Кінәсіздік презумпциясы

   Ал  енді кінәсіздік мәселесіне келетін  болсақ, кінәсіздік презумпциясының  

_______________________

¹Рубинштсйн С.Л. Бытие и сознание. М., 1957. С. 286.

орны  мен мәні туралы 80-ші жылдардың аяқ кезінде орын алған айтыстар бұрынғы КСРО-ның ғана емес, сондай-ақ басқа бірқатар социалистік елдердің ғылыми мектептерін қамтыды.

     Мәселен, қарама-қарсы көзқараста болған поляк  процессуалистері М.Шерер, Л.Шафф теориялық пікірталас жүргізіп, онда бір жағы кінәсіздік презумпциясы керек емес екенін дәлелдеді, ал екінші жақ бүл пікірдің демократиялығын дәйекті түрде қорғады. Мүндай кереғар пікірлер ГДР ғалымдары Р.Хельм, Р.Герман, П.Пеманн арасында да орын алды.

    Кеңестік  іс жүргізу ғылымы да кінәсіздік презумпциясына түрліше көзқараста болды. Онда мына бағыттар барынша айқын байқалды:

 1. Кінәсіздік презумпциясы принципінің  теориялық-қүқықтык мәніне берілген, идеяның өзін «Жел болмаса, шқптің басы қимылдамайды» деген схемаға саятын тым қарабайыр баға - қылмыстық іс қорғауға және оны тергеуге себеп болған заңды негіздер бар болса адамдарды кінәлі деп іс жүргізуде тануға болады. Бұл түсіндірмеде бастапқы идеяның бүрмаланған соншалық, ол өзіне кереғар үғымға айналған: егер адам кылмыстық жауапқа тартылған болса, ол, сөз жоқ, кінәлі. Түбірінен қате осы көзқарасты қорғай отырып, К.А.Мокичев былай деп жазды: «... дәл осы нақты факті бойынша дәл осы нақты адамдардың кінәсіз тергеуге де, сотта қарауға да болмайды».

  К.А.Мокичевтің және оның ізбасарлары, М.А.Челыдовтың, Е.Г.Мартынчиктің көзқарасы П.И.Кудряцев және басқа да ғалымдар орынды түрде қатты сынады.

2. Екінші  бағыт қылмыстық жауаптылыққа  тартылған адам күні бүрын  кінәлі деп саналады, сондықтан  дәлелдеу салмағы соған салынуы тиіс деген көзқарасты жақтады. Проблеманың осылайша түсінілуін жақтаушы В.С.Тадевосян былай деп жазды: «... қоғам мен мемлекет айыпталушьшың кінәлі екенін қалай дәлелдесе, ол өзінің кінәсіз екенін солай дәлелдеуге тиіс». Дәлелдеу салмағын айыпталушыға салудың теориялық та, практикалық та негіздемесе жалпы қылмыстық іс жүргізу қүқығының мән-мақсатында жок, бұл Я.О.Мотовиловкердің, М.С.Строговичтің және басқалардың еңібектерінде жеткілікті дәрежеде айқын көрсетілген.

  3. Қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптің жүйесін ұғынудың үшінші бағыты - қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамдар жөніндегі қандай да болсын жаман ойдан бас тарту. Осы көзқарасты жақтаушы С.А.Голунский «... айыпталушы кеңестік процесте кінәлі деп те, кінәсіз деп те жорамалданбайтынын» негізге алған. Оның пікірінше, айьшталушы жөнінде соттың мүлдем бейтарап болуы - іс бойынша шешім шығару куәгерге әділдіктің кепілі, бүған қоса соттың әділ болуға міндетті екені заңда тікелей атап көрсетілген. Бұл түсініктің қате екені мынада: кінәсіздік презумпциясы принциптерінен туындайтын қүқықтық нүсқамалардың мазмүны мен бағыты; ақтау үкімін шығару шарттары мен негіздері, сейілмеген күдіктің айыпталушы пайдасына түсіндірілуі және т.т еленбеген.

   Сонымен бірге, кінәсіздік презумпциясы принципін қабылдау құқық демократизмі мен адамгершілігінің көрінісі болып табылады. Қазіргі кезде кінәсіздік презумпциясы заңгерлердің көпшілігі арасында танылып отыр. Айтыс оншалықты маңызды емес мәселелер төңірегінде жүргізілуде. Мәселен, В.М.Савицкий заңға " Кінәсіздік презумпциясы" деген бап енгізуді ұсынады, ал С.А.Голунский болса, принцип керек, бірақ мамандардың шағын табына ғана түсінікті "презумпция" сөзін қолданбаса да болады деп санайды. Осы және басқа айтыстар проблеманың мәніне әсер етпейді .

    Біздің ойымызша, бұл тақырып төңірегіндегі қарастырылып отырған мәселе бұрынғы кезде де, қазір, келешекте де ғалымдар тарапынан дами түсуін жалғастырады. Бірақ біз, құқықтық мемлекет ретінде өз азаматтарымыздың құқықтарын қорғап, заң алдында тиісті адамдардың жауап беруін қадағалаймыз деп сенеміз. Сондықтан да, В.М.Савицкийдің айтқанымен келісіп, «кінәсіздік презумпциясы» ұғымын демократиялық мемлекеттердің заңдарының баптарына енгізу дұрыс деп ойлаймын. 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер : 

      1. Нормативтік актілер.

1.1.  Қазақстан Республикасының Конституциясы,  Алматы Қазақстан баспасы., 1995.

1.2. Қазақстан  Республикасының Қылмыстық кодексі.-Алматы: Жеті-жарғы, 1997.-2706.

1.3. Қазақстан  Республикасының Қылмыстық іс  жүргізу кодексі.-Алматы: Жетіжарғы, 1998.-3846.

1.4. Қазақстан  Республикасы Жоғарғы Сотының  №18 нормативтік қаулысы, 2001 жылғы  13 желтоқсан. «Соттардың сыбайлас  жемқорлыққа байланысты қылмыстық  істерді қару практикасы туралы». - Қазақстан Республикасы Жоғарғы  Сотының бюллетені, 2001. №12.

1.5. Қазақстан  Республикасы Жоғары Сотының  №15 нормативтік қаулысы,

2001 жылғы  19 қазан. «Бас бостандығынан айыру  жазасын тағайындаудың кейбір  мәселелері туралы». - Қазақстан  Республикасы Жоғарғы Сотыньщ  бюллетені, 2001. №10.

1.6. Қазақстан  Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 15 тамыздағы «Сот үкімі туралы» нормативтік қаулысы. 

2. Негізгі әдебиеттер.

2.1. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве, М., Изд-во "Юридическая литература", 1963, 167 б.;

2.2. Гелъфер М.А. Некоторые вопросы общего учения об объекте преступления в советском уголовном праве, М., Ученые записки ВИЮН, вып. 17, 1959. 45 б.

2.3. Джекебаев У.С.,  Рахимов Т.Г.,  Судакова Р.Н.  Мотивация преступлений и уголовная ответственность.  Алма-Ата, Наука, 1987. –191с.

2.4. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М., Госюриздат, 1963, 175 б.

2.5. Қазақстан  Республикасының Қылмыстық кодексіне  түсініктеме.-Алматы: Баспа, 2001. -70 б.

2.6. Комментарий к Уголовному кодексу РСФСЕР / Под. Ред. Ю.Д.Северина.-М., 1980. -с. 39.

2.7. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификаций преступлений. - М., Госюриздат, 1963, 10 б.

2.8. Миненок М.Г., Миненок Д.М. Корысть. Криминологические и уголовно-правовые проблемы. –СПб., 2001. –367 с.

2.9. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК М., 1996.

2.10. Панов Н.И. Понятие предмета преступления по советскому уголовному праву// Проблемы проведения -Киев, 1984 Вып.45. 72 б.

2.11. Пионтковский А.А. Учение о преступлений по советскому уголовному праву. - М., 1961. ~ 138-142 б.

2.12. Таганцев Н,С. Русское уголовное право. Лекции. Часть. Общая. М.,1994. Т.1-406.

2.13. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. — М., 1957.-132

Тарарухин С.А. Преступное поведение. Социальные и психологические черты. М., 1974. - 219с.

2.14. Уголовное право Республики Казахстан.

2.15. Уголовное право. Часть Общая. - М., 1948, 291 б.

2.16. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть, — Алматы, 1999.

2.17. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. Рарога А.И. -М, 1997. 77б. 

3. Арнайы әдебиеттер:

3.1. Ағыбаев А. Қылмыстық құқықтың принциптері // Тураби, 201-01. №5. -25-32 бб.

3.2. Волков Б.С. Мотивы преступлений (уголовно-правовое и социально-психологическое исследование). Казань, 1982. - 151с.

3.3. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления. М. Изд-во МГУ, 1987. –76 с.

3.4. Дудник Н.А. Цена неосторожности. М., 1985.- 112с.

3.5. Злобин  Г.А.,  Никифоров  Б.С.  Умысел и его формы.  М., 1972. -262 с.

3.6. Зелинский А.Ф. Корысть: опыт криминологического и психологического анализа / ГП, 1993. N 3. С.67-72.

3.7. Иванов Н.  Умысел в уголовном праве России / РЮ,  1995. N 12. С.16-18.

3.8. Козаченко И.Я., Сухарев Е.А., Горбуза А.Д. Понятие вины в уголовном праве (исторический и психолого-правовой анализ).  Екатеринбург, УЮА, 1993. –38 с.

3.9.Квашис В.Е. Преступная неосторожность: социально-правовые и криминологические проблемы.  Владивосток,  изд-во  ДВГУ,  1986. –191 с.

3.10. Кравцов С.Ф., Модняк К.В. Уголовная ответственность лиц, совершивших преступление по неосторожности.  Учебное пособие. Л., 1978. - 45с.

3.11.Қылмыстық  құқық, Жалпы бөлім. Наумов  А.В. Астана «Фолиант» баспасы, 2001ж.

3.12. Қылмыс  құрамы. Рахметов С.М. Алматы «Баспа»  1998ж.

3.13. Қылмыстық  іс жүргізу құқығы. (Жалпы бөлім) Төлеубекова Б.К. Алматы «Жеті жарғы» 2000ж.

3.14. Лунеев В.В.  Мотивация преступного поведения. М., Наука, 1991. –383с.

3.15. Лунеев В.В. Субъективное вменение. М., 2000. –70 с.

3.16. Молчанов Д-М. Совокупность преступлений. Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. юрид. наук. -М., 2000, -С.31.

3.17. Макашвили  В.Г.  Уголовная ответственность за неосторожность. М., 1957- 209 с.

3.18. Нерсесян В.А.  Неосторжные преступления.  (Уголовная  ответственность и наказуемость). М., ВЮЗИ, 1990. –76с.

3.19. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на социалистическую и личную собственность по уголовному праву. -М., изд-во АН СССР, 1952, 103 б. 3.14

3.20. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений: проблемы эффективности. Алма-Ата, Наука КазССР, 1990. -208 с.

3.21. Нерсесян В.А.  Ответственность за неосторожные преступления. –СПбБ –220 с.

3.22. Петелин Б.Я.  Теория и практика установления субъективной стороны преступления в процессе расследования.  М., Акад. МВД РФ, 1992. –163 с.

3.23. Пинаев А.А.  Особенности составов преступлений с двойной и смешанной формами вины. Учебное пособие. Харьков, 1984. -51 с.

3.24. Рарог А.  Направленность умысла и квалификация преступлений / СЮ, 1987. N 13. С.14-15.

3.25. Рарог А.И.  Принципы виновной ответственности / СЮ, 1989. N 4. С.6-7.

3.26. Рарог А.И. Вина и квалификация преступления. Учебное пособие, М., 1982.

3.27. Сергеева Т.А.  Вопросы виновности и вины в практике Верховного Суда СССР по уголовным делам. М., 1950. -181 с.

3.28. Тяжкова И.М. Неосторожные преступления. –СПб., 2002. –278 с.

3.29.Трухин А.М. Вина как субъективное основание уголовной ответственности. Красноярск, КГУ, 1992. –87 с.

3.30.Тихонов К.Ф. Субъективная сторона преступления (проблемы социологического содержания вины). Саратов. 1969. - 104с.

3.31. Чинхоев Ш.И. Ответственность за преступления совершенные по неосторожности, Алма-Ата, 1983. - 45с.

3.32.Филановский   И.Г.  Социально-психологическое  отношение субъекта к преступлению. М., 1970.- 173с.

3.33. Якушин  В.А.  Ошибка  и  ее  уголовно-правовое значение. Изд-во Казанского ун-та, 1988. -128 с.