Криминалистиканың жалпы теориясы

Қылмыскерлердің жеке басына сипатгама беретін болсақ, олардың  типтік психологиялык портреті —  жүмыс жасамайтын, аморальды өмір сүретін, жүйелі түрде алкоголь, есірткі затгар-Ды қодцанатын ер адамдар жатады. Олардын басым көпшілігі бұрын осындай кылмыстар үшін сотгалған болып келеді. Кылмыскерлер әр уакытта тонау және қаракшылық шабуылдарын кенеттен жасауға талпынады. Пәтер тұрғындарына немесе күзетшілерге шабуыл жасауда олар үй-жайға кедергісіз кіру мақсатымен өздерін жеке меншік пәтерлер кооперативтерінің (КСК), газ қызметкерлері, энергия жабдыктау, полиция, ерт пен сақтандыру кызметінін өкілі ретінде, жәбірленушінің отбасы мүшесі жұмыс істейтін өнеркәсіптің өкілі ретінде атайды. Егер кылмыс ашык жерлерде жасалынса, шабуыл кенеттен артқы жағынан немесе торуылдан (кұрылыстың бұрышынан, бұталар-дан немесе жекелей тұрған ағаштардан) жасалады. Жәбір-ленушіге күдік тудырмай касына келу үшін кылмыскерлер шылым тұтатып алуға, жолды көрсетіп жіберуді немесе өзге де назарын аударатын сүрақтарды кояды. Әнгіме басталып кеткен уақытта олар жәбірленушіге жакындап, шабуыл жасайды.

Тонау және карақшылык шабуылдын  күрбандары көбінесе әйелдер немесе мас күйінде болып қарсылык, көрсете алмай-тын ер адамдар болады.

Тонау және каракшылык шабуылдарда  әдетте теріден жа-салған бұйымдар, бағалы заттар, ақша, хрусталь, суретгер, ан-тиквариатты бүйымдар, түрмыстыктехника және жоғары сүра-ныстағы затгар мен  қүндылыктар үрланады.

Әлбетте тонау және каракшылык. шабуылдарын жасайтын түлғалар алғашкы  кылмысы ашылмай калғаннан кейін  және жазаланбайтындығын сезінгеннен  кейін түрақты топтарға бірі-геді және үзак уақыт бойы көрші региондардың аумақтарында тонау мен кдракшылык. шабуылдарын жасайды. Сондыктан тергеушілердің көрші криминалдық полициямен тығыз карым-катынаста болуы және осындай қылмыстардың жасалғандығы туралы уақытылы бір-біріне мәлімет беріп отыруы маңызды болып табылады.

Осы кылмыстарды тергеу барысывда тонау және қаракшы-лык шабуылдарын инсценировкаланған жағдайлары да кездеседі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Тонау және қарақшылықтың криминалистикалық сипаттамасы
2. Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу
3. тергеуді әрі қарай жоспарлау.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

 

 

 

 

№28 лекция. Жалған ақша жасау әрекеттерін тергеу.

Мақсаты: Қазақстан Республикасының акша каражат жүйелеріне қатысты жалған ақша жасау әрекеттерін тергеу әдістемелерін сабақ барысында анықтау.

1. Жалған ақша жасау әрекеттерінің криминалистикалық сипаттамасы.
2. Ақшаларды қарау, сараптама тағайындау.
3. Құнды қағаздарлы дайындап өткізуді тергеу ерекшеліктері.

Кылмыстын, объектісі Қазақстан Республикасының акша каражат жүйелері болып табылады.

Қылмыстың заты — Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банкноттары мен мәнеттері, мемлекеттік бағалы қағаз-дар, Кдзақстан Республикасының валютасындағы басқа қағаз-дар, шетел валютасы, -шетел валютасындағы бағалы кағаздар. Бұлар Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24 желтоқсан-дағы "Валюталык реттеу туралы" занымен реттеледі.

Объективтік жағынан  іс-әрекетгер мынадай екі нысан  ар-қылы сипатталады:

1) жалған акша немесе  бағалы қағаздарды дайындау; 2) жал-ған  ақша мен бағалы қағаздарды  сақтау; 3) жалған акша мен бағалы  қағаздарды өткізу. Ақша немесе  бағалы қағаздарды да-йындау толык немесе ішінара жүргізілуі мүмкін. Дайындау тәсілі қылмысты саралауға әсер етпейді. Дайындау әрекеттері қолдан немесе техника кұралдарын пайдалану аркылы (баспа-ханалықтәсілмен, ротапринт, ксерокөшірме аркылы суреттерін қолдан жасау т.б.) жүзеге асырылады.

Әрекетті Қылмыстык  кодекстің 206-бабымен саралау үшін дайындалған ақша немесе бағалы қағаздар осы аталған заттар-дың түпнүсқасымен  — көлемі, түсі, нысанірі, басқадай реквизиттері жөнінен бірдей, ұксас  болуы кажет. Егер жалған акша немесе бағалы қағаз дөрекі әдістермен жасалып, онын түпнүсқасына көрінеу сай келмесе, нәтижесінде мүндай жал-ған дүниені жаппай таратуға мүмкіндік жойылса, онда кінәлының әрекеті накты жағдайларға байланысты алаяктык ретінде саралануы мүмкін. Жалған ақша немесе бағалы кағаз дардың біреуін болса да дайындау осы қылмыстың аяктал-ғанын білдіреді. Жалған ақша немесе бағалы кағаздарды ай-налымға шығару оны өткізу деп танылады. Сақтау деп дайын-далған жалған акша мен бағалы кағаздарды өткізгенге дейін өз иелігінде ұстап түруды айтамыз.

Өткізу — жалған акша немесе бағалы кағаздарды төлем кұра-лы ретінде пайдалану, айырбастау, сыйға  беру, аткарылған жүмыс немесе қызмет көрсету ақысы ретінде телеу  әрекеттерін жүзеге асыру арқылы көрініс табуы мүмкін. Осы керсетілген әрекеттердін біреуін істеу арқылы жалған акша немесе бағалы қағаздардың біреуін еткізсе кылмыс аякталған деп табылады.

Қылмыс тікелей касақаналыкпен және арнаулы мақсатпен істеледі. Кінәлы адам жалған акша немесе бағалы қағаздарды өткізу мақсатымен жасағанын, сактағанын немесе оны өткіз-генін біледі және осы әрекеттерді істеуді тілейді.

Қылмыстың субъектісі —  жалпы субъект. 16-ға толған, есі дүрыс  кез келген адам.

Қылмыстық кодекстің 206-бабының 2-тармағында қылмыстың ауырлататын  белгілері: ірі мелшерде жасалған; не жалған ақша мен бағалы қағаздарды дайындағаны немесе өткізгені үшін бүрын сотталған адам жасаған әрекеттер; ал осы баптың 3-тармағында осы кылмыс қүрамының өте ауырлататын белгісі: жоғарыда көрсетілген әрекеттерді үйымдасқан топ боп жасаған жағдайлар көрсетілген.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Жалған ақша жасау әрекеттерінің криминалистикалық сипаттамасы.
2. Ақшаларды қарау, сараптама тағайындау.
3. Құнды қағаздарлы дайындап өткізуді тергеу ерекшеліктер

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

 

 

№29 лекция. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды тергеу.

Мақсаты: Экономика саласына байланысты жасалатын кылмыстардың криминалистикалық сипаттамасын түсініктеме беру және тақырыпты талқылау.

1. криминалистикалық сипаттама

Қазіргі кезде экономика саласындағы кылмыстар кеңінен тарап өсуде және біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болған. Мысалы, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету, экономикалык контрабанда, жалған кәсіпкерлік, заңсыз банк кызметімен айналасу және т.б. Кылмыстық-кұкыктык көзкараспен карастыратын болсак экономика саласындағы кылмыстарға мыналар тән: бұл қыл-мыстьщ объектісі болып экономикалык маныздағы коғамдык кдрым-катынастар; экономикалык залалдың болуы және де онын ірі көлемде немесе аса ірі көлемде болуы; өндірісте жаса-латын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін қылмыс-тарды коспағанда барлык уакытта ниеттің қылмыстык істен орын алуы.

Экономика саласына байланысты жасалатын кылмыстардың криминалистикалык. сипаттамасы төмевдегідей ерекшеліктер-дентұрады.

Біріншіден, экономика  саласында жасалатын кылмыстар -мүліктік катынастарға бағытталған накты  бір материалдағы (өндірістерге, зауыт, фабрика, рудниктер, теле-радио коммуни-кациялары, акциялар мен акшалай каражаттарына, валюталар-ға, сондай-ақ жер және жер койнауларына, мұнай мен газ өнім-деріне, астык және дайын өнімдерге) кол сұғушылық болып табылады;

Екінші ерекшеліті, экономика  саласына байланысты белгілі бір  жоғары білімі бар кез келген экономикалык кылмыстарды жасаған субъектілер, бұл кылмыстарды көбівде осы салаға бай-ланысты бір лауазымды кұзыреттілік берілген тұлғалар жасавды;

Үшіншіерекшелігі, экономикалык қылмыстарды жасау жағ-дайларына  байланысты. Бұл кылмыстар міндетті түрде нақты бір шаруашылык ортасында, атап айткаңда: өнеркәсіптік неме-се ауылшаруашылык, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде мынандай операциялар жүргізіледі -қаржылықжәне материалдык есеп-шоттар, мүнда міндетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да түлғалар болуы тиіс.

Тертіншіден, барлык шаруашылык және каржылық опера-циялартиісті құжаттарменрәсімделеді. Сондықтан да кылмыс-кердің экономикалык кылмыстардан көрініс табатын кез  кел-ген әрекет немесе әрекетсіздіктері әркашан да жазбаша ресми құжаттарда электрондык түрде немесе мәлімет беретін кұжат-тың алғашқы нүскдсында бекітіледі. Мұнда кылмысқа катысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер болып табылады.

Бесіншіден, экономикалык кылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатга жасалады. Қылмыскердің білімділігі — қылмыстын ізін жасыруға байланысты әр түрлі шараларды ойлап табуына, оларды камтамасыз етуге алдын ала әр түрлі айла-әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондыктан да кылмьістык істі қозғауға байланысты накты әрі толык негіз алу үшін көп жағдайларда тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жүмыстары жүргізілуі тиіс.

Экономикалык кылмыстарға  тән ерекшеліктердін тағы бір  түрі, яғни алтыншы ерекшелігі, қылмыскердің жасаған әрекет-тері бірнеше қылмыс түрлерімен байланысты болуында. Мыса-лы: несиені заңсыз алу қылмыстары жалған кәсіпкерлік қыл-мыстарымен байланысты болуы мүмкін.

Ал өзіне сеніп тапсырылған  бөтен мүлікті иеленіп кету қыл-мыстары  бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу; жалған банкрот-тык кылмыстары аукциовдарды өткізудің белгіленген тәртібін әдейі; пара алу қылмыстары кызметтік өкілеттігін теріс пайда-лану және сол сияқты басқа да қылмыстармен байланысты бо-луы мүмкін. Экономикалык контрабанда кылмыстары көбінде кылмыскерлердің салык төлеуден (кеден төлемдері мен алым-дарын телеуден) бас тартуына байланысты жасалады.

Жетінші ерекшелігі, экономика  саласындағы кылмыс сипа-ты кепшілігінде ұйымдасқан түрде жасалатындығында. Қыл-мыстык әрекетке қоғамдағы әр түрлі  әлеуметтік топ, сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі кұқык корғау қызмет-керлері де қатысады. Кейде экономика саласындағы қылмыс-тарды ұйымдасқан топ болып жасауға жоғары кызметтегі шенеуніктер катысады. Олар бұл қылмысты Қазақстан Респуб-ликасынан тыс жакын және алыс шетел азаматтарымен байла-ныста бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін.

Экономикалык кылмыстарға  тән соңғы ерекшеліктерге қылмыскердің көп керіністік және ұзак уақыт аралығындағы әрекеттері жатады. Экономика саласына байланысты бір факт бойынша бір  күн немесе апта ішівде жасалған кылмыс түрі тәжірибеде әлі кездескен жоқ.

Осы ерекшеліктер экономика  саласывдағы кылмыстарды тергеудін  киындығымен, тергеушінің өзге де кызметтермен ты-ғыз байланысымен, тергеу процесінің материалдык-техникалык жағынан қамсыздануымен және тергеушінін кәсіби дайынды-ғымен байланысты.

Экономикалык. кылмыстарды  тергеу әдістемесі кұрылысы Жағынан  — ұрлык, адам өлтіру, жолкөлік окиғасы  кылмыстарын және басқа да кылмыстарды  тергеу әдістемесінен айырма-шылығы айтарлықтай көп емес. Баска қылмыстардағыдай эле-менттер экономикалық кылмыстарынан да көрініс табады, яғни кылмыстық-кұкыктык, кылмыстык-процестік актілер ескері-леді, сол схемалар бойынша ұсыныстар жасалады.

Барлық жеке әдістемелер  алдымен экономикалык кылмыс түрінің  нақты бір кылмыстык-кұқыктық сипаттамасына сүйе-неді. Қылмыстык-процессуальдық негіздер — тексеру әрекеті кезеңінен бастап кылмыстык істі козғауға дейінгі және айып-тау қорытындысын жасау кезеңін аяқтай отырып жеке әдісте-менің барлык кезендерін өткізеді.

Экономикалық кылмыстардың әрбір түрінің типтік белгілері, кылмыстың накты бір түрі мен тобына байланысты кримина-листикалық маңызды ақпараттар жүйесі криминалистикалық сипаттама сияқты жеке әдістеме элементтерінде беріледі. Бүл ұғым қылмыстық әрекетгердің негізгі элементтерін қамтиды. Мұнда қылмысты жасаған түлғаға байланысты типтік мәлімет-тер, қылмысты жасау тәсілдері, қылмысты жасауға дайындық әрекетгері мен оның ізін жасыру әдіс-тәсілдері жалпы қоры-тылған түрде беріледі. Экономикалық қылмыстар бойынша кылмыскердің жеке басы және қылмысты жасау тәсілдерімен байланысты кылмыстын механизмі туралы мәліметтер крими-налистикалык сипаттамалардан көрініс табады.

Қылмыс жасау тәсілі міндетгі түрде қылмыскердің қызметтік  және өндірістік-шаруашылык қызметіне  кіреді. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың каржы-шаруашылық күжаттарынан, мекеме, банктердің рәсімдеу, орындау қүжаттарынан, цех, қойма, офис-тер мен көлік және компьютерлік-техниканы пайдалану тура-лы жазбаша қүжатгардан көрініс алады.

Экономикалық қылмыс механизмінің ерекше белгілері қыл-мысты жасауға дайындалу, оны жасау мен ізін жасыру тәсіддері, мысалы: салык төлеуден бас тарту кезінде жасалған қаржылык есеп жасаумен байланысты болуы мүмкін.

Қылмыстын барлык түрінің  механизмі қылмыскердің көпте-ген  куәлерді - күзетшілер, хатшы, машинист, программист, жүргізуші, коймашы, жұмысшы, технолог, бухгалтер, инженер, инспектор, аудитор, ревизор және басқа да тұлғаларды қылмыс-тык әрекеттерді (немесе көбінде әрекетсіздіктерді) жасауға итермелейтіндігімен сипатталады.