Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Басқа адамдардық санасы мен еркіне әсер етуде айдап  салушы қылмысты ұйымдастырушыға ұқсайды, бірақ қылмысқа қатысу дәрежелері әртүрлі  болады. Ұйымдастырушы кінәлілерді  біріктіреді де оларды басқарады. Ал айдап салушы басқа қатысушылардан жоғары тұрмайды, оларды басқармайды, ол басқа адамдарды қылмыс жасауға  көндірумен шектеледі.

Қылмыстық әрекетке жалпы шақырудан айдап  салушылық өзінің нақтылығымен ерекшеленеді; нақты бір адамды нақты бір  қылмыс жасауға көндіруі. Кез-келген адамды белгісіз бір қылмыстық әрекеттер  жасауға шақыруда айдап салушылыққа  тән нақты бір адамның санасы мен еркіне әсер ету, олар жасауы мүмкін қылмыстың сипатын түсіну жоқ. Сондықтан, осындай жалпы шақырулар айдап  салушылық болып табылмайды.

Көмектесушінің  де екі түрі болады. Біріншісі - физикалық  көмектесуші, яғни қару-жарақ, құрал  беруші, қылмыс жасырушы т.б. екіншісі - ол интеллектуалдық көмектесуші, ол тек кеңестерімен, нұсқауларымен  немесе уәделерімен ғана көмектеседі.

Осы жерде  оны қылмысқа жансшалықтан, яғни қылмысты жасыру (ҚК 363-бабы) қылмысы мен қылмысты хабарламау қылмысынан (ҚК 364-бабы) ажыратып алу керек. Егер де ол алдын ала  жасыруға не хабарламауға    уәде    берген    болса,     онда    қылмысқа    көмектесуші (инттелектуалдық), ал егер де алдын ала уәде бермей, қылмыс жасалып қойғаннан кейін  жасырса, не хабарламаса, онда қылмысқа жанасушы (прикосновенность).

Көмектесушінің  мәнін, онын, қылмыс жасаудағы обьективті рөлін түсіну үшін себепті байланыс мәселесін түсіну керек. Көмектесуші  орындаушыға қылмыс жасамастан бұрын  немесе қылмыс жасау барысында ғана көмектесе алады. Егер көмектесушінің әрекеті қылмыс біткеннен кейін  орындалса, яғни орындаушының әрекетімен себепті байланыс болмаса, онда мұндай әрекеттер көмектесушілік болып  табылмайды. Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы туралы негізгі екі позиция болды. Бірі - орындаушы қылмысты аяғына жеткібесе де қалған қатысушылар аяқталған қылмыс үшін жауап береді десе, екінші позицияға сәйкес орындаушы қылмысты аяғына жеткізсе, онда өзге қатысушылар да аяқталған қылмыс үшін, ал аяғына жеткізілмесе, онда өзге қатысушылар не оқталу немесе дайындалу үшін жауап береді немесе мүлде қылмыстық жауаптылықтан босатылады (орындаушы қылмыстан өз еркімен бас тартқанда) деп есептеді. Осы соңғы позицияны қатысушылықтың акцессорлық концепциясы дейді. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы турадлы әр түрлі көзқарастар болса да ҚР Қылмыстық кодексі соңғы акцессорлық позицияны ұстанды. Әлбетте, орындаушының эксцесі (шектен шығушылығы), яғни басқа қатысушылардың ойымен қамтылмаған, олар білмейтін әрекетті жасағандығы үшін өзге қатысшылар жауап бермейді.

Бұрын Кеңес  Одағында одаөтас Республикалардың қайсысын болса да Қылмыстық заңдары (қазір Ресейде де солай) "орындаушының, эксцесі" деп атайтын болса, ҚР 1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодексі  оны "қатысушының эксцесі" деп  атайды, яғни шектен шығушылықтың аясын кеңейтіп көрсетеді.

Ұйымдасқан  қылмысқа қарсы күресте 1997 жылы 16 шілдеде  қабылдаған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің маңызы зор. Осы  кодексте адамдар тобы, алдын ала  сөз байласқан адамдар тобы, ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық жасаған  қылмыстың, түсінігі (31 бап) берілген, ұйымдасқан қылмыстық топты, қылмыстық сыбайластықты  құру және оны басқару, қылмыстық  сыбайластыққа қатысу үшін қылмыстық    жаупакершілік    тағайындалған,    тікелей    орындаушының қылмысқа басқа қатысушылардың әрекетін саралау  ережелері (28 бап) қылмысқа қатысушылардың бұзақылығы (30 бап) туралы ереже бекітілген.

Қылмыстық құқық институты бола отырып, қылмыстық  құқық бойынша қылмысқа қатысушылық  өзінің, міндеті етіп адаммен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды  мүдделерін, меншікті ұйымдардың құқықтары  мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол  сұғушылықтан қорғау бейбітшілік пен  адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын-алуды қояды, қылмысқа кінәлі адамдар қылмыстық жауапкершілікке  тартуды көздейді, жазаны нақтылауға мүмкіндік береді, сондықтан, ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестің және қоғамдық құқықтық тәртіпті күшейтудің қылмыстың  құқықтық құралдарының бірі болып табылады.

 Қазақстан  Республикасы Президенті мен  Үкіметі құқықтық тәртіп және  қылмыстылықпен күресті күшейтуге  көп көңіл бөліп отыр. 1995 жылғы  22 наурыздағы қылмыстылықпен күресу  бағдарламасында Қазақстан Республикасы  Президенті бүгінгі тандағы басты  мақсат-ұйымдасқан қылмысқа соққы  беру екендігін атап көрсетті. Қазақстан Республикасы Үкіметі  1996-1998 жылдарда реформа жүргізуді  тереңдету бағдарламасының 5 бөлімінде  экономикалық реформаларды тереңдету,  өркениетті нарықтық қоғам құру  құқық тәртібін күшейтпей, ұйымдасқан  қылмыс және жемқорлыққа қарсы  күресті күшейтпей мүмкін еместігін  көрсетті.

Қатысушылықтың  объективтік белгілерінің өзі екеу, яғни қатысушылық, біріншіден, қылмыстық  жауаптылыққа тартылуға қабілетті  адамдардан тұруы керек. Егер ол қылмыстық  жауаптылаққа тартыла алмайтын (мысалға, есі дұрыс емес немесе жасы он төртке жетпеген) адаммен бірігіп жасайтын болса, онда ол қатысушылық емес, жалғыз адамның жасаған қылмысы болып  есептеледі: оның орындаушысы жасы жеткен есі дұрыс адам болса, жауаптылыққа тартыла алмайтын тұлғалар оның "құралы" болып табылады.

Қатысушылықтың  екінші объектитвік белгісі - ол қатысушылардын, арасындағы ортақ бірлесушіліктің  болуы және ол жай бірлесушілік емес, себепті байлыныстан көрініс  таба алатын бірлесішілік болуға тиісті. Ол үшін:

1) барлық  әрекет етуші адамдарға ортақ  белгілі бір нәтижеге жетуге  ұмтылу;

2) осы  ортақ нәтижеге ұмтылған басқа  адамдардың әрекеттері туралы  білуі және ескеруі қажет.

Қылмысқа  қатысушылықтың субъектитвік белгілеріне  ең алдымен тек қана қасақана қылмысқа қатысу жатады, екіншіден, қатысушылардың ортақ ниеті болуға тиісті. Егер де адам абайсызда қылмыс жасап оны  екі немесе одан да көп адам орындаса да, олардың әрқайсысы жеке-жеке абайсызда қылмысқа жауап бере алады (мысалға, өзге жануар екен деп ойлап, екі адамның адам өлтіруі немесе қолындағы нәрсесіне тигізем  ғой деп ойлап атып, кісі өлтірген мергеннің мылтығын өзге адамның  иығына сүйеп қойып атуы тб.).

Екіншіден, қатысушыларды ортақ ниет болуға тиісті. Ол үшін әрбір қылмысқа қатысушы келесі жағдайларды біліп, түсінуі  тиіс. Орындаушының әрекеті мен ниетінің қылмыстық сипатын; өз  әрекетінің  де  қоғамға  қауіпті  екендігін, өйткені ол  қылмыс жасаудың  нақты жағдайында  орындаушы мен басқада қатысушылардың әрекет етуі үшін қолайлы жағдай туғызады: оның   әрекеті   орындаушының   қылмыс   жасауға   не   қылмыстық нәтижеге жетуге қажетті шарт екендігі.

Қылмысқа  қатысушылық нысандарына келетін  болсақ, олар екі негіз бойынша  топтастырыла алады. Бірінші, күрделілігіне  қарай: қарапайым, яғни бірге орындаушылық (рөлдерді бөлмей) және күрделі, яғни рөлдерді бөле отырып.

Келесі  критерий - ол алдын ала сөз байласудың болу-болмауына қарай екіге бөлінеді: алдын ала келісімсіз және алдын  ала келісіммен. Соңғысының өзін үшке бөледі ҚК: алдын ала келісіммен қатысу; ұйымдасқан топ; қылмысқа қатысушылықтың ерекше нысанын-қылмыстық ұйым (сыбайластық).

ҚР ҚК-те бұлардың барлығы алдан ала келісімсіз қатысу мен келісіммен қатысудың  түрлері бірінен бөлінбей қатар  қарастырылады. Қылмысқа қатысушылықтың нысандарының осы жүйесі 1997 жылы қабылданған  Қазақстан Республикасы Қылмыстық  кодексінің 31-бабында орын алды. Адамдар  тобының, алдын ала сөз байласқан  тобымен, ұйымдасқан топтын, немесе қылмыстық  сыбайластық құрамында қылмыс жасау  Қылмыстық кодекстің 54-бабының 1-бөлімінің  «в» тармағына байланысты қылмыстық  жауаптылық пен жазаны ауырлататын  мән-жайлар болып табылады.

Қатысушылардың  түрлері - орындаушы, ұйымдастырушы, көмектесуші  және айдап салушы.

Қылмыстың орындаушысы болып, Қылмыстық кодекстің  Ерекше бөлімінің нақты бабында  қарастырылған қылмыстық құрамның объективтік жағын тікелей орындаған  адаммен қатар, қылмыс субъектісі болып  табылмайтын немесе абайсызда әрекет еткен адамдарды пайдалану жолымен  қоғамға қауіпті зардаптар келтірген  адамдарда саналады.

Қылмыс  жасауға басшы, жетекші ретінде  қылмыс қүрамын орындауға немесе қылмыстық әрекеттің жеткілікті дәрежеде аяқталуына басқа да әрекеттер  жасау-жасамауына тәуелсіз, тікелей  басшылық жасаған адамды үйымдастырушы  деп атайды. Қылмысты ұйымдастыру барысында ұйымдастырушының атқаратын рөлдері мен функциялары алуан түрлі болады: қылмысқа қатысушыларды қылмыс жасауга көндіру; қатысушылар арасында түрақты байланыс орнату және қылмыстың әрекет тәсілдерін белгілеу; қылмысқа қатысушыларды болашақ қылмыстық әрекет қылмыстарымен таныстыру; қатардағы қатысушылар арасында рөлдермен функцияларды бөлу; қылмыс жасаушыларды құрал-саймандарымен қамтамасыз ету; қылмыс жоспарын жасау және т. б. көптеген әрекеттер.

Әр түрлі  жолдармен адамда қылмыс жасау ниетін тудырған адам айдап салушы деп танылады. Оның заңда келтірілген қорқыту, сатып алудан басқа да әр түрлі  жолдары да болуы мүмкін: сөзбен, қимылмен, ыммен т.б.

Басқа адамдардың санасы мен еркіне әсер етуде айдап  салушы қылмысты ұйымдастырушыға ұқсайды, бірақ қылмысқа қатысу дәрежелері әртүрлі  болады. Ұйымдастырушы кінәлілерді  біріктіреді де оларды басқарады. Ал айдап салушы басқа қатысушылардан жоғары тұрмайды, оларды басқармайды, ол басқа адамдарды қылмыс жасауға  көндірумен шектеледі.

Қылмыстық әрекетке жалпы шақырудан айдап  салушылық өзінің нақтылығымен ерекшеленеді; нақты бір адамды нақты бір  қылмыс жасауға көндіруі. Кез-келген адамды белгісіз бір қылмыстық әрекеттер  жасауға шақыруда айдап салушылыққа  тән нақты бір адамның санасы мен еркіне әсер ету, олар жасауы мүмкін қылмыстың сипатын түсіну жоқ. Сондықтан, осындай жалпы шақырулар айдап  салушылық болып табылмайды.

Көмектесушінің  де екі түрі болады. Біріншісі - физикалық  көмектесуші, яғни қару-жарақ, құрал  беруші, қылмыс жасырушы т.б. екіншісі - ол интеллектуалдық көмектесуші, ол тек кеңестерімен, нұсқауларымен  немесе уәделерімен ғана көмектеседі.

Осы жерде  оны қылмысқа жансшалықтан, яғни қылмысты жасыру (ҚР ҚК 363-бабы) қылмысы мен  қылмысты хабарламау қылмысынан (ҚР ҚК 364-бабы) ажыратып алу керек. Егер де ол алдын ала жасыруға не хабарламауға    уәде    берген    болса,     онда    қылмысқа    көмектесуші (инттелектуалдық), ал егер де алдын  ала уәде бермей, қылмыс жасалып  қойғаннан кейін жасырса, не хабарламаса, онда қылмысқа жанасушы (прикосновенность).

Көмектесушінің  мәнін, оның қылмыс жасаудағы объективті рөлін түсіну үшін себепті байланыс мәселесін түсіну керек. Көмектесуші  орындаушыға қылмыс жасамастан бұрын  немесе қылмыс жасау барысында ғана көмектесе алады. Егер көмектесушінің әрекеті қылмыс біткеннен кейін  орындалса, яғни орындаушының әрекетімен себепті байланыс болмаса, онда мұндай әрекеттер көмектесушілік болып  табылмайды.

Қылмысқа  бірге келісіп қатысушылықтың жауаптылығының арнаулы мәселелерін шешудің  теориялык және практикалық маңызы зор.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасынын Қылмыстық кодексі (1997 ж. 16 шілдесінде қабылданған). Алматы Юрист 2010.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексне. Түсінік. – Алматы ЖШС “Издательство “Норма-К”, 2008. – 11  б.
3. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть (изд. 3-е, дополн.). Алматы, 2003. С. 96
4. Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев 1969. С. 79,57,
5. Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М.:1961 С. 158
6. Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. М.:1959. С. 220,112
7. Шаргородский Н.Д. Некоторые вопросы общего учения о соучастии [[ Правоведение 1965 .№1 . С. 59
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiмi. Оқулық. – Алматы: Жетi жарғы, 2008. – 56 б.
9. Ю.Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1960. С. 67
10. Дагель А.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. М. 1990. стр – 526.
11. Кригер Г.А. "Причинная связь в советском уголовном праве", Советская юстиция N1. 1999- С. 76.
12. Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексі (1971 жылдың 1 қараша айына дейінгі өзгерістер мен қосымшалар енгізілген ресми текст) Алматы – 1972 . 211 б
13. Указ Президента Республики Казахстан «О мерах по усилению борьбы с организованными формами преступности и коррупцией» от 17 марта 1992 года. Алматы Жети Жаргы 1995 С. 34
14. Постановление Президента Республики Казахстан «О дополнительных мерах по обеспечению законности и правопорядок» от 9 июня 1994 года.
15. САПП 1994 № 5 С. 358
16. Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім) оқу құралы- Алматы Жеті жарғы 2007-  51 бет
17. Қазақстан Республикасы Қылмыстық  құқығы Оқулық – Қарағанды Болашақ- Баспа 2008 – 39 бет
18. Бапанов Т.Ә., Әбілезов Е.Т.Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы  альбом үлгісі жалпы бөлім Алматы Дәнекер 1998.- 58 бет.
19. Уголовное право РФ. Общая часть. Под.ред В.Н.Кудряцева., А.В. Наумова. М. БЕК 2001. 68 с.
20. Борчашвили  И.Ш.,  Рахимжанова   Г.К.  Комментарий  к  уголовному    кодексу РК  Караганда. 1999г. С.59.
21. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Лекциялар курсы – 2- бас Н.О.Дулатбеков, - Астана: Фолиант, 2002. 43б.
22. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК. Учеб. пос. Особен. Часть. - Алматы,  2007. С. 78
23. Бажанов М.И. Назначение наказания по совокупности преступлений и совокупности приговоров. Харьков, 1977, С.143
24. Шаргородский М.Д. Вопросы общей части уголовного права. Л.:1955 С. 56-52
25. Комментарий уголовному кодексу РК. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. - Алматы. 1999. С. 808
26. Кауфман М.А. Обстоятельство, исключающие преступность деяния. Лекция.-М.:МЮН МВД Россий,1998. С. 214
27. Дурманов Н.Д. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1991 С. 236
28. Учебное и практическое пособие: "Наказание". Под.Ред.к.ю.н. А.А.Нурымбетова Алматы 1999 С. 120
29. Ахметшин Х.М. Обстоятельство, исключающие преступность и пративоправность деяния.-М.,1998. С. 420
30. Чубаров В.А. Общественная опасность преступления и наказания (Количественные методы изучения).-М.,1992.С. 118
31. Беккариа Ч. О преступлениях и наказаниях. –М.,1999. С. 102
32. Лохвицкий А.В. Курс русского уголовного права СПБ.1871.С.246
33. Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск.1962. С. 420
34. Калишева Ж.Г. Уголовное право РК. Альбом схем.-Алматы,2003. С. 320
35. Дурманов Н.Д. Вопросы соучастие в судебной практике Верховного Суда СССР. «Социалистическая законность» 1947.№8.С.34
36. Гапьперин Организованная преступность, коррупция и уголовное законодательство. Социалистическая законность. 1999 .№4.С.48
37. Ағыбаев А.Н.Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның түрлері мен нысандары. «Әділет министрлігінің жаршысы» 1995ж №5. 35б.
38. Ковалев М.И. Соучастие в преступлении. Свердловск. 1992 М.С.132
39. Уголовное право РФ. Общая часть.Под.ред.В.Н.Кудряцева и А.В. Наумова. М.1996. С. 5
40. Иванов Н.Г Организовнная преступность и совершенствование уголовного законодательства о соучастии. «Советское государства и право» 1990 №7 С. 27
41. Программа действии Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 1996-1998 гг. «Вести Казахстан» от 21 декабря 1995 года.
42. Постановление Пленума Верховного Суда от 30 ноября 1962 года.По делу К. «Бюллетень ВС СССР» 1963 г.№2
43. Трайнин А.Н. Учение о соучастии. М.:1941.С. 61,26
44. Пионковский А.А.Учение о престулении.М.1961.С.65
45. Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Совета по борьбе с преступностью» от 11 февраля 1994 года
46. Шнейдер М.А. Советское уголовное право. Общая часть. Выпуск 11.
47. Тельнов П.Ф. Соучастие в преступлении М.: 1992. С. 40
48. Тельнов П.Ф. Кто отвечает за соучастие в преступлении. М.:1981 С. 19
49. Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М.: 1989. С. 126
50. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан «О некоторых вопрасах квалификации хищении чужого имущества» от 25 июля 1996 года.
51. Сахаров А.Б. Некоторые вопросы соучастия и прекосновенности в связи с кодификацией уголовного законодательства. «Советское государство и право 1956 № 2 С. 5
52. Қазақстан Республикасының Конституциясы- Алматы: Жеті жарғы, 2010.–136 б.
53. Трайнин А.Н. «Некоторые вопросы учении о соучастии». «Социалистическая законность» 1957.№2. С. 25,27
54. Бородин С. «Еще раз о соучастии» «Социалистическая законность» 1957.№12.С.123.
55. Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлении. М.: 1974.С. 12
56. Указ Президента Республики Казахстан «Об образовании Республиканской комиссии по борьбе с оргонизованной преступностью и коррупцией» от 21 сентября 1994 года.
57. Меркушев М.Н. Ответственность за укрывательство. «Социалистическая законность» 1955. №1.С. 24.
58. Пинчук Шайка-вид преступной организаци. «Правоведение» 1959.№4.С.32.
59. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлiмi. – Алматы: Жетi жарғы, 2008 – 345 б.