтың, қонақжайлылықтың бір түрі. Шүлен  тарату,әрине, тұрмысты, дәулетті адамдардың ғана қолынан келді. Шүлне таратудың  әлеуметтік мәні-елге парасаттылық көрсету,жоққа  жәрдем беру. Кейбір пасық байлар даңқын шығару ниетімен де шүлен таратып,тыраштағаны  мәлім.

Дәулетті қазақтар қонақ  үшін арнайы салтанатты үй тіктіреді. «Айман-Шолпан»

 Жырында Маман мен  Көтібар арасындағы жанжал осындай  қонақ үшін тігілген отауға  таласудан туады.  Жаңа .й соғу  қолдан келмеген күнде үйдің  ең сәнді бір бөлмесі тек  қонақ күтуге арналады. (1,110б)

Қонақ түспейтін үй моламен  салыстырылады.Қонақ күтуге кеткен ырыс-құт  қайырылады деп есептелді. Өйткені қонақ күту ісі Алашаханның, ата-баба аруағының бақылауында болады-мыс делінді.

Қазақтың меймандостық салтына  мұсылманның әсері болмады деу  қате тұджырым. Ислам хадистері әр долаушыны  Қызыр пайғамбар болуы  мүмкін деп санайды.(Қырықтың бірі- «Қызыр»). Бұл арада қонаққа деген  ілтипаты ислам «саудаға»салады. Мұсылман діни қағидаларындағы қонаққа қамқорлық  діни мұқтаждықтан ,алла қаһарынан  қорқудан,философиялық тілмен  айтқанда, утилитарлық-прагм атикалық  («пайда іздеушілік») іс-әрекет пен ой пайымдау барысында туады. Алайда қазақтың қонақ  қабылдау салты кісіден көру мақсатын көздемейді, материалдық шарттан аулақ, ештемемен шектелмейді,халықтың өмір тіршілігімен ғана сабақтасады. Дегенмен, ислам дінінің қонақ сыйлау дәстүрінің ежелгі қонақ қабылдау салтымызға дөп келетін тұстарын атап өткен жөн. Хадистер марапаттайтын Әлімтайдың (тай руынан шыққан Хатим) елден ерекше жомарттығын тек араб шайылары ғана емес, қазақ ақындары да ауызынан тастамай жыр етті. Ата-аналар балаларын азан шақырып Әтімтай қойды. Жомарт,Қонақбай есімдері де мейман қадірлеудің айғағы іспетті.

Дәстүріміздің шриғаттан  ада екеніне халқымыздың этнографиялық  өмір тіршілігі куә бола алады. Мәселен, моңғолдар келіннің бетін ашрада:» «Киіз үйге келгенге сусын бер» деп өсиет айтады. Бұл қазақтың үйге кірген жыланның да басына сүт құйп шығаратын ырымымен төркіндес. Моңғол келіні атасының үйіне алғаш келгенде сол үйдің итінің итаяғын толтырып сүт қүяды.   (29,215).Бұл ырым иттің келген қонаққа абаламауын, «қайырымды » болуын меңзейді. Қазақтың .йлену дәстүрінде осыған ұқсаса салт бар .Күйеу қалындық аулына жасырын «ұрын» барғанда, жеңгелеріне тарататын көп кәденің бірін «ит ырылдытыр» деп атайды. Беташарда «Кісі келсе үйіңе киізіңді қақ келін!» деген жолдар бар.

Қонақты құүрметтеу –адамды  қошеметтеумен, жалпы адам баласын  сыйлаумен, оның адамдық, кісілік қасиеттеріне табынумен байланысты. Алғашқа қауымдық құрылыстың басты шарты адамға деген құрмет болғаны белгілі.Бұл әлем халықтарының бәріне тән. Бұл дәстүрдің қаймағы шайқала қоймаған үлгісін кейбір Азия халықтарының этнографиясынан байқауға болады. Орыстың жиөанкезі В. К.Арсеньевтің досы қарапайым аңшы Дерсу Узала кісі сыйлауға келгенде алдына жан салмайды. «Оянып кетіп көзімді ашсам ,Дерсу отын жарып,қайыңның қабығын балағанға кіргізіп үйіп қойған екен... Ол  менен бір уыс күрішпен тұз сұрды. Не істемек болғанын  білгім келіп , сұрағандарын бергіздім. Ол қайыңның қабығына сіріңкені, тұз бен күрішті орап, балағанның ішіне іліп қойды.