Криминалистиканың жалпы теориясы

Кейінгі жылдары алаяқтык кылмыстарының төмендегідей тәсілдері  өте кең тараған: банктік несиелерді жалған құжаттар арқылы алу; жалған фирмалар құрып кейіннен халықтың қара-жатын иелену; тұрғын үйлерді алу (сату, айырбастау, арендаға, кепілге беру) үшін жалған күжаттар жасау; банкоматтан акша немесе сауда кәсіпорындарынан тауарлар алу үшін, біреудін немесе қолдан жасалған пластикалык карточкаларды қолдану; валютаны айырбастау, шетелдік куәліктерді, визаларды рәсімдеу кезіндегі, камтамасыз етілмеген акцияларды және кұнды қағаз-дарды сату барысында жалған құжаттарды колдану және т.б.

Басқа тәсілдерге токталатын болсақ: 1) мемлекеттік және қоғамдык материалды күндылыкты қоймалардан, базалардан және басқа да объектілерден жалған қүжатгарды пайдалану ар-қылы алу; 2) жалған күжатгарды пайдалана отырып мемлекетгегі күжаттарды, мемлекеттік зейнетақыларды немесе әлеуметтік камсыздандыру органдарынан басқа да төлемдерді заңсыз жол-мен иелену; 3) мемлекеттік және коммерциялық банктерден әр түрлі жалған чектік құжатгарды колдану жолымен көп мөлшер-дегі қаражаттарды иелену; 4) мемлекеттік мүлікті жалған қүжат арқылы несиеге алу немесе қалған қарызды төлеуден жалтару.

Алаяқтардың ақшалай  каражаттармен жасаған кылмыстык тәсілдері банктік есеп айырысуда толык қүрылымды және күрделі болып келеді. Алаяқтар қылмыстық іске кіріспес бүрын, міндетті түрде дайындык жұмыстарын жүргізеді. Олар алдымен катан есептегі банк құжаттарын қолға түсіріп, ұрланған акша-ны аударатын ұйымдарды аныктайды және күжаттарды жеткізу (жіберу) әдістерін шешеді. Баска да қажетті мәліметгер мен банк кодтарын, шифрларын, т.б. алдын алааныктап біледі. Сонымен катар, дайындык жұмысына кылмыскердін көздеген тиісті ком мерциялық банктердің қызметкерлерімен алдын ала сөз байла-сып келісулері жатады. Үрлық кылмыстары күжаттарды белгі-ленген жерге жіберіп, онын банкке өтуін кдцағалау мен есеп бойынша аударылған үйымнан түскен акшаны алу жолымен жүзеге асады. Мүндай кылмыстық іс ақша айналымын кұрай-тын күжаттарды (жалған мәміле, шарт, келісімдер және т.б.) тексеру арқылы ашылады.

Азаматтардың жеке мүлкіне  кол сұғушылык, кезінде алаяқ-тар  әр түрлі тәсілдерді қолданады: акшаны жоғары пайызбен карызға алу және оны қайтармау; сатылатын заттың өзін емес оған ұқсас затты беру; сауда жасағанда, ақшаны айырбастаған-да, майдалағанда аддау; алтын бұйымдардың орнына мыстан жасалған бұйымдарды сату; жалған акша беру; көмек көрсетемін деп ақша алу немесе белгілі бір кызмет көрсетуге тауарларды алу; пал ашу, тәуіпшілік, емшілік жасау арқылы акша алу; та-уарларды және басқа да материалдық кұндылыктарды алу мақ-сатында баска адамның атын иеленіп жалған шарттар жасау нәтижесінде ақша алу; жалған мәмілелер жасау.

Алаяктык қылмысын жасау  тәсілдерінің кеңінен тараған түрлері: алаяктар бір бума ақшаға ұксас жалған акшаларды жолға тастап, оны бөлген кезде жәбірленушінің шын ақшала-рымен ауыстырып алу, сонымен катар алаяқтардың бөтеннің мүлкін иелену мақсатымен некеге тұру; атақты әншілердің аты-нан концерттер қою, өнер туындыларын қолдан жасау және сату сияқты тәсілдері жиі кездеседі.

Жәбірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқа түсулері аркылы жүзеге асырылатывдықтан, соңғылары  барлық уақытга өздерінің қылмыстык, іс-әрекетінің ізін жасыруды ой-ластырады. Осындай максатта картадан ұтылған жәбірленушіге акшанынжартысын ұтып алуына, жалған құжатжасауына, жал-ған алиби құрастыруына, шетелге қашуына мүмкіндіктер беріп, сырт көзге занды болып керінетіндей барлық шараларды кол-данады.

Алаяқтық қылмысы колданылатын тәсілдері мен баска да жағдайларға байланысты көшеде, жеке пәтерде, дүкен, фирма мекемелерінде жасалады. Алаяктардың жеке басын зерттеу кезінде олардың жоғары кәсіби деңгейі, кұкықтык білімдері, ой-өрісінің жетіктілігі анықталады.

Алаяктардың ішінде рецедивистер көп, соның 30 пайызын әйеддер қүрайды.

Соңғы жылдары кылмыстын  жекеленген түрлері бойынша мамандандырылып  ұйымдаскан топтарды кұру кеңіңнен тара-луда. Бұл топтардың ішінде кылмыскерлер аткаратын рөлдерін өзара бөліседі. Әдетге әр түрлі әуесқой ойындарды өткізген кез-де біреулері азаматтарды ойынға тартады, ал басқалары ойын үстінде жәбірленушіге психологиялык әсер етеді, үшіншілері ойынды жүргізеді, төртіншілері операцияның қауіпсіздігін кам-тамасыз етеді. Топтың мүндай түрі техникалык жабдыктылы-ғымен, шапшаңдығымен, басқа топ қылмыскерлерімен тұрак,-ты байланысымен ерекшеленеді. Олардың ішінде кейбіреулері нақты белгіленген, танымал ұлттық-аумактык, атакка ие.

Жәбірленушілердің ішінде касақана занды бұзатын адамдар  көп кездеседі. Оларды көбівде алаяқтар пайдаланады. Мұндай түлғалар тәртіптен тыс визалар, шетелдік паспорттарды алуға, банктік несиелерді пайдалануға, шетеддік келісім шарт жасауға, шетел азаматтарынан келіп түскен жүктерді кеденнен өткізуге, өздерінің мүлік-заттарын валютаға сатуға тырысады. ' Занды мүлтіксіз орындайтын азаматтардың көбісі алаяқтар-дын аддауына ұшырап, кылмыс кұрбаны болуда. Алаяқтар кыл-мыстық әрекеттерін кебінесе тұрғын үйі бар жалғыз басты карт-тар, психикалык, аурумен ауыратын адамдар, көп балалы жан-ұялар, кәмелетке жасы толмағандарға жасайды.

Алаяктық кылмыстарын  жасау тәсілдері туралы мәліметтерді олардың калдырған іздері ғана аркылы ала аламыз. Олардын катарына: жәбірленушілер мен басқа да адамдардан алаяк, және оның әрекеті жайында мәліметтерді алу; жәбірленушіде калған кылмыс кұрадцары (жасаңды ақша, колхат, жалған күжаттар мен бағалы кағаздар, жасанды зергерлік бүйымдар, заттар және т.б.); кылмыскерлердің алаяқтык әрекетіне дайындығын накты көрсе-тетін түпнүскалык кұжаттарды (телеграмма, келісім-шарттар) және т.б. жаткызуға болады.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Алаяқтықтың криминалистикалық сипаттамасы.
2. Алғышқы тергеу әрекеттері және олардың жедел іздестіру шараларының ұштасуы.
3. Тергеуді жоспарлау ерекшеліктері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№27 лекция. Тонау және қарақшылықты тергеу.

Мақсаты: Тонау және қарақшылық белгілеріне талдау жасай білушілік.

1. Тонау және қарақшылықтың криминалистикалық сипаттамасы
2. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу
3. тергеуді әрі қарай жоспарлау.

Тонау - бұл бөтеннің мүлкін ашык, түрде ұрлау, яғни осы мүлікті иемденуші тұлғалардың және басқа азаматтардын көзінше ұрлау. Мүлік иелері және баска тұлғалардың катысуын ұрлаушы түсінеді, бірак саналы түрде ескермейді.

Қарақшылык - бұл бөтен  мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға үшыраған адамның өмірі мен денсаулығына кауіпті күш көрсетумен немесе осындай күш колданамын деп қоркытумен үштасқан шабуыл жасау.

Тонау мен қарақшылық бір объектіге, яғни меншік иесінің  мүліктік кұкығына қол сұғу. Қарақшылық кезінде, сонымен қатар қол сұғу объектісі болып, иелігіндегі мүлікті иемдену мак-сатымен шабуыл жасалатын түлғалардың әмірі және денсау-лығы табылады.

Тонау да, қаракшылық та жай (қарапайым) және сараланған болып  бөлінеді. Тонаудын жай формасында мүлікті ұрлауда күш қолданбайды. Ал сараланған түрінде күш керсетумен немесе оны колданамын деп коркыту әрекетгерін жасауы мүмкін. Алай-да қарақшылықтан айырмашылығы, бұл күш көрсету жәбір-ленушінін өмірі мен денсаулығына кауіпті болып табылмайды.

Қаракшылықпен шабуыл жасау  кылмыстарының ауырлата-тын жағдайларда жасалуы: адамдар тобының аддын ала сөз бай-ласуы аркылы; кару немесе кару ретінде пайдаланатын заттар-ды колданумен; тұрғын, кызметтік, өндірістік үй-жайға немесе қоймаға заңсыз кірумен жасалған кдракшылык; ұйымдаскан топпен; денсаулыкка ауыр зиян келтірумен абайсызда жәбір-ленушінің өліміне әкеп соккан қаракшылык,- Сонымен катар, қарақшылық аса кауіпті рецидивиспен жасалған және қайта-лап жасалынған қарақшылык, мүлікті ірі мөлшерде ұрлау жа-тады.

Занда аталған тонау  мен қарақшылык, белгілеріне талдау жасау осы қылмыстарды бір-бірінен ажыратып қарастыруға негіз ғана болмай, сонымен бірге тергеу барысында шешілетін мәселелер шеңберін аныктауға негіз болады.

Ен алғаш шешілетін  мәселеге — кылмыстың барлық болған жағдайларын аныктау жатады. Қарастырылып отырған қылмыс-тарға қатысты бұл ең алдымен карау жүргізіліп жатқан себепке байланысты кандай окиға орын алғанын (тонау немесе карақ-шылык па, жай немесе сараланған түрі ме және т.с.с.), бұл оқиға кандай нақты көрініс тапканын анықтау керек.

Аталған мәселелерге  сәйкес, алдын ала тергеудің алғашқы  кезеңінде іздестіруге, бекітуге және алынуға жататын іздердің сипаты анықталады. Оларға мына іздер жатады: тонауды неме-се каракшылық шабуылын анықтайтын немесе жоқкд шығара-тын  іздер, сонымен бірге, окиға болған жерді карау кезінде ин-сценировкаланған қылмыстың үйымдастырылғанын көрсететін іздер; кылмыскердін әрекет жасау тәсілін, ашык түрде мүлікті ұрлаудын немесе қарақшылық шабуылдың мазмұнын сипаттай-тын; кылмыстык іс-әрекет жасау кезінде күш колданғаны не-месе колданамын деп қоркытуын сипаттайтын; тонау немесе қарақшылық шабуыл жәбірленушілерге катысты жасалғанын сипаттайтын және жәбірленушінің тонау мен шабуыл кезінде жасаған іс-әрекеттерін сипаттайтын; тонаудың немесе қарақ-шылық шабуылдың мақсаты болып нақты не табылды, қандай заттар мен кұндылыктар тонадцы, олардьщ кейінгі тағдыры қан-дай екенін аныктауға мүмківдік беретін; тонаудын немесе қарак-шылык шабуылынын катысушыларын, сонымен қатар, өздерінің әрекетгерімен қылмыс жасауға мүмкіндік туғызған немесе оның ашылуына кедергі келтірген түлғаларды керсе-тетін; ұйымдасқан кылмыстықтопты көрсететін: түрақтылығый, каруланғандығын, кылмыстық іс-әрекеттерді бірнеше рет жа-сағандығын және жауапкершілікке тартылатын кылмыс-керлердің жазасын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай-ларды көрсететін іздер. Тонау немесе карақшылык шабуылдың нақты орны мен уакыты туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жағдайларды аныктау кажет. Мұндай мәліметгер қыл-мысқа кінәлі айыпталушынын жалған алибиін әшкерелеуге маңызды болып есептелінеді.

Тонау мен кдракшылык шабуыдцары кылмыстарын ашуға мүмкіндік  туғызатын дәлелдемелермен катар, осы кылмыстар-дың жасалуына әсер еткен себептер мен жағдайлар  туралы коры-тынды жасауға негіз  болатын дәлелдемелерді және оларды бол-дырмау шараларын анықтау керек.

Баска кылмыстармен салыстырғанда  тонау мен қаракшылык шабуылдың  біркатар ерекшеліктері бар:

әдетте бұл кылмыстар  топпен жасалады; алдын ала дайындык жұмыстары жүргізіледі; жылдам, дөрекі және қатаң түрде жасалады; окиға болған жерде заттай дәледдеме ретінде танылатын 
заттардың көлемі шектеулі болып келеді.

Бұның барлығы тергеуге өз әсерін тигізеді. Кдрақшылық шабуылдың  бір топ адамдармен алдын ала  дайындалып жаса-луы осы қылмыстарды  ашу мен алдын алу максатында жедел-іздестіру шараларын белсенді түрде колдануға мәжбүр етеді. Қарақшылык кенеттен, кдру-жарак колданып жасалғандықтан жәбірленушілер көбінесе қылмыскерлерді толык аныктап, көре алмайды, бұл кейіннен оларды іздестіру мен тану үшін көрсету кезінде қиындыктарды туғызады. Осыған байланысты тонау мен қарақшылық қылмыстарын тергеу біркатар талаптарға сәйкес жүргізілуі тиіс:

тергеудегі жылдамдық  пен жеделділік;

тергеу барысындағы  тергеу әрекеттері мен жедел шаралардың өзара байланыстылығы; криминалистикалыктехникатәсілдерінбелсенді колдану;

• қылмыстық тіркеу мүмкіндіктерін кеңінен қолдану. 
Тонау және қарақшылык шабуыдцы жасау кезінде кылмыстық кол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мемлекеттік, қоғамдық және азаматтардың жеке және өзіндік меншіктері табылады. Белгілі бір көлемде заттардың бірлігі (мүлік) осы қылмыстардың жасалу әдістері мен оларды тергеу әдістемесінің ұқсастықтарын көрсетеді.

Аддын ала дайындық жұмыстарын жүргізу — аталған қыл-мыстардың  көбісіне тән касиет. Қылмыскерлер адцын ала қыл-мыс жасау орнын (дүкен, қойма, пәтер) немесе шабуыл жасауға ниеттенген түлғаны белгілейді (инкассатор, сатушы, күзетші), кылмыс жасауға қажетті күралдарды дайындайды (бүзу кұрал-дарын, атыс немесе суық каруларды), көлік қүраядарын дайын-дайды, өзара рөдцерді бөледі, үрланған заттарды жасыру мен өткізу жерлерін іздестіреді.

Тонау және қаракшылык шабуылдар, тәжірибе көрсеткен-дей, көбінесе екі-үш немесе төрт адамнан тұратын топпен жа-салады. Қарақшылыкпен жасалатын  топтар көбінесе түракты болып келеді және олармен бірнеше кылмыстар жасалады. Бүл топтарды бүрын сотталған трасологияның, дактилоскопиянын, баллистиканың мүмкіндіктерін, ауызша суретгеудің маңызын білетін кылмыскерлер басқарады. Кеп жағдайларда қылмыскер-лер беттеріне сыртқы белгілерін жәбірленушілер мен куәларға аныктап керуге кедергі келтіретін маскілерді киеді (шүберек, беторамал, көзге арналған тесігі бар шұлықтар), кылмыс жаса-ған орнында саусак іздерін калдыру мүмкіндігін болғызбайтын колғаптарды пайдаланады, қылмыс жасағандарын әшкерелейтін заттай дәлелдемелерді табуды киындататын арнайы қару-жарак-тарды немесе үрланған заттарды сақтайтын жабдықтарды да-йындайды.

Дүкен, банк кызметкерлеріне, инкассаторларға шабуыл жа-сауға  мұкият дайындалады: кылмыскерлер өнеркәсіптің, меке-менін, үйымныңжұмыстәртібін, инкассаторлардың, кассирдің, банкке акшаны жеке өзі өткізетін сауда орындары кызметкер-лерінін козғалыс маршрутын байқап зерттейді. Кджетгі мәлімет-терді алғаннан кейін олар шабуыл жасау орны мен уақытын, топтың күрамын аныктайды, көлік құрадцары мен қару-жарак,-тарын дайындайды, қылмыс жасағаннан кейінгі кету жолдарын ойластырады, ұрланған заттарды жасыру үшін орын дайындай-ды. Мұндай қылмыстар күндізгі уақытта немесе электрлік жа-ғынан жаксы жарықтанған жерлерде (адамдар көп жүретін кешелерде, ғимараттарда) жиі жасалатындыктан, өздерін тануға қиындык туғызатын жағдайлар жасауға ерекше көңіл бөлінеді.

Алдын ала егжей-тегжейлі дайындығы жоқ тонау және қаракшылық кылмыстары жиі кездеседі. Оларға қылмыстык  кол сүғушылык ушін алдын ала  белгіленген объектінің болмауы тән болып табылады. Мысалы, кылмыскерлер бірнеше пәтерлерді аралап, коңырау соғады, егер есікті қарт адамдар немесе бала-лар ашса, оларға шабуыл жасап (ұрып-соғады, байлайды) кұңцы заттарды ұрлайды. Мұндай қылмыстар әдетте күндізгі уакытта, демалыс немесе мейрам күндері, яғни тұрғындардын көпшілігі жүмыста, кала шетінде, пәтерде ешкім болмаған кезде немесе балалар және кдрт адамдар калған кезде жасалады. Әдетте, бүл кылмыстарды бас бостандығынан айыру орындарынан енді ғана босап шыккан кылмыскер-кезбелер, сонымен катар басқа аудандарда түратын, яғни танылып калудан кауіптен-бейтін кез-дейсок тұлғалармен жасалынады.