Прокурорлық қадағалау

    қылмыстық істер бойынша жедел-іздестіру  шараларын жүзеге асыру немесе оларды тоқтату туралы жазбаша нұсқаулар  беруте;

    анықтау (тергеушінің) органдарының қылмыстық іс қозғау туралы нетізсіз қаулыларын бұзуға;

    тексерулері соттың құзырына жататын шағымдарды сотқа жолдауға;

    жедел-іздестіру  кызметін жүзеге асыратын және жедел-іздестіру  шараларын жүргізу кезінде заң  бұзушылықтарға жол бертен лауазымды тұлғалардан жазбаша түсініктеме талап етуте;

    жедел-іздестіру  қызметін жүзеге асырушы органдар басшыларының заңға қайшы келетін бұйрықтары мен нұсқауларына наразылық келтіруте;

    осы органдардың лауазымды тұлғаларының заң бұзушылықтары жайында ұсыныстар ентізуте және басшыға одан әрі шұғыл әзірлемелерді жүртізбеуді талап етуте. Қылмыс белтілері анықталған жағдайда, тексеріс ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талаптарын сәйкес жүртізіледі.

    Уәкілетті прокурорлар жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдар басшыларынан істерді шүғыл есепке алуды жүргізуте, сондай-ақ жедел-іздестіру шараларын өткізуте нетіз болған құжаттарды сұратып алуға құқылы.

    Жедел-іздестіру  қызметін жүзеге асырушы  органдарда заңдардың  орындалуын қадағалау  ерекшеліктері

    "Жедел-іздестіру қызметі туралы" ҚР Заңының 10-бабында заңдылығын қадағалауды прокурор жүзеге асыратын, жедел-іздестіру жұмысын атқару кұқығына иемденген мемлекеттік органдардың тізімі берілген. Оларға мына шұғыл бөлімшелер жатады: а) ішкі істер органдары; б) ұлттық қауіпсіздік органдары; в) ҚМ әскери барлау органдары; т) қаржы полиңиясының органдары; д) ҚР Президентінің күзет қызметі.

    Бұл тізім жеткілікті емес. Ол тек заңмен ғана өзгертілуі немесе толықтырылуы мүмкін.

    Прокурор  қадағалауды жүзеге асыра отырып, осы органдардың біреуі де республиканың заң актілерімен анықталған өкілеттік шетінен шықпауларын бақылайды.

    Жедел-іздестіру  қызметінде заңдардың орындалуын тексеру  үшін нетіздерді анықтау маңызды  болып табылады. "Жедел-іздестіру  қызметі туралы" Заңның 21-бабында уәкілетті прокурорлардың талаптары бойынша органдар басшылары оларға шұғыл есепке алу істерінен шұғыл-техникалық құралдарды пайдаланумен жедел-іздестіру шараларын өткізу туралы материалдарынан тұратын құжаттарды, сондай-ақ есепке-алу тіркеу құжаттамасын және жедел-іздестіру шараларын өткізу тәртібін реттейтін ведомстволық нормативтік-құқықтық актілерді ұсынады делінтен. Бұдан прокурорлық тексеріс жүргізуте тек шағымдар ғана емес, белгілі бір жағдайда прокурордың жеке бастамасы да нетіз болатыны көрінеді.

    Бас прокурор нұсқауы бойынша жедел-іздестіру  шараларын өткізу және олар бойынша  қабылданатын шешімдердің белгіленген тәртібін тексеруде мыналар жүзеге асырылсын:

    қылмыстық істер бойынша айыпталушыларды; қылмыс жасаған тұлғаларды; хабар-ошарсыз  жоғалып кеткендерді іздеу кезінде болымды нәтиже шықпауына байланысты қажеттілітіне карай материалдар бойынша;

    тергеушінің тапсырмасына, өндірістеті қылмыстық  істер бойынша анықтау мен  сот органдарының тапсырмаларына, прокурордың  нұсқауына тиісті шаралар қолдану  туралы ақпарат бойынша;басқа жағдайларда осы салалар қызметтеріндеті завдылықтың қалпын ескерумен.Прокурор қадағалаудың нақты әдістерін қолданғанға дейін жалпы сипаттағы мәселелер шешілуі керек. Бірінші, нақты мақсатты анықтау қажет (немесе бірнеше мақсат): жедел-іздестіру қызметі саласында заң бұзушылықтарды алдын-алу, анықтау немесе жоюға қолданылатын қадағалау әдістерін анықтау. Екінші, бұл жағдайда нәтижелі болатын қадағалау нысанын (немесе формаларын) анықтау. Үшінші, қадағалау өкілеттігін қай уақытта қолдану орынды екенін анықтау.

    Қадағалау әдістерінде қылмыстьшықты ашу, анықтау, тергеу және сот органдарынан жалтарған адамдарды, хабар-ошарсыз  кеткен және т.б. азаматтарды іздеу  мақсатында жүзеге асырылатын жедел-іздестіру  шараларына қарай өз ерекшеліктері болады.

    Жедел-іздестіру  қызметінде заң бұзушылықтарды анықтаудың және жоюдың нәтижелі әдісін әзірлеу  үшін осы қызметті жүзеге асыру кезінде  жіберілетін заң бұзушылықтарға терең талдау қажет.

    Шұғыл қызметкерлердің, тергеушілердің және прокурорлардьщ пікірлері бойынша қылмыстың мән-жайын анықтау, заттай дәлелдемелер мен қылмыстың өзге іздерін табу сияқты завдылықтарды орындау кезінде көптетен заң бұзушылықтарға жол беріледі. Сондай-ақ, заңсыз әрекеттердің көбі заңсыз ұстау мен қарау, тергеушілердің жедел-іздестіру шараларының нәтижелерін дұрыс баяндамау, азаматқа ықпал ету мақсатында абыройын түсіретін материалдарды жинау кезінде жасалады.

    Қылмыстық істерді қозғауға нетіз болған сыбайластық  қылмыстар жөніндеті материалдарды  қарап талдау мен тәжірибе көрсеткендей шешімдер тек тараптардың шағымдары бойынша қабылданған. Нетізінен, қылмыстық істерді қозғауға орта және аса ауыр емес дәрежедегі қылмыстар бойынша жедел-іздестіру шараларының нәтижелері (ЖІШ) нетіз болады.

Анықтау органдарында заңдардың  орындалуын қадағалау ерекшеліктері

    Қылмыстарды жасыру көбіне қылмыстылықпен күрестің сәттілітін көрсету немесе сондай әдіспен  аса ауыр қиындықтар тудыратын қылмыстарды  ашу мен тергеу жұмыстарын босату мақсатын көздейді.

    Осыған  байланысты, зандардың орындалуы  қадағалау қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау мен тіркеу кезінде тергеуді қылмыс жасалған уақытқа жақындату үшін белсенді түрде жүзеге асырылуы керек. Сондықтан, жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар бойынша арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалу тексерістері жыл сайын (Бас прокурордың 19.06.2001 ж. № 88 бұйрығы) жүртізілуі керек.

    Жоғарыда  атап өтілтендей, қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тіркеу тәртібі  заңда емес, анықтау органдарының ведомстволық актілерінде көзделген. Қылмыстық-жазалануға жататын әрекеттер мазмұндалатын барлық арыздар мен хабарламалар қабылдануға жатады. Сондықтан, қоғамдық қауіптілік маңыздылығын аса көп болмауына, ауыр зардаптардың болмауына, сондай-ақ өтінішті тертелу реті бойынша тертемейтін анықтау органына беруте байланысты қабылдаудан бас тартуға болмайды.

    Жасалған  немесе дайындалып жатқан қылмыстар  туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалуын тексеруді жүзеге асырушы  прокурор, мына жағдайларға көңіл аударады:

    *  қылмыстар туралы анықтау органына  келіп түскен арыздар мен хабарларды  есепке алу мен тіркеудің дұрыстығына,  толықтығына;

    * заңда көзделген мерзімдердің сақталуы мен оларды тексеруте;

    * қабылданған мына шешімдердің  (заңда көзделген біреуі) зандылығы мен нетізділітіне:

    1) қылмыстық іс қозғау туралы;

    2) қылмыстық істі қозғаудан бас  тарту туралы;

    3) арызды, хабарды тергеу ретімен  немесе сот ретімен беру туралы. Қылмыстар туралы арыздар мен  хабарларды қабылдау, тіркеу және  шешу

    тәртіптерінің анықтау органдарында сақталуына жасалатын  прокурорлық қадағалау әдістері нақты мән-жайларға қарай ауысуы мүмкін. Олардың ішіндеті ең маңыздылары  мыналар болып табылады.

    Прокурор  анықтау органында қылмыстар  туралы арыздармен және хабарламалармен, телефон, телефакс, телетраф, радио және т.б. жолдармен келіп түскен хабарламаларды есепке алу журналдарымен, кезекшілік бөлімдеті құжаттарды есепке алу кітабымен (кезекшінің жұмыс дәптері, "02" хабарларының матнитофондық баспалары, сот-дәрітерлік куәландыруға және сараптамаға жолданылған түбіршіктер, ішкі істер органына жеткізілтен адамдарды есепке алу кітабы және т.б.); кеңсе құжаттарымен (қылмыстарды табу мен басталған анықтау туралы азаматтардың шағымдары мен арыздарын тіркеудің алфавиттік журналы) танысады.

    * занда көзделген кейінте қалдырылмайтын барлық тергеу іс-әрекеттерін орындауын;

    * кейінте қалдырылмайтын тергеу  іс-әрекеттерін орындағаннан кейін,  он күннен кешіктірмейтін мерзімде  істі тергеушіте беруін;

    *  істі тергеушіте бертеннен кейін,  қылмыс жасаған адамды таба алмаған жағдайда, қылмыскерді анықтауға шаралар қолдануын жалғастыруын, нәтижесі жайында тергеушіте хабарлауын, сондай-ақ тергеушінің тапсырмасы бойынша іздеу және тергеу іс-әрекеттерін орындауына Прокурордың қадағалау жұмысы, қылмысты ашу және оны жасаған адамды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларын қолдану және қылмыстық процеске қатысушылар мен және өзге де азаматтардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылмау мақсаттарына бағытталуы керек.

    Прокурор  анықтау органы істі тергеушіте тапсырғанға дейін, қарау, тінту, алу, куәландыру, сезіктіні ұстау және одан жауап алу, жәбірленушілер мен куәлардан жауап

    Алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуын қадағалау ерекшеліктері

    Қылмыстық іс жүргізу заңдылығы бойынша  ішкі істер органдарында, ұлттық қауіпсіздік органдарында және қаржы полиңиясы органдарында қызмет атқаратын тергеушілер алдын ала тергеу органдары болып табылады. Осы үш ведомствоның тергеушілері қылмыстарды ҚР ҚІЖК-нің 192-бабы талаптарына сәйкес, әр ведомствоға бөлінтен тергеу ретіне қарай тертейді.

    Ішкі  істер органдары тергеушілерінің  тергеулеріне қылмыстардың ең көп мөлшері  анықталған:

    * дене және психикалық кемістіктерінен  өзінің қорғану құқықтарын өз  беттерінше жүзеге асыра алмайтын  адамдар мен кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстары жөніндеті барлық қылмыстық істер өндірісі;

    * қаруды заңсыз жасау;

    * есірткі заттарды немесе жүйкете  әсер ететін заттарды заңсыз  дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, женелту немесе сату; сондай-ақ  мынадай ең қауіпті және ауыр  қылмыстар: адам өлтіру, абайсызда жәбірленушіні өлтіруте әкеп соқтырған денсаулыққа қасақана ауыр зардаптар келтіру, адамды ұрлау, зорлық, ұрлық, тонау және т.б.

    Азаматтардың  салықты төлеуден жалтару туралы қылмыстық істері бойынша Егер ондай әрекетті бұдан бұрын салық төлеуден жалтарғаны немесе ірі мөлшерде төлеметені үшін соттылығы бар адам жасаған жағдайда, сондай-ақ ұйымдардың салық төлеуден жалтарулары бойынша алдын ала тергеуді қаржы полиңиясының органдары жүртізеді. Заңсыз банктік қызмет, жалған кәсіпкерлік туралы және басқа да бірқатар қылмыстық істер бойынша, оларды тергеу қозғалған қылмыстық істің қылмыстарына байланысты болса және ол жеке өндіріске бөлінуте жатпаса, онда олар алдын ала тергеуді осы органдардың тергеушілері жүртізеді.

    Қылмыстық кодексте қарастырылған қылмыстар бойынша алдын ала тергеу қозғалған қылмыстық іске байланысты қылмыстарды тергеу ретіне қарай жүртізіледі.

    Прокурор, алдын ала тергеу органдарында заңдардың  орындалуын қадағалай отырып, бұл  органдардың тергеушілері тертелу  реті туралы заң талаптарын сақтауларын бақылауды жүзеге асыруға тиіс.

    Тертелу реті әртүрлі алдын-ала тергеу органдарына  жататын бір немесе бірнеше адамдарды  айыптау жөніндеті істерді бір  өндіріске қосу кезінде тертелу  ретін прокурор анықтайды. Бірақ, осы  істердің біреуі ҚР ІІМ Әскери-тергеу департаментінің тертелуіне жататын болса, онда олар барлық істерді тертейді.

    Ұйымдасқан  қылмыстың, ашылмаған қылмыстар  санының жоғарлауына байланысты, нақты қылмыстық істер бойынша  дәлелдеуте жататын мән-жайларды толық  және жан-жақты тергеуде, қылмыс жасаған адамдарды анықтауда жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардьщ қызметшілері мен тергеушілері әрекеттерінің келісушіліті аса маңызды болып табылады.

    Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор тергеушілер  мен шұғыл аппараттардың қылмыс жасаған адамдарды анықтау мен жазалау мақсатында барлық қажетті жағдайларда заңда көзделген шараларды қолдану, сондай-ак жасырынған айыпталушылардың тұрған жерін анықтау, тергеушілер мен шұғыл қызметшілер өкілеттерін шеістелуін бақылау кезінде өзара әрекеттесуте шаралар қолдануға тиіс. Тергеушілер мен шұғыл қызметшілердің өзара әрекеттесулері кезінде заңдардың орындалуын қадағалау жөніндеті прокурордың жұмысы мынадай жедел-іздестіру деректерін, яғни алдын-ала анықтау кезеңінде; айыпталушы тергеуден жасырынған немесе басқа да себептер бойынша оның тұрған жері анықталмаған жағдайда істі өндірістен қысқарту туралы шешім қабылдаған кезден бастап қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүзеге асырылады. 

10 – тақырып: Прокуратура органдарының сотта мемлекет мүддесін білдіруінің маңызы және негізгі қағидаттары 

    ҚР  Конституциясы біздің елімізде сот терелітін жүзеге асырудың нетізті қағидаттарын бекіткен. Сот-қүқықтық жүйесі әлемдік тәжірибете сәйкес жаңадан қабылданған Қылмыстық жөне Қылмыстық іс жүргізу кодекстері, ҚР АК, ҚР АІЖК, ҚР Жоғарғы Соты Пленумының "Сот биліті туралы заңдарды қолданудың кейбір мәселелері туралы" 14.05.98 ж. № 1, "Соттарда қылмыстык жаза тағайындау кезінде зандардың сақталуы туралы" 30.04.99 ж. №1 қаулылары және т.б. қолданысқа ентізілтеннен кейін одан әрі дамытылды және жетілдірілді. Бұл нормативтік актілер әлеуметтік әділет қағидаттарын өмірде жүйелі түрде жүргізуте, әділ сот талқылауларын қамтамасыз ету және қылмыстық заңды дұрыс қолдану мақсаттарында соттарда әр қылмыстық істі қылмыстық процестің міндеттері мен қағидаттарына сәйкес шешуте назар аудартады.