Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Жоғарыда  айтылғандай, қылмыстық сыбайластық  белгілі бір тұрақты байланыс нысандары бар және қылмыстық  әрекетпен бірлесіп айналысуды мақсат етіп қойған ұйымдасқан адамдар тобы болып табылады. Осыған байланысты қылмыстық сыбайластыққа мүше болу топтық сипатын оның қылмыстық әрекетінің мақсаттарымен тәсілдерін білу мен  қатар осы сыбайластықтың құрамында  қылмыстық әрекетпен айналысуға тілек білдіруді көрсетеді. Сыбайластықтың жекелеген мүшелері сыбайластық  жасайтын барлық қылмыстарға қатыса бермеуі, оның барлық мүшелері мен басшыларын тани бермеуі мүмкін, бірақ олар қылмыстық сыбайластықтың сипатымен мақсаттарын біле оырып, белгілі бір нысанда оның мүшелігіне кіруге тілек білдіреді. Қылмыстық сыбайластық мүшелігіне қабылдау әртүрлі болады, ол сыбайластықтың сипаты мен оның әрекеттерінің жағдайлары мен шарттарына байланысты анықталады. Әрине, мүшелікке қабылдау белгілі бір дәстүрлермен байланысты болуы міндетті емес. Бұл жерде қылмыстық сыбайластық мүшелігіне енген адам өзінің басқа мүшелерінің қылмыстық әрекеттерімен байланысын сезінуі тиіс,  ал сыбайластықтың басқа мүшелеріне сыбайластықтың қылмыстық әрекеттеріне қатысуға тілек білдірген жаңа мүшенің белсенді көмегіне сенім білдіреді. Сондықтан, сыбайластық жиналысына қатысу немесе оның қылмыстық әрекеттеріне кей кездері көмектесу-мұндай адамдарды тек қылмыс ізін жасырушы, қылмыс туралы хабарламаушы немесе қылмысқа қатысушылар деп жауапқа тартуға негіз болады [35, 67 б.].

Заңның  мағынасына байланысты қылмыстық сыбайластық  кем дегенде екі адамнан тұруы  мүмкін. Бірақ, басым жағдайларда  қылмыстық сыбайластыққа көптеген адамдардың қатысуы тән. Тіпті көп  жағдайларда қылмысқа қатысушылықтың осы нысаны өзара тікелей әрекет етпейтін, бірақ бір орталықтан басқарылатын жекелеген автономиялы топтардан  тұратын күрделі құрылымнан тұрады. Қылмыстық сыбайластықтың әрекеттерінің  әсер ету ауданы тұтас бір салаларды  қамтуы, тіпті республикалық, халықаралық  дәрежеде болуы мүмкін.

Сыбайластықтың  белсенді және пассивті қатысушыларының  бөлініп шығуына соғатын рөлдерді бөлісуге қарамастан, қылмыстық сыбайластықтың барлық мүшелері бірге орындаушылар болып табылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 235 бабына байланысты қылмыстық сыбайластыққа мүше болудың  өзі дербес қылмыс болып табылады. Бұдан басқа сыбайластық мүшесі дайындауға немесе жүзеге асыруға өзі  тікелей қатысқан нақты қылмыстар  үшін (31 бап 5 бөлім) жауап береді. Сыбайластық  мүшелігіне кіруге келісім бермеген, бірақ сыбайластықтың қылмыстық  әрекетінің жүзеге асуына жүйелі түрде  көмектескен адамдар сыбайластықтың мүшелері ретінде қаралуы тиіс. Көмектесушілік функцияның бір рет ғана орындау  қылмыстық сыбайластыққа қатысу болып табылмайды да, Қылмыстық кодекстің 28 бабының 5 бөліміне сәйкес өзінің ниетімен қамтылған нақты қылмыстарға  көмектесуші ретінде жауапқа  тартылуы тиіс. Қылмысты ұйымдастырушы ұйымдастырушы-қылмысқа қатысушылардың ішіндегі ең қауіпті тұлға. Ол басқа адамдарға ықпал ете отырып, олардың ерік жігерін қоғамға зиян келтіру мақсатында бағыттайды. Ұйымдастырушы қылмысқа қатысушылардың қылмыстық әрекетіне белгілі бір жүйе енгізеді. Қылмысқа қатысушылардың ішінде басқа қатысушыларға қарағанда аз мөлшерде кездесе отырып, олар бірлесіп қылмыс жасаушылардың әрекеттерінің елеулі бөлігін реттеп бағыттап отырады [36, 75 б.].

Алғашқы қылмыстық кодекстерде ұйымдастырушы  түсінігінің анықтамасы берілмеген еді. Қылмыспен күресу тәжірибесі қылмысқа қатысушылардың ішінде басқа қатысушылардың іс-әрекеттерінен жоғары тұратын  және қылмыс жасауда басшылықты өз қолына алатын адамның бар екендігін көрсетті. Осындай адамдардың әрекеттерінің шын мәніндегі қауіптілігін танып, сот тәжірибесі ұйымдастырушының әрекетін тікелей қылмысқа қатыспаған күннің өзінде де тікелей орындаушы деп саралау жолын ұстады.

Орыс  криминалисі А.В. Лохвицкий ұйымдастырушыны  «Қылмыстың жаны, машинаны іске қосатын  машинист» деп атады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының 3 бөліміне сәйкес, қылмыс жасауды  ұйымдастырған немесе оның орындалуына  басшылық еткен адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық (қылмыстық  ұйым) құрған немесе оларға басшылық еткен  адам ұйымдастырушы деп танылады.

Теорияда  қылмысты ұйымдастырушы түсінігіне бірқатар анықтамалар берілген. Ковалев  ұйымдастырушы деп: қылмысты   ұйымдастырған,   яғни,   басқа   адамдарды   қылмыс жасауға көндіріп қана қоймай, сол адамдармен бірге  қылмысты тікелей орындаған адамды; қылмыс   жасауға   басшы,   жетекші   ретінде   қылмыс   құрамын орындауға   немесе   қылмыстық   әрекеттің   жеткілікті   дәрежеде аяқталуына басқа да әрекеттер  жасау-жасамауына тәуелсіз, тікелей  басшылық жасаған адамды атайды.

Егер  Ковалевтің анықтамасының екінші бөлігі ешқандай қарсылық тудырмаса, бірінші  бөлігімен келісуге болмайды, өйткені  бұл жерде әңгіме қылмысты орындауға  тікелей қатысқан айдап салушы жайында.

Дурманов  ұйымдастырушының әрекетін сипаттай отырып: «ұйымдастырушы басқа кінәлі адамдардың қолымен қылмыс құрамын орындаған  адам деп қарастыруымыз керек» -деді [37, 18 б.].

Ал, Трайнин  болса: «ұйымдастырушының нақты  рөлі қылмыстық сыбайластық қорудан, оған мүшелерді тартудан, қылмыстық  жоспар жасаудан және қылмыс жасауды  басқарудан көрінеді»-деп тұжырымдады. Бұл анықтаманың басты кемшілігі  ұйымдастырушы болу үшін көрсетілген  белгілердің жинағы қажет деген  пікір тууына мүмкіндік беруінде.

Кригердің пікірінше «ұйымдастырушы болып  қылмыстық сыбайластық немесе шайка  құрған немесе олардың әрекеттеріне басшылық жасаған, сондай-ақ жекелеген  қылмыстарды дайындап және оны жүзеге асыруға басшылық жасаған адам саналады».

Осы анықтамаға қарсылық көрсете отырып Бурчак өз ойын: «Қылмыстық сыбайластық ұйымдастырған  адамның әрекеті Ерекше бөлімнің белгілі бір баптарында көрсетілген  қылмыс болып саналатын әрекеттерге жатады, сондықтан  қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігін анықтайтын бапта ұйымдастырушы туралы айтудың қажеті жоқ»- деп дәлелдейді.

Ұйымдастырушының  ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қаумдастықты (қылмыстық  ұйымды) құру және оны басқару әрекеті  үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 235 бабына сай  туындайды.

Кезінде осы бапты Қылмыстық кодекске енгізу туралы пікірге Галыерин қарсылық білдірген еді. «Бұл ұсыныс қылмыстық  құқықтың кез-келген қылмысқа қатысушылардың өздері бірлесіп жасаған нақты қылмысы  үшін жауап беру принципін жоққа  шығарадың».

Ұйымдастырушы қылмыстың инициаторы ретінде қылмыстық  әрекетке басқа адамдарды тартқанда  айдап салушы ретінде әрекет етеді. Көп жағдайда мұндай айдап салушы қылмысқа қатысушыларды тартқаннан кейін, қылмыстың объективтік жағын  жасауға тікелей қатысады. Бұл  жағдайда ол қылмыстық жауапкершілікке  орындаушы ретінде тартылып, оның айдап салушылық әрекетін сот  жаза мөлшерін тағайындағанда ескеруі  тиіс. Бірақ, мұндай айдап салушының  әрекеті жай айдап салушының  әрекетінен әлдеқайда қауіптілігіне  қарамастан ол ұйымдастырушы болып  табылмайды [38, 39 б.].

Ұйымдастырушы болу үшін басқа адамдардың қылмыс жасауға ниетін тудырып қана қоймай немесе қылмысты жүзеге асыруға тікелей  қатысып қана қоймай басқа да әрекеттер  жасауға тиіс. Заңда көрсетілгендей ұйымдастырушы, қылмыс жасауды үйымдастыруы тиіс, яғни жоспарын жасау, қылмысқа қатысатындардың  әрқайсысының орнын көрсету немесе тіпті бір орындаушының рөлін  нақты көрсетеді. Басқаша айтқанда, үйымдастырушы орындаушының қылмыс жасауға ниетін тудырып қана қоймай, ол үшін ойлап әрекет жоспарын дайындауы  тиіс. Бұл жерде ұйымдастырушының орындаушылық қызметін жүзеге асыруға  қатыспауы да мүмкін.

Кейбір  ғалымдар ұйымдастырушы мен айдап  салушы түсініктерін ажыратады. Бурчактың  пікірінше айдап салушының әрекеті  қылмыс жасауға көндірумен шектеледі, яғни орындаушының қылмыс жасау ниеті  мен шешімін тудырғанда өз қызметін аяқталды деп есептейді. Ұйымдастырушы  мұнымен шектелмейді. Ұйымдастырушы  жоспар жасап, орындаушының қылмыс жасау  ниетін тудырып қана қоймай, өзі  жасаған жоспар бойынша әрекет жасау  қажеттілігіне сенімін тудырады. Қылмысты ұйымдастыру барысында ұйымдастырушының атқаратын рөлдері мен функциялары алуан түрлі болады: қылмысқа қатысушыларды қылмыс жасауға көндіру; қатысушылар арасында үшжақты байланыс орнату және қылмыстық эрекет тәсілдерін белгілеу; қылмысқа қатысушыларды болашақ қылмыстық әрекет қылмыстарымен таныстыру; қатардағы қатысушылар арасында рөлдермен функцияларды бөлу; қылмыс жасаушыларды құрал - саймандарымен қамтамасыз ету; қылмыс жоспарын жасау және т.б. көптеген әрекеттер. Ұйымдастырушының әрекетінің осындай және басқа да нақты нысандары әртүрлі қылмыстарда араласып келе береді, әрбір қылмыс үшін олардың жиынтығы міндетті емес. Әрбір нақты жағдайларда адамның қылмысты үйымдастырушы екені, яғни басқа қатысушылардың күштерін біріктіріп, қылмысты дайындау немесе тікелей жүзеге асыру кезеңінде бірлескен қылмыстық әрекетті бағыттап отыратындығы шешуші рөл атқаруы тиіс. Бұл жерде ұйымдастырушы ретінде қылмыс жасауға тікелей қатысқан адамның жауапкершілігі мен қылмыс жасауға тікелей қатыспаса да, қылмыстық топ құрып оған басшылық еткен адамның жауапкершілігі арасында үлкен айырмашылық болмауы керек.

Бірнеше адамның бірлесіп жасаған қылмыстық  әрекетінің басшы бола отырып, ұйымдастырушы  қатардағы қатысушылар жасайтын әрекеттердін, сипаты туралы білуі  тиіс. Ұйымдастырушыға өзі құрған қылмыстық топтың құрамы белгілі, оның әрбір мүшесімен тікелей немесе басқа адамдар арқылы байланыс жасап  тұрады және қылмыстық ниетті жүзеге асыру кезінде қатысушылар қолданатын тәсілдер мен қүралдар туралы біледі. Осылардың бәрі ұйымдастырушыға басшылықты жүзеге асыруға және бүкіл қылмыстық топтың әрекетін алдын ала белгілеген мақсатқа жетуге бағыттауға мүмкіндік береді.

Қылмыстық сыбайластық немесе ұйымдасқан топ  құру кезінде және олардың әрекеттеріне басшылық жасауда ұйымдастырушы  құпиялық сақтау мақсатында немесе қылмыстық  топ мүшелерінің көп болуына  байланысты қатардағы қатысушыларды  тікелей білмеуі, олар жасаған нақты  қылмыстар туралы білмеуі мүмкін, бірақ, ол қылмыстық сыбайластықтың немесе ұйымдасқан топ құрамын, құрылысын, байланыс нысандарын, жекелеген мүшелердің қылмыстық әрекеттерін, нысандары  мен тәсілдерін, олар жасайтын қылмыстардың сипаттамасын білуі тиіс. Ұйымдастырушы  қылмыстық сыбайластық не қылмыстық  топтың шын мәніндегі басшысы  болса, ол осы мәселелер туралы білмеуі  мүмкін емес.

Қылмысты  ұйымдастырушының жауапкершілігі туралы айта отырып, оның әрекетін саралау  мәселесіне тоқтау керек. Кей криминалистердің пікірінше ұйымдастырушының әрекетін орындаушының әрекеті сияқты тек  Ерекше бөлімнің баптарымен саралау  керек дейді.

Бірақ, Бурчак бүл пікірге қарсылық көрсете  отырып, бұл көз қарасты бұрынғы  сот тәжірибесіне тән деп есептейді, яғни қылмысты ұйымдастырушыны жауапкершілікке  тартқанда бұрын Жалпы бөлім  баптарына сілтеме жасау мүмкін емес еді.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінде ұйымдастырушының қылмыстық жауапкершілігін бекітетін  арнайы бап болуына байланысты біз  Бурчактың көзқарасын қолдауымыз керек.

Қылмыстық ұйымдастырушының әрекетін Ерекше бөлімнің баптарымен саралауды қолдаушылардың пікірінше ұйымдастырушы қылмысқа тікелей қатысып отырады, сондықтан  Жалпы бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ. Бірақ, айдап салушымен  көмектесуші қылмыс жасауға тікелей  қатысқанда олардың әрекеті Жалпы  бөлімнің баптарына сілтемесіз сараланады, себебі айдап салушымен көмектесушінің орындаушылық әрекеттері олардың басқа  әрекеттерінің маңызынан басым  болады. Қылмысты ұйымдастырушының да жағдайы дәл осындай. Ұйымдастырушы  басқа адамдармен бірге Ерекше бөлімнің белгілі бір баптарында көрсетілген  қылмыстық құрамның объективтік  жағын жүзеге асырғанда, оның әрекетін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме  жасаудын, қажеті жоқ. Бұл жағдайда оның ұйымдастырушылық қызметі жаза тағайындағанда кінәні ауырлататын  мән-жағдай болып саналады. Ұйымдастырушылық қызмет ұйымдастырушының қылмысқа қатысуының дәрежесі мен сипатын анықтайды.

Ал ұйымдастырушы  Ерекше бөлімнің нақты бір бабында  көрсетілген қылмыстың объективті жағын жүзеге асыруға тікелей  қатыспаса, оның ұйымдастырушылық әрекетін қатысушылардың қылмыстық құрамын  анықтайтын Жалпы бөлімге сілтемесіз саралау мүмкін емес.

Сыртқы, объективті белгілерден басқа ұйымдастырушының, әрекетіне ішкі субъективті белгілер тән. Ұйымдастырушы деп бірлесіп қылмыс жасауда өзінің ұйымдастырушылық қызметін сезінген, өзінің басшылығымен жасалатын қол сұғушылықтың сипатымен  түсінген қатысушыларға ортақ қылмыстық  зардаптардың келу мүмкіндігін көрген оның келуін тілеген адамды айтуға болады [39, 94 б.].

Ұйымдастырушының  ниеті қылмысқа қатысушылықтың әртүрлі  нысандарында және жасалған қылмыстардың сипатының алуан түрлілігіне  байланысты бірдей бола бермейді. Ұйымдастырушылық әрекеті үшін айыптауға кінәлі адам кімді басқарғанын және өзі басқарған  адамдардың қандай қылмыстар жасағанын  білгендігін дәлелдеу керек [39, 51 б.].

Қылмысты  орындаушы. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28 бабының 1-бөлігіне сәйкес, ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші орындаушымен бірге  қылмысқа қатысушылар деп танылады.

Қылмысқа  қатысушылық тарихы жағынан біртұтас және біртектес түсінік болып  отырып, алғашқыда қылмысқа қатысушы болып, белгілі бір нысанда қылмысқа жанасқан кез-келген адам саналады. Уақыт  өте келе қылмысқа қатысушылық институты  нақты белгілерге ие болып, қылмысқа қатысушылардың жекелеген түрлері  анықтала бастады.

Қылмысқа  қатысушылардың жауаптылығынын, объективті және субъективті (себептілік және кінәлілік) негіздері болады. Осы мағынада қылмысқа қатысушылар өзара тең. Бірақ  бұдан қатысушылардың теңдігі туралы тұжырым жасау-екі түсінікті араластыру болар еді: жауаптылық негіздері  және жазалау негіздері. Қылмыстық  жауаптылықтың бірдей негіздері  әрбір қатысушының бірлесіп жасаған  қылмыстарда атқаратын рөліне байланысты өзіне тән ерекшелігі болады. Әрбір  қатысушының жекелеген ерекшеліктерін нақты бір істі қарайтын сот қана бағалай алады. Бірақ сот жұмысын  жеңілдету мақсатында қылмысқа қатысушыларды  істеген әрекеттеріне байланысты саралау  қажет [40, 51 б.].

 Қылмысқа  қатысушылық кезінде жекелеген  қатысушылардың мінез-құлқының сипаты  әртүрлі болуы мүмкін, оның осы  адамдардың қоғамға қауіптілік  дәрежесін анықтауда елеулі маңызы  бар.

Бірлесіп  қылмыс жасайтын адамдардың әрекеттерінің  объективті жағы қылмысқа қатысушылықты  түрлерге бөлудің негізі болып табылады. Сондықтан, қылмыстық құқық, қылмыс пен қылмыскердің қауіптілік дәрежесін  шешуші факті ретінде адамның  ішкі ойларын емес, белгілі бір  қылмыстық құрамның белгілері бар  адамның іс әрекетін айтады. Осыған байланысты бірнеше адамның қылмыс жасауы кезінде қылмысқа қатысушылықтың және қатысушылардың нақты түрлерін көрсету керек. Осындай бөлудің  негізінде ең алдымен белгілі  бір қылмысқа қатысқан адамдардың сипаты рөлімен қатысу дәрежесі жатыр.