Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Жоғарыда  көрсетілген қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдайлардың кез келгені, егер ол Қылмыстық Кодекстің  Ерекше бөлімінің белгілі бір  бабында ауырлататын белгі ретінде  көрсетілген болса нақты қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде қайталап ауырлатушы мән-жай ретінде ескерілмеуі  тиіс. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлардың жоғарыда аталған тізімі түпкілікті болып  табылады сондықтан да соттар жаза тағайындау кезінде осы тізімде  көрсетілген қандайда бір жағдайды ауырлатушы жағдай ретінде қайталап тануға және олардың қатарын кеңейтуіне болмайды дегенді білдіреді . Солай  бола тұра, сот кінәліні немесе ол жасаған  қылмысты жағымсыз жағынан сипаттайтын  жоғарыдағы тізімге кірмейтін жағдайларды  анықтаған жағдайда жаза тағайындау кезінде сот үкімінде көрсетуге  құқылы

4.2 Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін мән-жайлар

Қылмысқа  қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы  туралы негізгі екі позиция болды. Бірі - орындаушы қылмысты аяғына жеткібесе  де қалған қатысушылар аяқталған  қылмыс үшін жауап береді десе, екінші позицияға сәйкес орындаушы қылмысты аяғына жеткізсе, онда өзге қатысушылар  да аяқталған қылмыс үшін, ал аяғына жеткізілмесе, онда өзге қатысушылар  не оқталу немесе дайындалу үшін жауап  береді немесе мүлде қылмыстық жауаптылықтан  босатылады (орындаушы қылмыстан  өз еркімен бас тартқанда) деп  есептеді. Осы соңғы позицияны  қатысушылықтың акцессорлық концепциясы  дейді.

Қылмысқа  қатысушылардың жауаптылығы туралы әр түрлі көзқарастар болса да ҚР Қылмыстық кодексі соңғы акцессорлық  позицияны ұстанды.

Әлбетте, орындаушының эксцесі (шектен шығушылығы), яғни басқа қатысушылардың ойымен қамтылмаған, олар білмейтін әрекетті жасағандығы  үшін өзге қатысшылар жауап бермейді.

Бұрын Кеңес  Одағында одақтас Республикалардың қайсысын болса да Қылмыстық заңдары (қазір Ресейде де солай) "орындаушының, эксцесі" деп атайтын болса, ҚР 1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодексі  оны "қатысушының эксцесі" деп  атайды, яғни шектен шығушылықтың аясын  кеңейтіп көрсетеді.

Қылмысқа  қатысушылардың жауаптылығынын, объективті және субъективті (себептілік және кінәлілік) негіздері болады [48, 28 б.].

Осы мағынада қылмысқа қатысушылар өзара тең. Бірақ бұдан қатысушылардың теңдігі  туралы тұжырым жасау-екі түсінікті  араластыру болар еді: жауаптылық негіздері  және жазалау негіздері.

Кұкылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал  түрі қылмыстық жауаптылык болып  саналады. Мемлекет өз азаматтарынан  конституцияда көрсетілген белгілі  бір әлеуметтік талаптарды қатаң  орындауды талап етеді, оны орындамаған  ретте азаматтарға заңда көрсетілген  негізде моральдық немесе құқылық  жауапкершілік жүктеледі. Қылмыстық  жауаптылык мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау  катерімен тыйым салынған қоғамға  қауіпті кінәлі түрдеістелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық  жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде  қылмыстық заңда көрсетілген  нақтылы бір кылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т. б. Мұның  өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті  нақты қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық  құқылық нормаларды кінәлі түрде  ғана бұзғанда жүзеге асырылады.

Яғни, қылмыстық  жауаптылық бұл қылмыстык құкықтық норманы бұзудың нәтижесі, қоғамға  қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып  табылады. Қылмыс істелмесе қылмыстық  жауаптылықта болмайды. Қылмыстық заң  бойынша жазалау қатерімен тыйым  салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер  үшін қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген  зиянның көлеміне, қылмыстың жасау  тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала  отырып жүзеге асырылады.

Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен  оқшауланған құқылық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық  жауаптылық — өзінің нысаны, мазмұны  жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.

Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп—қылмыс заңы бойынша қылмыс деп белгіленген  нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атанан оның тиісті органдары  арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Яғни, нақты қылмыс жасалмаса  қылмыстық жауаптылықта, қылмыстық  құқылық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық жауаптылық ал мұнымен  бірге бір мезетте істелген қылмыстың  салдарынан қылмыстык құбылыс, яғни қылмыстық құқтық қатынас пайда  болады. Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың  арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасағам адаммен) мемлекеттің  атынан өкілділік алған органдардың  арасында тиісінше құқылық қатьшастар пайда болады. Қылмыстық құқылық  қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот  органдарымен, екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.

Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс  анықтау құқық қолдану органдары  қызметінің заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады. Қылмыстық  құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың  негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс әрекетті істеу болып табылады (3 бап). Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс әрекеттерді қасақана немесе айбайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс әрекетте қылмыс құрамының болуы болып табылады. Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында ғана ашып көрсетіледі. Адамның (қылмыс субъектісінің) қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс әрекеттерді (қылмыстың объективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсыздықпен істеуі (қылмыстың субъективтік жағы) қылмыс құрамының белгілері болып табылады. Қылмыстың объектісі болып табылатын қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен, қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыс құрамы болатынын білдік. Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем дегенде бір белгісі жоқ болса ол адамды қылмыстық жауаптылыққа тартатын негіз жоқ [50, 61 б.].

Қылмыстың сыртқы пішінін, көрінісін сипаттайтын  ілімдердін жиынтығы кылмыстың объективтік  жағын құрайды. Объективтік жағының  белгісіне ең аддымен қоғамға  қауіпті  не құқық актісінін сыртқы көрінісі — адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі жатады. Қоғамға қауіпті  әрекет немесе әрекетсіздіктің нысандары  мен түрлері қылмыстық заң  тұжырымрында Әр түрлі және жан-жақты (мүлікті жою немесе бүлдіру, емірді жою, кауіпті жағдайда қалдыру, т.б.).

Қылмыстың субъективтік жағының белгілеріне  қылмыстың ішкі жағын құрайтын белгілері, яғни адам істеген қоғамға қауіпті  іс-әрекет сипатталады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә екі түрлі нысанда: қасақаналық  және абайсідздық түрінде (ҚР ҚК 20, 21-баптар) көрініс табады.

Субъективтік  жағынан бір қылмыстар қасақаналықпен (ұрлық), екінші біреулер абайсыздықпен (абайсызда кісі өлтіру), үшіншіден  қасақаналықпенде, абайсыздықпен де жасалуы мүмкін Кінәнің нысанының  көпшілігі қылмыстық заңның өзінде тікелей ашып көрсетіледі. Ал көрсетілмеген  жағдайда олар қылмыстың құрамының  белгілеріне талдау жасау арқылы анықталады. Кейбір қылмыс құрамының  субъективтік жағының белгілеріне  кылмыстың ниеті мен мақсаты  да жатады. Қылмыстық зан бойынша  қылмыстың субъектісі болып, қылмыстық  жауаптылыққа тартылуда кез келген адам жатады. Қылмыстық жауаптылыкқа есі дұрыс, қылмыс жасаған уақытта 16-ға, кейбір қылмыстар үшін 18-ге толған (ҚР ҚК 14,15-бап) жеке адамдар жатады.

Соныменкез  келген қылмыс құрамының субъектісінін  жалпы белгілері болып: жеке адам, есі дұрыс адам, белгілі жаска  толар саналады. Қайсыбір қылмыс құрамдары  үшін жауаптылыққа осы жалпы белгілерден  бөтен қосымша белгілер болғанда ғана жол берілуі мүмкін. Әдетте, мұндай қосымша белгілер осы қылмыс үшін жауап беруі мүмкін адамдардың шеңберін шектейді. Мысалы, пара алудың субъектісі болып тек кана мемлекеттік  органдардын адамдары ғана, ал әскери қылмыстардың субъектісі, болып әскери қызметшілердің болуы қылмыстың субъектісін белгілейтін белгілердің кылмысты саралау үшін, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде және жаза мөлшерін белгілеуде маңызы зор. Қылмыс құрамының факультативті нышандары дегеніміз бұл заң шығарушының кейбір қылмыс кұрамдарын сипаттау үшін қодданатын белгілері болып табылады. Факультативтік белгілерге жататындар: уақыт, кылмыс істеу тәсілі, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субъектісі, қылмыстың зардабы, себепті байланыс.

Егер  факультативтік белгі сол немесе басқа бір құрамда атап көрсетілсе, онда ол өзінің мәні жағынан осы  құрамның кажетті, негізгі белгісіне  айналып кетеді.

Қылмысқа  бірге қатысуда да, жеке адамның  істеген қылмысында да қылмыстық  жауаптылықтың негізі болып қылмыстық  заңда көрсетілген қылмыс құрамының  барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып табылады. ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында жеке адамның  қылмыс істегені үшін жауаптылығы белгіленген. Ал Қылмыстык кодекстің жалпы  белімі (28-бап) кез келген қасақана кылмыстарда  қылмысқа бірге қатысушылықтын орын алатындығының заңдылық көрінісін  бейнелеген, сондықтан ҚК-тің Ерекше бөлімінде көрсетілген жекеленген қылмыс құрамдарында көрсетілген қылмысты немесе қылмыстарды бірнеше адам бірге жасау арқылы істесе, онда мәселе Жалпы бөлімде көрсетілген  қылмысқа бірге қатысу туралы баптың (28-бап) ережелері басшылыққа алына  отырып шешіледі. Қылмысқа бірге қатысуда әрбір қатысушы өздерінін бірлескен  әрекеттері арқылы кылмыс істеуге накты  үлестерін косады. Бұл үлес одан туындайтын зардаппен тікелей байланысты болады. Сондықтан да қылмыстық құқық  нормасы бойынша қылмысқа қоса қатысқандардың барлыга да бірдей негізде және Қылмыстық  кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген  баптың санкциясы шеңберінде жауапқа  тартылады. Бұл туралы Қылмыстық  кодекстің 29-бабының екінші бөлігінде: «Қоса орындаушылар өздерінін бірлесіп жасаған қылмысы үшін осы Кодекстің 28-бабына сілтеме жасамай, осы Кодекстің  нақ бір бабы бойынша жауап  береді», — деп тура көрсетілген.

Осы принципке  сәйкес қылмысты орындаушының әрекеті  ҚК-тің Ерекше бөліміндегі істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін  бап бойынша тікелей сараланады, ал ұйымдастырушы, көмектесуші, айдап  салушылардың әрекеттері егер олар қылмысты тікелей орындауға бірге қатыспаса  Ерекше бөлімдегі істелген қылмыс жауаптылықты белгілейтін баппен және оған қосымша  міндетті түрде ҚК-тің 28-бабының  тиісті тармағына сілтеме жасалына отырып сараланады.

Осыған  байланысты қылмысқа қатысушылардың әрекетін саралағанда олардың әрқайсысының осы қылмысқа қатысу мәнісімен бірге  қылмысқа қатысудың түрін есепке алудың да маңызы зор. Өйткені Қылмыстық  кодекстің Ерекше бөліміндегі жекелеген  баптарда қылмысқа қатысудың нақты  нысандары белгілі бір құрамның негізгі немесе жетілген белгісін көрсетуі мүмкін, мысалы: 237-баптағы бандитизм  құрамының бір белгісі болып  банда, 175, 177-баптардағы құрамның жетілген белгісі мүлікті бір топ адам болып талан-таражға салу болып  табылады. Осы жағдайларда банда  мүшелерінің немесе осы топтың мүшелерінің өзара өз рөлдерін бөліспеуі немесе олардың кейбіреуінің қылмыс істеуге тікелей қатыспауыда мүмкін. Соған қарамастан барлық қылмыстық ұйымның немесе топтың мүшелерінін әрекеттері қылмыстык құқықтың Ерекше бөлімінде осы қылмысқа қатысудың түрі тікелей көрсетілген баппен саралануы керек. Ұйымдасқан топтың немесе қылмыстык сыбайластықтың (қылмыстық ұйымның) мүшелерінің қатысуымен қылмыс істелгенде олардың әрқайсысына тағылатын кінә мөлшерін анықтаудың, оларға жеке-дара жаза тағайындау үшін маңызы ерекше, Қылмыстық заңның қағидасына сәйкес ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластыкқа қатысқан әрбір қатысушыға олардың істеген нақты қылмысына немесе қылмыстың жеке эптизодтарын істеуге қатысуына байланысты ғана кінә тағылуы керек.

Әрбір нақты  қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын  мән-жайларды анықтауға міңдетті. Істелген қылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің  жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды  ескере отырьш, жаза тағайындау кезінде  соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде  заң талаптарын бұлжытпай орындауға  тиісті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы үшін Қылмыстық кодекстің 53,54-баптарында көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайлар толык есепке алынуы керек.

Жауаптылықты  жеңіддететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң аркылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (ҚР ҚК 53-бап) жауаптылықты жеңілдегетін мән-жайлардың үлгі тізбегі  ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін, заңда көрсетілген  басқа мән-жайларды да соттың еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын  мән-жайлардың (ҚР ҚК 54-бап) заңда көрсетілген  тізбегі тұжырымды, сот осы заңда  көрсетілген мән-жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай  деп тануға құқылы емес.

Жауаптылықты  жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс құрамының кажетті, жетілген немесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады. Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытап алушылықта ұйымдасқан топ  жасаған қылмыс осы қылмыстың  жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді [51, 48 б.]. Сонымен бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Сондықтан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-бабында "бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды" — деп көрсетілген [10, 15 б.].

Егер  ҚР ҚК-тің 53 немесе 54-баптарында көрсетілген  мән-жайлар қылмыстың бір белгісі  ретінде Қазақстан Республикасы Кқылмыстық кодексінін, Ерекше бөліміндегі  баптың диспозициясыңда көрсетілген  болса, онда ол сол қылмыс үшін жаза тағайындаған кезде жауапаылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жай ретінде  ескерілмейді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабыңда қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар көрсетілген олардың кейбіреулері мыналар:

а)мән-жайлардың  кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш  рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау;