Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Қазақ КСР-нің  1960  жылғы   1-қаңтарында  заңды  күшіне  енген  өзіндік  тұңғыш  қылмыстық  заңын  1959  жылғы  22-шілдеде  қабылданды.  Осы  аталған  қылмыстық  заңның  төртінші  тарауында   Қылмыстық  кодекстің  жаза  тағайындауға  қатысты  алты  бабы,  олар  34-35-36-37-38-39  баптары  болды.  Қылмыстық  кодекстің  35-36 –баптарында  қылмыстық  жауаптылық  пен жазаны  жеңілдететін  және  ауырлататын  мән-жайлар  қарастырылған  еді.

1959 жылғы   Қылмыстық кодекске  сәйкес қылмыстық   жауаптылық  пен  жазаны  жеңілдететін  мән-жайлар  болып  мына  төмендегілар  табылды:

жасалған  қылмыстың  зиянды  салдарын  айыпкердің  жоюы  немесе  өз  еркімен  келтірілген  заладың  орнын  толтыруы  немесе  келтірілген залалды  жоюы;

ауыр  жеке  басылық  немесе  отбасылық  мән-жайлардың  тоғысуы салдарынан  қылмыс  жасау;        

күштеп  немесе  мәжбүрлеу  салдарынан  не  материалдық  немесе  өзге тәуелділігі  себепті  қылмыс  жасау;

жәбірленушінің  құқыққа  қарсы  әрекетін  тудырған,  күшті  жан күйзелісі  әсерінен  қылмыс  жасау; қажетті  қорғану  шегінен  шыға  отырып,  қоғамдық  қауіпті  қол сұғушылықтан  қорғану  кезінде  қылмыс  жасау;

кәмелетке  толмағандардың  қылмыс  жасауы;

жүктілік  жағдайында  әйелдердің  қылмыс  жасауы ;

шын  жүректен  өкіну,  айыбын  мойындап  келу.

ғы  ҚазССР-нің  Қылмыстық  кодекстің 36-бабына сәйкес қылмыстық  

жауаптылық  пен  жазаны  ауырлататын  мән-жайлар  болып  мына  төмендегілер  танылды: бұрын  қандай да  болмасын  қылмыс  жасаған  адамның  қылмыс  жасауы;

ұйымдасқан  топтың  қылмыс  жасауы;

пайдақорлық  немесе  өзге де қарау  ниеттерімен  қылмыс  жасау;

қылмыс  арқылы  ауыр  зардаптар  келтіру;

жас  балаға, қарт  адамға  немесе  дәрменсіз  жағдайындағы  адамға  қатысты  қылмыс  жасау;

кәмелетке  толмағандарды  қылмыс  жасауға  азғыру  немесе  кәмелетке  толмағандарды  қылмыс  жасауға  тарту;

аса  қатыгездікпен  немесе  жәбірленушіні  қинап  қылмыс  жасау;

қоғамдық  нәубет  жағдайларын  пайдаланып  қылмыс  жасау;

жалпыға  қауіпті  әдіспен  қылмыс  жасау;

мастық  күйдегі  адамның  қылмыс  жасауы. 

Сот  жаза  тағайындау  барысында заңда  көрсетілмеген  жеңілдететін  мән-жайларды  да  есепке  ала  алатын  болған. Бұрын  қылмыс  жасаған  адамның  қылмысының  сипатын  қарастыру  барысында  сот  оны  ауырлататын  мән-жай  ретінде  танымауға  да құқылы  болған.  Сонымен  қатар,  мастық  күйдегі  адамның  қылмыс  жасауын  да  сот  қылмыстың  сипатына  қарай,  бұл  мән-жайды  қылмыстық  жауаптылық пен жазаны  ауырлататын  мән-жай деп те танымауға  құқылы  болған[34. 31 б].  Осы  жылдар  ішінде  Ерекше  бөлімнің,  сол  сияқты  Жалпы  бөлімнің  жекелеген  баптары  көптеген  өзгерістер  мен  толықтыруларға  ұшырды,  ал  жаза  тағайындауға  байланысты  мәселелерін  реттейтін   ережелер  анау  айтарлық  өзгерістерге  ұшыраған  жоқ.  Сонымен  қатар  қылмыстық  құқық  әдебиеттерінде  жаза тағайындау   жүйесін  жетілдіру  жөнінде  көптеген  ұсыныстар  болып  жатты,  бірақ та  өкінішке  орай мәнді  өзгерістер  болған  жоқ [46, 31 б.].

Қазіргі  Қазақстан Республикасының заң  талаптарына сәйкес қылмыс жасаған  кінәлі адамға жаза тағайындау кезінде  соттар қылмыстық жауаптылық пен  жазаны жеңілдететін жағдайлар мен  мән-жайларды ескереді. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды ескеру қылмыс жасаған кінәлі адамға сот үкімінің жаза тағайындауға қатысты  бөлігі бойынша заңдылықтың сақталғандығын көрсетеді. Соттар жаза тағайындау кезінде  заңда көзделгеннен гөрі неғұрлым жеңіл  жаза тағайындауға құқылы.Қылмыстық  жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлардың тізімі Қазақстан  Республикасы Қылмыстық Кодексінің 53-бабының 1-бөлімінде көрсетілген. Онда қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп – кінәлінің  жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, бірақ қылмыс құрамынан  тысқары тұратын қылмыс пен қылмыскердің қоғамға қауіптілігін азайтатын  және оның жауаптылығы мен жазасының  дәрежесін төмендететін түрлі факторларды  түсіну қажет. Жасалған қылмыста жеңілдетілген  жағдайлардың бар болуы, бап санкциясы  шегіндегі жазалардың жеңілдеу түрін  тағайындауға, сонымен бірге қылмыстық жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкіндік береді. Қылмыстық кодекстің 53-бабының 1-бөліміндегі тізімді талдау арқылы қарастырылып отырған мән-жайлардың жасалған қылмысқа ғана емес, сонымен бірге кінәлінің жеке басына қатысты екенін де көреміз. Біз қарастырып отырған қылмыстық кодекстің 53-бабының 1-бөліміндегі қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлардың үлгі тізбегі ғана берілген  өйткені, жаза тағайындағанда қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа да мән-жайларды да соттың еске алуына болады.

Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жағдайларға – қылмыстық әрекетке, қылмыскердің жеке басына тікелей немесе жанама қатысты қоғамға қауіптілікті азайтатын және соған сәйкес қылмыстық  жауаптылық пен жазаға ықпал ететін қылмыс құрамының шегіндегі және оның шегінен тыс жағдайлар да жатады [16, 31 б.].

Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды ескерудің маңыздылығы  тек арнаулы заң әдебиеттерінде ғана емес, сонымен қатар Жоғарғы  Сот Пленумының қаулыларында да көрініс  табады. Нақтылы істер бойынша  соттар жаза тағайындағанда әрқашанда  Қылмыстық Кодекстің жалпы бөлімінің  ережелерін басшылыққа ала отырып, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің  тиісті бабтарындағы санкцияның шегінде  жаза тағайындайды. Бірақ та, тек  осы ережелерді ескеріп қана қоймай басқа да мән-жайларды ескеріп жаза тағайындаған  да дұрыс болады. Сондықтан  Қылмыстық Кодекстің 53-бабының 1-бөлімінде  көрсетілген мән-жайларды заң шығарушы қылмыс құрамының шегінен шығатын  басқа да мән-жайларды айтады.

Сонымен жаңа Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексіндегі  қылмыстық  жауаптылық пен  жазаны жеңілдететін  мән-жайлар Қылмыстық  Кодекстің  53-бабының 1-бөлімінде көрініс  тапқан. Қылмыстық кодекстің        53-бабының 1-бөліміне сәйкес, қылмыстық  жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп мына  төмендегі  көрсетілген топтағылар танылады:

а) мән-жайлардың  кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш  рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау;

б) айыпкердің кәмелетке толмауы;

в) жүктілік;

г) айыпкердің жас балалары болуы;

д) қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей  медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның  орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен  келтірілген зиянды жоюға бағытталған  өзге де іс-әрекеттер;

е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;

ж) күштен немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау;

з) қажетті  қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік қылмыс жасаған  адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындау жағдайында қылмыс жасау;

и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;

к) шын  жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды  әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде  алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.

Қылмыстық заңда сонымен қатар жеңілдететін мән-жай ретінде Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөліміндегі  көрініс тапқан қылмыс құрамдарына  жатқызуға тыйым салады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық  Кодексінің 99-бабы бойынша, яғни қажетті  қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру қылмысы бойынша жаза тағайындау кезінде сот Қазақстан  Республикасының Қылмыстық Кодексінің 53-бабының 1-бөлімінің “з” тармақшасына жеңілдететін мән-жай ретінде сілтеме  жасай алмайды, себебі қажетті қорғану  шегінен шығу Қылмысты Кодекстің 99-бабындағы  қылмыс құрамының негізгі белгісі  болып табылады және екінші рет жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге тыйым  салады. Ал Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексінің 99-бабы бойынша, яғни қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру қылмысы  бойынша жаза тағайындау кезінде  соттар салыстырмалы және онша қатаң  емес жаза тағайындайды. Сол себепті  де заң шығарушы бұл мән-жайды  ескеруге тыйым салады [23, 91 б.].

Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды есепке алу соттарға мына  төмендегідей құқықтарды береді:

а) балама санкция болса жазаның неғұрлым жеңілірек түрін қолдануға;

б) Қылмыстық  Кодекстің сол қылмыс сараланатын  бабындағы санкцияда  белгіленген  ең аз немесе соған жақын мерзім тағайындауға;

в) Қылмыстық  Кодекстің 55-бабын пайдаланып, сол  қылмыс үшін көзделгеннен жеңілдеу жаза қолдануға;

г) шартты түрде соттауды немесе жазаны өтеуді кейінге қалдыруды қолдануға.

Қылмыстық  жауаптылық пен жазаның  жеңілдететін  және  ауырлататын  мән-жайлардың  болуы  тек  жаза  тағайындау  процесінде  ғана емес,  сонымен  қатар  айыпкерді  қылмыстық  жауаптылыққа  тарту-тарпау  немесе  жауапкершіліктен  мүлдем  босату  жөнінде  мәселені  қарастырғанда да  ескерілуі  тиіс.

Ал, қылмыстық  жауаптылық пен жазаны  ауырлататын  мән-жайлар Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 54-бабының 1- бөлімінде  көрініс тапқан. Қылмыстық кодекстің 54-бабының 1-бөліміне сәкес, қылмыстық  жауаптылық пен жазаны келесідей  жағдайларда ауырлататын мән-жайлар деп танылады: а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы; б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру; в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымының) құрамында қылмыс жасау; г) қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару; д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту; е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;

ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала  белгілі әйелге қатысты, сондай-ақ жас  балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге тәуелді  адамға қатысты қылмыс жасау;

з) белгілі  бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне  байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;

и) аса  қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап қылмыс жасау;

к) қару, оқ-дәрі жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез  тұтынатын және жанғыш сұйықтар, улы  және радиоактивті заттар, дәрілік  және өзге де химиялық-фармакологиялық  дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп немесе психикалық мәжбүрлеу  не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау;

л) төтенше  жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде  қылмыс жасау;

м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп тануға құқылы;

н) адамдардың өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып қылмыс жасауы;

о) қылмыскердің қызметі жағдайына немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді  пайдаланып қылмыс жасауы;

п) өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын  пайдаланып қылмыс жасау.

Осы жоғарыда көрсетілген қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлардың  тізімі Қылмыстық Кодекстің 53-бабының 1-бөліміндегі көрсетілген мән-жайлармен  салыстырмалы тұрғыда қарағанда, Қылмыстық  Кодекстің 54-бабының 1-бөліміндегі көрсетілген  мән-жайлар түпкілікті және нақтырақ болып  табылады. Өйткені, сот жаза тағайындағанда қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ретінде заңда  көрсетілген басқа да мән-жайларды соттың есепке алуына болады. Яғни, бұл  дегеніміз – соттар жаза тағайындағанда қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде Қылмыстық  Кодекстің 54-бабының 1-бөліміндегі көрсетілген  мән-жайлардан басқа қылмыс құрамын  ауырлататын мән-жайлар ретінде  тани алмайды дегенді білдіреді  және бұл Қазақстан Республикасы Қылмыстық заңнамасында гуманизмнің  бар екендігіне тағы да бір куәлік етеді. Соттар жаза тағайындау кезінде  қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар болған жағдайда соттарға мына төмендегі көрсетілгендей құқықтар беріледі: а) Белгілі бір  қылмыс құрамында санкциясы баламалы болған кезде, осы қылмыс құрамында  көрсетілген санкциясының ең қатал  жазасын тағайындауға; б) Айыпкердің істеген іс-әрекетін саралағанда  Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөліміндегі  қылмыс құрамдарының санкциясындағы ең жоғарғы жазаға теңестіріп не соған  жақынырақ етіп жаза тағайындауға; в) Қылмыстық Кодекстің 55-бабын қолдану мүмкіндігін алып тастауға; г) Шартты түрде соттауды қолданбауға құқылы болып табылады. Қылмыс белгісі ретінде көзделген ауырлататын мән-жайлар жаза тағайындаған кезде қайталап ескерілмеуі керек. Сонымен қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар дегеніміз – жазаны ауырлататын жағдайлар жасалған қылмыстың және кінәлінің жеке басының жоғарғы қауіпті екендігін дәлелдейтіндіктен соттарға тағайындалатын жазаларды күшейтуге негіз береді. Жазаның мөлшерін көтеруге әсер ететін ауырлататын жағдайлар болған кезде соттар нақты қылмыс сараланып отырған бап санкциясы шегіндегі ең қатал жазаны немесе жазаның жоғарғы мерзімін тағайындайды. Заңда көрсетілген бұл ауырлататын жағдайлар сотқа кінәлінің жеке басы мен ол жасаған қылмысты ескере отырып жазаны жеке даралауға мүмкіндік туғызады.