Прокурорлық қадағалау

    Прокурорлық қадағалаудың актілері - бүл өкілеттіліктерін іске асыру тәртібінде тек қана прокурорлардың ентізетін өзгеше құқықтық актілері. Бәрімізге белгілі, прокурор қадағалауды іске асыратын мемлекеттік тұлға ретінде әкімшілік билікті иеленбейді, яғни заңдардың орындалуына қадағалауды ол іске асыратын органдарға өкім беруте құқықсыз. Осыған байланысты заңсыз құкықтық аістілерді тікелей өзі бұзуға, заң бұзушылықты қалпына келтіруте, кінәлі адамдарды әкімшілік немесе өзге де жауаптылыққа тартуға құқығы жоқ. Прокурорлық қадағалау актілеріне сәйкес прокурор заң бұзушылықты жою және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту туралы талаптармен құзыретті органдарға өтініш жасай алады.

    Анықтау және алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуына қадағалауды  іске асыру кезінде прокурорлар  ентізген актілер кейбір өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Ұсынымдарды қоспағанда, осы актілер анықтау және алдын ала тергеу органдарын белгілі әрекеттерді атқаруға міндеттейтін тарату сипатына ие болады.

    Прокурорлық қадағалау актілері - белгілі фактілерге (заң бұзушылық) байланысты өзге органдарға және лауазымды адамдарға арналған жеке актілер. Прокурорлық қадағалау актісі басқа органның, лауазымды адамның белгіленген заң түрінде ол арқылы реттелуін: оны қарауға, тиісті шаралар қолдануға және оны ентізген прокурорға хабарлауды міндеттейді. Прокурорлық қадағалау актілерін дұрыс жасау, заңда бекітілтен прокурорлардың өкілеттіліктерін және олардың нетізті талаптарын дел әрі толық көрсету - заңдардың орындалуына қадағалаудың әрекет етуінің бөлінбес шарттары.

    Реттеу  құралдарын таңдау заң бұзушылықтың, олардың себептерінің сипатталуынан, заңдардың таратылуынан, зиянды салдардан, заң бұзушылықты тудырудан, құқық бұзушылардың кінәсі дәрежесінен байланысты. Әдетте, мынадай аса үлкен тиімділікке қол жеткізетін (жазбаша, ауызша) және сонымен бірте, заң бұзушылықтың жою және алдын алу жоспарында олардың тез іске асыратын прокурорлық қадағалау актілерінің реттеу құралдары қолданады, нысандары таңдалады. 

    3-тақырып:  Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының жүйесі

    Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және оларға теңестірілтен әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.

    Қазақстан Республикасының прокуратурасы  прокурорлық жүйенің жоғарғы  бөліті болып табылады және барлық прокуратура органдарына және оның мекемелеріне басшылық жасайды. Бас  прокуратураны Заңның 12-бабына сәйкес ҚР Бас прокуроры басқарады. Оның ҚР Бас прокурорының ұсынымы бойынша ҚР Президенті қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. Бас прокуратурадатөрағасы ҚР Бас прокуроры және мүшелері: бірінші орынбасары жөне орынбасарлары (лауазымына қарай), ҚР Бас прокуроры тағайындаған басқа прокурорлық қызметкерлер болып табылатын құрамда Алқалар ұйымдастырылады. ҚР Бас прокуратурасының құрылымын аға көмекшілері болып табылатын бастықтар басшылық ететін департаменттер, басқармалар және бөлімдер құрайды. ҚР Бас прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндеті кеңесшілері мен көмекшілері болады. ҚР Бас Прокуроры орынбасарларының да көмекшілері болады.

    Депратаменттерде, басқармаларда және бөлімдерде аға  прокурорлар және прокурорлардың лауазымдары  көзделген.

    Әрбір бөлімшелерде прокурорлық қадағалау  бағыттарының анықталған заңдары есебімен прокурорлық жүйенің функңияларынан шығатын міндеттерді шешеді және орындайды.

    Бас басқару құқығында ҚР Бас прокуратурасының құрылымына ҚР Бас прокурорының орынбасары болып табылатын Бас әскери прокурор басқаратын Бас әскери прокуратура кіреді.

    Республиканың Бас прокуроры департаменттер, басқармалар  және бөлімдер бастықтарын және олардың  орынбасарларын, сондай-ақ аға көмекшілерді, кеңесшілерді, ерекше тапсырмалар бойынша  көмекшілерді, аға прокурорларды және департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

    "Прокуратура  туралы" ҚР Заңының  12 б. 5-тармағына сәйкес  Бас прокуратура:

    1) Республика прокуратура органдарының іс-қимылдарын олардың қызметінің нетізті бағыттары бойынша үйлестірілуі мен орайластырылуын қамтамасыз етеді;

    2) Республикада Зандардың орындалуын, заңдылықтың жай-күйін қадағалау  практикасына талдау жасайды;

    3) прокурорлық кадағалауды жетілдіру  жөнінде ұсыныстар әзірлейді;

    4) Республика прокуратура органдарының  зандардың орындауын қадағалау  жөніндеті жұмысын бақылайды;

    5) заңдылық пен қүқық тәртібін  камтамасыз етуде жедел-іздестіру  қызметін анықтауды және тергеуді  жүзеге асыратын басқа да республикалық  құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл жасайды және олардың қызметін үйлестіріп отырады;

    6) кадрлардың біліктілітін арттыруды  ұйымдастырады және жүртізеді;

    7) норма шығарушылық қызметіне  катысады;

    8)  халықаралық ынтымақтастық саласында  прокуратура органдарының атынан өкілдік етеді.

    Қазақстан Республикасының  Бас прокуроры.

    ҚР  Бас прокуроры ҚР прокуратура  органдарының барлық жүйесін және мекемелеріне және ҚР Бас прлсуратурасына тікелей  басшылық жасайды.

    ҚР  Бас прокуроры прокуратура органдарының қызметіне басшылык жасайды және олардьщ жұмысына бақылау жасауды іске асырады.

    Аумақтық  прокуратуралар аумақтық құрылымдар мен аумақтық бөлінулерте сөйкес құрылған. Әрбір облыста атауы көбінесе облыс атуымен аталатын прокуратуралар бар. Бұдан басқа, облыс прокуратуралары құқығындағы Астана қаласы мен Алматы қаласы прокуратуралары, мамандандырылған прокуратуралар жұмыс істейді.

    Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілтен  прокуратураларды ҚР Президентінің  келісіммен ҚР Бас прокуроры тағайындаған прокурор басқарады. Облыс прокурорларының ҚР Бас прокуроры тағайындаған бірінші орынбасарлары мен орынбасарлары болады.

    Облыс прокуратуралары мен оған теңестірілтен  прокуратуралардың өз құрылымдарында мекемелердің, ұйымдардың, өз деңтейіндеті (яғни, республикалық, облыстық және т.б.) лауазымды адамдардың заңдарды орындауын қадағалауды жөне қалалардың, аудандардың және ҚР әкімшілік-аумақтық өзге де бірліктердің қызметтерін бақылауды іске асыратын басқармалары мен бөлімдері болады.

    Облыс прокуратурасында прокурор басқаратын алқа болады. Алқа мүшелері болып прокурордың орынбасарлары мен бөлімшелер бастықтары табылады.

    Облыс прокуроры

    Облыс прокурорларын және оларға теңестірілтен  прокурорларды ҚР Бас прокуроры  қызметке тағайындайды.

    Облыс прокурорлары және оларға теңестірілтен  прокурорлар ҚР Бас прокурорына есеп береді және оларды Бас прокурор қызметтен босатады. Олар ҚР аумағында қолданылатын заңдардың, және ҚР Бас прокурорының нормативтік актілері нетізінде қалалар мен аудандардың прокуратураларын және өзге де оларға теңестірілтен прокуратураларды басқарады және барлық бағынышты қызметкерлер орындауға тиісті бұйрықтарды, нұсқауларды, өкімдерді шығарады, ҚР Бас прокуроры бекіткен құрам және төлем қоры шетінде өз аппараттары мен бағынышты прокуратуралардың штаттық кестесіне өзгерістер ентізеді.

    Барлық  аумақтық прокурорларды облыс прокурорларының  ұсынымдары бойынша 5 жыл мерзімте ҚР Бас прокуроры тағайындайды.

    Аудандар  мен қалалар прокуратураларындағы жұмыстары аса көп көлемді  прокурорлардың орынбасарлары, аға  көмекшілері мен көмекшілері  болады. Аудандық прокурор (қалалық)

    Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе көліктерінде), табиғатты қорғау және ҚР Ішкі істер министрлітінің қылмыстық-атқарушы жүйесінің (колония және түрме) түзету мекемелерінде заңдардың орындалуын қадағалау жөніндеті прокуратуралар жатады.

    Әскери, көлік және табиғатты қорғау прокуратуралары  аудандық және облыстық прокуратураларға теңестірілтен болып бөлінеді. Осы  мамандандырылған прокуратуралардың  төменгі звеносы тиісті жоғарғы прокуратуралардың бағыныштылығында болады. ҚР прокуратура органдарының жүйесінде облыстық прокуратуралар құқығында: Оңтүстік-Шығыс, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтық көлік прокуратуралары жұмыс істейді.

    Әскери  прокуратура құрамын Бас әскери прокуратура, әскери окруттік прокуратуралары, тарнизондар прокуратуралары, қала және аудан прокуратураларына теңестірілтен біріккен және қосылған әскерлер жатады.

    Әскери  прокуратура органдарын ҚР Бас прокурорының орынбасары - Бас әскери прокурор баскарады. Оны ҚР Бас прокурорының ұсынуы бойынша ҚР Президенті қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Басқа қалған әскери прокурорларды Бас әскери прокурордың үсынуы бойынша ҚР Бас прокуроры қызметке тағайындайды. ҚР Бас прокуроры ғана оларды қызметтен босатады.

    Әскери  прокуратура өз өкілеттіліктерін ҚР Қорғаныс министрліктерінің бөлімшелерінде ҚР зандарына сәйкес құрылған қалыптасуларда және басқа әскерлерде іске асырылады.

    Көлік прокуратуралары теміржол басқармасының құрылымына және көліктер жүйесіне сәйкес, сондай-ақ көліктеті (желілі бөлімшелер, бөлімдер мен басқармалар) ішкі істер құрылымы есебінен ұйымдастырылады. ҚР Бас прокурордың бұйрығымен көліктік прокурорларға Көлік және коммуникаңиялар министрлітінің бөлімшелерінде, "Темір жол" РМК", "Қазақстан әуе жолы" (автожол қызметтерін қоспағанда), өзен флотының қызметінде және оған жататын мемлекеттік кәсіпорындарда, ұйымдарда, мекемелерде, сондай-ақ ҚР Кеден комитеті оның және органдарында заңдардың орындалуына қадағалау жүктелтен.

    Табиғатты қорғау прокуратуралары эколотиялық заңдылықтардың орындалуын қадағалауды күшейту мақсатында құрылған. Облыста прокуратура құқығында бір ғана - Каспий табиғатты қорғау прокуратурасы бар. Оның құрамына ауданаралық құқықтардағы әрбіреуі Каспий бассейнінің белгілі учаскелерінде эколотиялық заңдардың орындалуын қадағалауды іске асыратын табиғатты қорғау прокуратуралары жатады.

    Аймақтардың қатарында тиісті облыс прокурорларына бағынышты ауданаралық құқықтардағы табиғатты қорғау прокуратуралары  құрылған.

    Әскери  бөлімдер прокуратуралары жабық әкімшілік-аумақтық білім және аса режимді объектілерінде іс-қимыл жасайды. Олар әскери прокуратура құрамына кірмейді. ҚР Бас прокурордың бұйрығымен әскери бөлімдердің прокуратуралары (атаулары бірнеше шартты). Өзін-өзі басқару органдарында, кәсіпорындарда, әскери басқару органдарында, әскери мамандандырылған қалыптасуларда, құрылыстарда, аталған объектілерді күзету және пайдалануларда, сондай-ақ тиісті министрліктер мен ведомстволарды басқаруда немесе аумақтық органдарда заңдардың орындалуын қадағалауды іске асырады.

    Әскери бөлімдердің прокурорлары режимді объектілер мен аумақтарда өз функңияларын іске асыратын ІІМ органдарының және ҰҚК бөлімшелерінің заңдардың орындалуларына қадағалауды іске асырады.

    Бас прокурор Институт директорын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. 2000 жылғы 13 қарашадағы № 1706 "Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту конңепңиясы туралы" Үкімет қаулысын іске асыру, сондай-ақ прокуратура органдары қызметкерлерінің кәсіби деңтейін және біліктілітін арттыру мақсатында ҚР Бас прокуроры:1. "Қазірті кезенде кадрлардың кәсіби шеберлітін жетілдіру және біліктілітін арттыру жөніндеті жұмыстарды прокуратура органдарының ең маңызды міндеттерінің бірі есептеуді талап етеді. Білімдерін үнемі жаңартып отыру жүртізіліп отырған реформалардың тиімділітінің және прокуратура ортавдары қызметкерлерінің лауазьшды міндеттерін тиісті орындаудың ең маңызды шарттары болып табылады.2.  Прокуратура органдары басшылары бес жылда бір рет біліктілітін арттыру міндетті курстарынан өтуді белтіледі. Ал қалған қызметкерлер - үш жылда бір рет".

Кадрларды іріктеу, орналастыру  және тәрбиелеу - ҚР прокуратура органдарында кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу мәселелерімен прокуратура органдарының басшыларымен қатар, кадр қызметінің қызметкерлері айналысады. Прокуратура органдарындағы кадр жүмыстары әртүрлі және өздерінің ерекшеліктері бар. Кадр қызметтерінің қызметкерлері прокуратура кадрларын іріктеу, орналастыру және тәрбиелеуден басқа кадр жұмыстарының есепке алу және талдау, прокуратураның жедел қызметкерлерін аттестациядан өткізу мәселелерімен айналысады; кадр резервтерімен (бұл жұмыс жоғары оқу орындарындағы заңтер мамандығы бар студенттер арасында жиі жүртізіледі) және ішкі кадр резервтерімен, прокуратура органдары қызметкерлерінің біліктілітін арттыру бойынша үнемі жұмыс жүртізеді.Аудандық (қалалық) прокуратураларда прокуратура органдарындағы бос лауазымдарға кандидаттарды іріктеу бойынша алдын ала жұмыстар ғана жүртізіледі. Жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату, кЕгермелеу, тәртіптік жазаға тарту, қажетті құжаттарды ресімдеу, жеке іс қағаздарын сақтау мәселелерімен облыстық және оларға теңестірілтен прокуратуралардың, сондай-ақ Бас прокуратураның кадр бөлімшелері айналысады