Криминалистиканың жалпы теориясы

Заңмен корғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни машина-лық сактағыштағы, электронды есептеу машинасындағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардың желісіндегі ақпаратқа заң-сыз кіру, сол сиякты ЭЕМ-ге ЭЕМ-жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін нІмесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзуы, егер бұл әре-кет ақпаратты жоюға, бөгеуге, жаңартуға не кәшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп сокса — компьютерлік акпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зи-янды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату деп та-нылып, кінәлы Қылмыстық кодекстің 227-бабымен жауапка тартылады.

Қылмыстын тікелей  объектісі компьютерлік ақпаратты корғау саласындағы коғамдық катынастар.

Объективтік жағынан  қылмыс мынадай әрекеттермен си-патталады: Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни, машиналық сақтағыштағы, электронды есептеу машинасын-дағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардын желісіндегі ақпараткд заңсыз кіру, сол сиякты ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне не-месе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісін бұзуға әкеліп соғатын әре-кеттер аркылы занды немесе жеке тұлғалардың, коғамның

мемлекеттін заң корғайтын мүдделеріне мүліктік я болмаса басқадай зиян келтіру (227 баптың 1-бөлігі).

Компьютерлік  акпаратка заңсыз кіру деп — заңмен корға-латын акпаратты оның заңды меншік иесінің немесе онын иеленушісінің рұксатынсыз өз бетімен алуды айтамыз.

ЭЕМ-ге ЭЕМ-желісіне кіре алатын адамға осы жүйеде заң-ды түрде жұмыс істейтін, бірақ өзінің аткаратын жұмысы бо-йынша нақты белгіленген міндеттерінің шегінен шығып компьютерлік ақпараттағы өзіне жүктелмеген басқа міндетті ол әдейі орындап, жоғарыда көрсетілген жуйе мен олардын желілерін пайдалану ережелерін бұзатындар жатады.

Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының меншік иесі болып осы объектілерге толык көлемде иелену, пайдалану және билеу қүкығын жүзеге асыруға кұқылы субъектілер танылады. Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының иеленушілері болып осы объектілерге иелену және пайдалану және заңда белгіленген шекте билеу құқығын жүзеге асыруға кұкылы субъектілер танылады. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру тәсілдері сан алуан: компьютерлік акпараткд кіруге құқык беретін жалған кұжат көрсету; техникалық құрылымның кодын немесе мекен-жа-йын өзгерту, ақпаратты қорғау жүйелерін немесе күралдарын өзгерту, ақпарат көздеріне жазу акпаратын қосу, ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзу және т.б.

Қылмыстың объективтік  жағының міндетті белгісі — Қылмыстык кодекстің 227-бабының 1-тармағында керсетілген зардаптың орын алуы болып табылады. Ақпаратты жою — ақпа-рат көздерін құрту, файлды, дискілер мен басқадай машина-лық жазу деректерін мүлдем жою, сөйтіп акпаратты қайта кал-пына келтіру мүмкіндігін толық істен шығару болып табылады.

Акпаратты бегеу  деп акпарат көздері толық  сакталғанымен оны пайдалану және оған еркін кіруге кедергі келтірушілікті айтамыз.

Ақпаратты жаңарту  деп меншік немесе занды иеленушінің билігінде болған ақпаратқа олардың келісімінсіз кез келген тұрғыдағы өзгерістер енгізуді айтамыз.

Ақпаратты көшіру деп — ақпарат көздерінің түпнүскасын сақтай отырып, ондағы файлдардың немесе диск жүйелерінін көшірмесін алу арқылы немесе басқадай тәсілдермен кебейтуді, немесе оның мазмұнын жариялауды айтамыз. ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бүзуға — ЭЕМ жекелеген жүйелерінің жұмыс қабілетінін темендеуі, компьютер желісінін элементтерінің істен шығуы, компьютер жүйелерінін езінің кызметін толық орындамауы жатады.

Қылмыс компьютерлік ақпаратка зансыз кіру, егер бұл  әре-кет акпаратты жоюға, бегеуге, жаңартуға немесе кешіруге, ЭЕМ жүмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп соккан уақыттан бастап аяқталған деп танылады.

Қылмыстык кодекстің 227-бабынын 2-тармағында осы қыл-мыс кұрамының ауырлататын түрі көрсетілген: олар адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған немесе ұйымдаскан топ жасаған не адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, жасаған әрекеттер. Алдын ала сөз байласып жасалған қылмыс пен ұйымдаскан топ жасаған кылмыстың түсінігі Кыл-мыстык кодекстің 31-бабының тиісінше 2 және 3-тармақтарын-да айтылған.

Адамның ез қызметін пайдалана отырып қылмыс жасаудың тусінігі Қылмыстык, кодекстін 141, 228 және 307-баптарында берілген.

Субъективтік  жағынан қылмыс тек кана тікелей  қасакана-лықпен істеледі. Қылмыстық ниет пайдакүнемдік немесе бұза-қылық, кек алу немесе көреалмаушылық және тағы баскала-ры болуы мүмкін. Сондай-ак, ЭЕМ-ге ЭЕМ жүйесіне немесе олардын желісін^ кіре алатын адам (арнаулы субъект) болып табылады. Ал осы баптың 2-тармағында көрсетілген кылмыстын субъектісі болып жай адамдар, сондай-ак ез қызмет бабын пай-даланатын адам (арнаулы субъект) танылады.

Қылмыстық кодекстің 227-бабының 3-тармағында: ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау неме-се қолда бар бағдарламаларға өзгерістер енгізу, сондай-ақосын-дай бағдарламаларды немесе осындай бағдарламалары бар ма-шиналық сақтағыштарды пайдалану не тарату үшін жауапты-лық белгіленген. Яғни 227-баптың 3-тармағында зиянды компьютерлік вирусты жасағаны және таратқаны туралы сез болып отыр.  Мұндай компьютерлік вирустың коғамға кауіптілігі сол, ол бүкіл компьютерлік акпарат жүйелерінің қызметін дағдарыска ұшыратып, онын ұзак уақыт жұмыс істемеуіне, одан кейін кенеттен іске косылып компьютерлік бағдарлама пайдаланылатын қорғаныс, космос, мемлекеттік кауіпсіздік, кылмыска карсы күрес салаларының кызметін апатка ұшыратуы мүмкін.

Қылмыс объективтік  жағынан акпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жанартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардын желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағ-дарламаларға өзгерістер енгізу; осындай бағдарламаларды пай-далану; осындай бағдарламалары бар машиналык, сактағыш-тарды пайдалану не тарату аркылы көрінеді.

ЭЕМ үшін зиянды бағдарламалар жасау және тарату деп ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жүйесін, жұмысын, олардын. желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағдарламаларға өзгерістер яғни зиянды вирус енгізу әрекетгерін айтамыз.

Зиянды бағдарламаларды  көбейту, тарату немесе (яғни оның кешірмесін белгісіз адамдарға беру), сондай-ақ оны айналым-ға енгізетін баскада әрекеттерді істеу осындай бағдарламаны пайдалану деп танылады.

ЭЕМ жұмысына, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне зиянды бағдарламаларды енгізу, сондай-ақ оларды сату, сыйға беру немесе басқаларға тегін үлестіру осындай бағдарламалар-ды немесе осындай бағдарламалары бар машиналык, сақтағыш-тарды тарату деп танылады.

Қылмыс осы  баптын диспозициясында (277-баптың 3-тар-мағы) керсетілген әрекеттердің бірін жасаған уақыттан бастап аяқталған деп табылады.

Қылмыс субъективтік жағынан кінәнін. касақаналық ныса-нының тікелей түрі арқылы істеледі.

Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған, есі дүрыс кез келген адам.

Қылмыстық кодекстің 277-бабының 4-тармағында, осы бап-тың  үшінші тармағында (277-баптың 3-тармағы) көзделген әре-кеттер абайсызда ауыр зардаптарға әкеп сокканы үшін жауап-тылық кезделген. Ауыр зардаптарға адамдардың қазаға ұшы-рауы, олардың денсаулығына зиян келтірілуі, келік немесе байланыс жұмыстарына кесел келтіру; басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-катынасты шиеленістіру, қарулы бүлікті тудыру сияқты әрекеттердің орын алуы жатады. Мұндай зар-даптар үшін жауаптылык оларды абайсызда әкеп соққан жағ-дайда ғана орын алады. Сондыктан да бұл қылмыстан туын-дайтын зардап жөніндегі кінәнің нысаны тек кана абайсыздык түрде болады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы.
2. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстарды тергеу барысында тергеушінің жедел іздестіру аппараттарымен өзара қарым қатынасы.
3. Компьютерлік ақпарат ағымындағы қылмыстардың субъектілері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген