Прокурорлық қадағалау

    1. "Қазақстан Республикасының аумағында  заңдардың, Қазақстан Республикасының  Президенті Жарлықтарының және министрліктердің, ведомстволардың, мемлекеттік комитеттердің, қызметтердің және атқарушы биліктің өзге орталық органдарының, өкілетті (занды) және жертілікті атқарушы органдардың, жертілікті өзін-өзі басқару органдардың, әскери басқару органдардың, бақылаушы органдардың, олардың лауазымды адамдарының, басқару органдары мен нысанына қарамастан коммерңиялық және коммерңиялық емес ұйымдар басшыларының өзге де нормативтік актілердің дәл және бірыңғай қолданылуын қадағалауды іске асырады". Прокурорлық қадағалаудың осы бағыттарының өзгешеліті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына байланысты құқықтық саласында анықталады.

    2. Жоғары аталып кеткен "органдармен  шығаратын (қабылдайтын) құқықтық  актілер заңға сәйкес келетіндітін  қадағалау".

    Осы мақаланы сипаттай отырып прокурорлық қадағалаудың осы бағытын, ҚР-дағы азаматтар және адамдардың құқықтары мен бостандықтарын корғау саласы бойынша завдылық сақтау жөнінде проісурорлар қадағалайтын барлық органдар аталмаған қорытындысын атап кету керек. Мысалы, мыңдаған үйымдар, мекемелер, олардың лауазымды адамдары, коммерңиялық және коммерңиялық емес ұйымдар, козғалыстар аталмаған.

    Аталып  кеткен органдардың (ұйымдардың) міндеттемеріне ҚР аумағында қолданылып жүртен заңдарды дәл орындау жүктелтеніне байланысты және оларды орындамаған кезде немесе дұрыс емес орындамағандықтан адам және азаматтың қүқықтары мен бостандықтарына, заңды түлғалар мен мемлекет мүдделеріне қысым жасалса, кімнің қарамағында болғанына (ведомствоға қарасты) және меншік нысанына қарамастан, осы органдар мен ұйымдар прокурорлық қадағалау өрісі дізімінен алып тастануы мүмкін емес.

    Осы мақалада қадағалау субъектілері ретінде  азаматтар қарастырылмайды. Сол  шақта заңдарды дәл орындау талаптары  азаматтар алдына қойылады. Азаматтар  заң бұзушылық жасаса прокуратура органдары заңмен белгіленген жазалау шараларын қолданады. Осыдан, Егер азаматтар заң бұзушылыққа барса, олар прокурорлық қадағалаудың субъектілері болады.

    8-ТАҚЫРЫП:  Адам және азаматтың  құқықтары мен  бостандықтарын, заңды  тұлғалар мен мемлекет  мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша прокурордың өкілеттіктері

    Адам  және азаматтың құқықтары мен  бостандықтарық заңды тұлғалар мен  мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау  бойынша прокурорлық қадағалауды  жетік жүзеге асыру үшін прокурорлар  анық құқықтарға ие және заңда белгіленген міндеттер атқарады, б.а. сәйкес өкілеттіктері бар. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асырған кезде прокурорлардың өкілеттіктері екі топқа бөлінеді:

    Адам  және азаматтың құқықтары мен  бостандықтарын, заңды тұлғалар мен  мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау бойынша өкілеттіктің бірінші тобы заң бұзушылық пен оларға себепкер (себебі мен жағдайы) және осыған айыпты тұлғаларды дер кезінде айқындауға бағытталғаа Осы өкілеттіктер ҚР "Прокуратура туралы" Заңының 29 б. 1 бөлітінде бекітілтен.

    Өкілеттікті жүзеге асырған кезде прокурор мыналарға  құқылы:

    1) өткізіліп жатқан тексеріс мәселелері  бойынша азаматтар мен лауазымды  тұлғалардың түсініктерін алуға;

    2)  қызмет куәлітін керсету бойынша  бететсіз мемлекеттік органдардың  аумақтары мен бөлмелеріне және де меншіктің барлық нысанды ұйымдарына кіруте;

    3) басшылар мен басқа лауазымды  тұлғалардан заңдылық жағдайы  және оны қамтамасыз ету жөніндеті  шаралар туралы қажет құжаттарды, статистикалық мәліметтерді алуға;

    4) тексеріске қатысуға және қорытындысын шығаруға мамандарды тартуға;

    5) өз құзырет шетінде прокуратураға  түскен материалдардың, жүтінулердің  өндірісін талап етуте;

    6)  басқа құқық қорғау органдарының  қызметкерлерімен қарым-қатынас  нетізінде тексеріс өткізуте  тартуға;

    7) заңнамада қарастырылған басқа да тексеру әрекеттерін орындау. Заңдылық орындалуын қадағалау бойынша прокурор өкілеттігінің екінші тобы айқындалған заң бұзушылықты және оған себепкер болған жағдайды жою және де заң бүзушылыққа кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту болып табылады. Аталған өкілеттіктер ҚР "Прокуратура туралы" Заңының 29 б. 2-бөлітінде бекітілтен.

    Тексеріс  нәтижелері бойынша прокурор:

    1) наразылық ентізеді; 

    2) заңдылық бұзушылықты жою жөнінде  бұйрық береді;

    3) қылмыстық іс қозғау, тәртіптік  өндіріс немесе әкімшілік-құқық бұзушылық туралы өндіріс козғау жөнінде қаулы шығарады, материалды зиян келтіртеннің орнын толтыру шараларын қабылдайды;

    4) адам және азаматтың, заңды  тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары  мен заңды мүдделері бұзылған  жағдайларында, тек заңдардан басқа, заңсыз актілердің әрекеттерін тоқтата тұрады;

    5)  мемлекеттік органдарымен және  олардың лауазымды тұлғаларымен  салынған тыйым салу-шектеу түрлі  шараларын жояды және шешеді;

    6)  адам және азаматтың, заңды  тұлғалар мен мемлекеттің бұзылған  құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүтінеді;

    7) бұзылған заңдылықты жою жөнінде  органға және лауазымды тұлғаға  ұсыным береді.

    Бірақ, мемлекет өзінің әр даму кезеңінде  шешетін міндеттеріне байланысты, әсіресе  қоғамдық формаңиялар ауысу кезінде, заңнама қазір ҚР болып жатқан ең маңызды өзгерістерте ұшырайды. Жаңадан қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қүқықтық реттеу қажеттіліті туды, мысалы, мемлекеттік және муниңипалдық кәсіпорындарды жекешелендіру саласында, жерте иелік ету институты түйінді өзгерістерте ұшырап жатқан атрарлық салада. Осылармен байланысты жаңа заңдар қабылданады, осылардың  

9-тақырып: Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуына прокурорлық қадағалаудың маңызы, мәні және міндеттері 

    ҚР  Конституциясында жарияланған және бекітілтен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тәжірибеде іске асыру едәуір қиыншылық тудырады.

    Жедел-іздестіру  қызметін жүзеге асырушы құқық қорғау органдары азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын қорғау, меншікке қылмыстық қол сұғудан сақтау жөніндеті міндеттерін кейде тиісті түрде орындамайды. Сондай-ақ, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыра отырып, осы саладағы заң талаптарынан жалтаруға жол беріп, арқылы азаматтардың қүқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.

    Шұғыл қызметтер тапсырмаларын орындау  маңыздылығық олардың жұмыстарының ерекшеліктерін ескерсек, ол үнемі  прокурорлық қадағалауды талап  етеді. Бірақ, жедел-іздестіру қызметінің заңдылығына прокурорлық қадағалаудың қажеттіліті теорияда дұрыс нетізделтеніне қарамастақ кептетен жылдар бойы жеке прокурорійр тәжірибеде осы қызметті жүргізу барысында заңдардың орындалуын тексертен. Бұл жағдай прокурорлардың қадағалау жұмыстарын жүзеге асыруға құқықтық нетіздердің болмауымен түсіндірілтен.

    Жедел-іздестіру қызметі заңдармен емес, партиялар мен үкіметтің директивтік актілерімеқ жабық сипаттағы заңға сәйкес нормативтік актілермен реттелтен және оларға сәйкес тек белгілі бір жағдайларда ғана облыс деңтейінен төмен тұрмайтын прокурор ғана араласа алатын болған.

    1992 жылдан бастап тәртіп өзгертен. 1992 жылы қабылданған "ҚР Прокуратурасы туралы" Заңы прокуратура органдары қызметінің басқа бағыттары ішінен жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдармен заңдардың орындалуын қадағалауды жүзеге асыруды атаған. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған "Жедел-іздестіру қызметі туралы" (25 бап) зақңа да жедел-іздестіру қызметінде заңдардың орындалуын қадағалауды ҚР Бас прокуроры мен оған бағынышты прокурорлар жүзеге асырады делінтен.

    Прокуратура туралы заңда жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдармен заңдардың орындалуын қадағалауды прокуратураның қүқық қорғау міндетін жүзеге асыру бойынша нетізті бағыттарының бірі деп нетіздеуінің себебі, бүл органдар қылмыстылықпен күресті жүзеге асырады.

    Жедел-іздестіру  іс-шараларын жүргізу кезінде азаматтардың Конституциямен және өзге де заңдармен - жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің құпиялығы сақталуы, еркін жүріп-тұрулары кепілденген құқықтары мен заңды мүдделері кейде елеулі түрде шектеледі. Құқықтар мен бостандықтарды шектеуте тек "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Заңға және өзге заңдарға тікелей қатысы бар Конституцияда қарастырылған тәртіптер және оларды сақтау нетізінде ғана жол беріледі.

    Құқық қорғау міндетін жүзеге асыра отырып, прокурор бірде бір қылмыстың ашылмай немесе бірде бір кінәлі адамның заңда кезделтен жауапкершілікке тартылмай қалмауын қамтамасыз етуте шаралар қолдануға міндетті. Мұнымен жасалған қылмыстан қүтылмаушылық қамтамасыз етіледі. Прокурор жедел-іздестіру қызметін, алдын-ала тергеу және анықтауды реттейтін заң нормаларын ешкімнің бүзбауын қадағалауға, ал заң бүзушылықты анықтағанда - оларды жоюға шүғыл шаралар қолдануға, азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруте, заң бұзушылықты ескертуте міндетті. Қылмыстармен күрес оларды дереу және толық ашылуы қамтамасыз ету және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылмауына жол бермеу кезінде ғана нәтижелі болады.

    Жедел-іздестіру  қызметі саласындағы прокурорлық  қадағалаудың бұл міндеттері оның мәнімен  тығыз байланысты. Бұл бағыттағы қадағалаудың мәні ҚР прокуратурасы туралы заңының 34-бабына сәйкес: бірінші, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау; екінші, жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы

Прокурордың жедел-іздестіру  қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуын қадағалау жөніндеті өкілеттігі

    Жедел-іздестіру  қызметінде заңдардың орындалуын қадағалау  үшін прокурорға тиісті өкілеттіктер берілген. Прокурор өз қызметін тек осы өкілет шетінде ғана жүзеге асырады. Тәжірибеде прокурордың жұмысы белгілі бір нысандарда жүзеге асырылуы керек. Прокурорға заң бойынша берілген кұқықтары қадағалау нысанында іске асады. Прокурордың өкілеттігін анықтайтын қүқықтық норма оған белгілі бір әрекеттерді жасау құқығын береді.

    Қадағалау нысаны нетізінде прокурордың жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру кезінде оған берілген өкілеттікті пайдалану жолымен іске асыратын заң бұзушылықты ескерту, анықтау және жою жөнінде мақсатқа бағытталған қызметі түсіндіріледі.

    Жедел-іздестіру  қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуын қадағалау жөніндеті прокурордың міндеттері "Прокуратура туралы" Заңның 35-бабында анықталған.

    Прокурордың жедел-іздестіру қызметіндеті прокурордың  өкілеттік сипатын анықтауда  жедел-іздестіру шаралары тек қылмыстық  істі тергеуте байланысты ғана жүртізілмейтіндітін ескеру қажет. Олар қылмыстық іс қозғалғанға дейін немесе құқық бұзушылыққа қатысы жоқ жағдайларда, мысалы, мемлекеттік құпиядан тұратын мәліметтерте рұқсат беру туралы шешім қабылдау үшін жеке тұлғаны мінездейтін ақпараттардың жиналуына байланысты да жүртізілуі мүмкін. Сондай-ақ, алдын ала анықтау және тергеу қызметіне қарағанда ерекшеліті, ол қызмет - процессуалды, ал жедел-іздестіру қызметі - процессуалды емес. Осыған байланысты, прокурордың осы саладағы өкілеттігі өз сипаты бойынша ерекше. Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуын қадағалау кезінде прокурор жедел-іздестіру шараларын жүргізуте және бұл шаралардың біреуін де өткізуте құқылы емес.

    Жедел-іздестіру  қызметі саласында қадағалауды жүзеге асыру кезінде "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Заңның 25-бабында анықталған өкілеттіктерді ғана емес, сондай-ақ прокуратура туралы Заңның 35-бабында, ҚР ҚІЖК және өзге зандарда қаралған өкілеттіктерді пайдалана алады.

    "Жедел-іздестіру  қызметінің заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы" ҚР Бас прокурорының 1996 жылғы 25 қарашадағы № 39 бұйрығында "жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда зандардың орындалуын қадағалауға екілеттелтен прокурорлар" мыналарға құқылы делінтен:

    183жедел-іздестіру  шараларының нетіздемелері, тәртібі  және шешімі туралы мәліметтерден  тұратын құжаттармен танысуға;