Кінәсіздік презумпциясы

    Жауапқа тартылған адам өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуге міндетті емес. Бұл тезисті растау үшін Әкімшілік Құқық туралы Кодекстің 273-бабына жүгінейік, онда қүқық бүзушылық жасаған адамның кінәсін анықтау міндеті уәкілетті органға (лауазымды адамға) жүктелген.

  Мысалы, қоғамдық бірлестіктің қызметі ол Қазақстан  Республикасының Конституциясын және заңдарын бүзған жағдайда немесе өзінің жарғысьшда белгіленген мақсаттар мен міндеттерден тыс әрекетті неше қайтара жасаған жағдайда прокуратура, ішкі істер органдарының үсынысы немесе азаматтық шағымдары негізінде сот шешімімен үш айдан алты айға дейінгі мерзімге тоқтатылуы мүмкін. Біздің алдымызда өз кінәсін дәлелдеуге міндетті емес екендігін көрсететін жағдай тұр. Мұны конституциялық баптар да дәлелдейді: заңды күшіне енген сот үкімі бойынша кінәлі екендігі танылмайынша адам кінәсіз деп саналады¹.

 Кінәсіздік  презумпциясы - зандылық қағидат. Бұл қағида бойынша сот арқылы кінәсі белгіленіп дәлелдейінбейінше, адам қылмыскер деп саналмайды. Сондықтан да, судья заңды қолданған кезде төмендегі қағидаларды басшылыққа алуы тиіс:

   1. Әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін кінәлілігі Қылмыстытық іс 
жүргізу кодексінде көзделген тәртіппен дәлелденбегенге дейін кінәсіз деп 
саналады;

2. Ешкім де өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге тиіс емес;
3. Айыпталушының кінәлілігіне сейілмеген күдік оның пайдасына 
   түсіндіріледі. Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу заңын қолданған кезінде 
   пайда болған күмәндер де айыпталушьшың пайдасына шешілуі тиіс.
4. Айыптау үкімін болжамдарға негіздеуге болмайды және ол ақиқат 
   дәлелдердің жеткілікті жиынтығымен расталуы тиіс.

   Осындай түжырымдардың мазмүны Конституцияның басқа да баптарында айқындала түседі².

__________________

¹Төлеубекова А. ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Алматы, Жеті- жарғы. 1999ж.

²Мемлекет және құқық негіздері" Алматы, 2001 ж.

   Қазақстан Республикасының жоғарғы сотының "Қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз іс-әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы" 1999 жылы 9 шілдеде қабылданған Қаулысы жеке басқа тікелей қол сұғушылыққа байланысты органдардың заңсыз іс-әрекеттерімен келтірілген зиянды өтеу жөніндегі азаматтардың құқығын анықтады. Оларға мыналар жатқызылды:

• бұлтартпау шараларын немесе заңда көзделген өзге де іс жүргізу 
  мәжбүрлеу шараларын қолдану;
• қылмыс жасады деген сезік бойынша немесе қылмыс жасауға әрекет 
  етті деген сезік бойынша немесе қылмыс жасауға әрекет етті деген сезік 
  бойынша ұсталған адамды немесе бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу 
  белгіленген адамды оның өмірі мен денсаулығына қаіпті жағдайларда ұстау;
• бұл жөнінде соттың шешімі болмаған жағдайларда сот -психиатриялық

 немесе  сот - медициналық сараптама жүргізу үшін күзетке алынбаған адамды медицина мекемесіне мәжбүрлеп орналастыру;

• зорлық - зомбылық көрсету;
• қатыгез немесе адамдардың ар-намысын кемсітетін қарым-қатынас жасау;
• іс жүргізу әрекеттерін оларға қатысатын адамдардың өміріне немесе 
  денсаулығына қауіп төндіретін жағдайларда жүргізу;

 - қылмыстық процеске қатысатын адамдардың ар-намысын кемітетін 
немесе қадір-қасиетін қорлайтын шешім қабылдау немесе іс-әрекеттер жасау;

 - адамдардың жеке өмірі туралы, сондай-ақ кұпия сақтағысы келген жеке 
сипаттағы өзге де мәліметтерді Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде 
көзделмеген мақсаттарда пайдалану және тарату.

   Кінәсіздік презумпциясы принципі  дегеніміз өзіне қатысты іс  қозғалған адам (әкімшілік құқық бұзушылық туралы), оның кінәсі заңда белгіленген тәртіпте дәлелденбейінше және істі қараған уәкілетті органның (лауазымды адамның күшіне кірген қаулысымен анықталмайынша кінәсіз деп саналады.

 Жауапқа тартылған адам өзінің кінәсіз екендігін  дәлелдеуге міндетті емес. Бұл тезисті растау үшін Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 273-бабына жүгінейік, онда құқық бұзушылық жасаған адамның кінәсін анықтау міндеті уәкілетті органға (лауазымды адамға) жүктелген.

   Мысалы, қоғамдық бірлестіктің қызметі ол Қазақстан  Республикасының Конституциясын және өзінің жарғысында белгіленген мақсаттар мен міндеттерінен тыс әрекетті неше қайтара жасаған жағдайда прокуратура, ішкі істер органдарының ұсынысы немесе азаматтық шағымдар негізінде сот шешімімен 3 айдан, 6 айға дейінгі мерзімге тоқтатылуы мүмкін. Біздің алдымызда өз кінәсін дәлелдеуге міндетті емес екендігін көрсететін жағдай тұр. Мұны жоғарыда айтып өткен Конституциялық баптар да дәлелдейді. 

2.3. Кінәсіздік презумпциясы - заңдылық қағидат.

    Кінәсіздік  презумпциясы - заңдылық қағидат. Бұл  қағидат бойынша сот арқылы кінәсі белгіленіп дәлелденбейінше, адам қылмыскер деп саналмайды. Сондықтан да судья заңды қолданған кезде төмендегі қағидаттарды басшылыққа алуы тиіс:

1. Әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін кінәлілігі Қылмыстық іс жүргізу 
   кодексінде көзделген тәртіппен дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген 
   үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз болып саналады;
2. Ешкім де өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
3. Айыпталушының кінәлілігіне сейілмеген күдік оның пайдасына 
   түсіндіріледі. Қылмыстық және қылмыстык іс жүргізу заңын қолдану кезінде 
   пайда болған күмәндер де айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс.

   4. Айыптау үкімін болжамдарға негіздеуге  болмайды және ол ақиқат дәлелдердің жеткілікті жиынтығымен расталуы тиіс¹.

   Қоғам мен адамдардың мүдделерін қылмыстық  қиянаттан қорғау және қүқықтық тәртіпті нығайту үшін мемлекет жүзеге асыратын шараларды орындауда басты рөл атқаратын қүқық қорғау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу және анықтама жүргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бүл мемлекеттік қүқық қорғау органдары мен соттың атқаратын қызметтері бірдей  

________________

¹Қылмыстық іс жүргізу кодексі" (19 - бап)

емес  болғанымен, олардың кызметін сипаттайтын  негізгі мәселелерге, жалпы алғанда, мыналар жатады:

• қылмыстарды ашу;
• қылмыс істеген адамдарды толық әшкерелеу;
• кінәлі адамдарға заңмен көзделген ықпал ету шараларын жүргізу.

   Аталған органдардың қызметтері бір - бірімен  байланысты болса да, олардың өкілеттіктері  бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органдары істелген қылмыстарды  ашып, оны істеген адамды әшкерелейтін дәлелдемелер жинағьшыңөзінде айыпталушының кінәлілігі жөнінде мәселені шешуге (осыған байланысты "айыпталушы" және "кінәлі адам" дегеніміз екі түрлі ұғымдар) және оған жаза тағайындауға құқылы емес. Яғни, заңмен орнатылған тәртіп бойынша, алдын ала тергеу жүргізу аяқталған соң қылмыстық іс заңдылықтың сақталуын қадағалайтын прокурорға жіберіледі.

Ал  прокурор тергеу органының жасаған  тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл  қылмыстық істі тиісті сотқа жіберіледі. Ал прокурор тергеу органының жасаған тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл қылмыстық істі тиісті сотқа жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жүргізу барысында жиналған дәлелдемелердің және айыптаушы мен қорғаушы жақтарының келтірілген дәлелдемелерінің негізінде сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі, және оған жаза қолдану немесе қолданбау жөнінде үкім шығарады.

  Қүқықтық  мемлекеттің белгісінің бірі - сот  билігінің заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының тәуелсіз қызмет атқаруы болып табылады. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі еліміздің Конституциясымен және 2000 жылы 25 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасыныңсот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" конституциялық заңмен және басқа да заң актілерімен белгіленеді.

    Жоғарыда  аталған конституциялық сот тәжірибесін  жинақтап, қазіргі заманның талаптарына сай келетін мазмүнмен байланысты. Онда:

   1. Жоғарға сот төрағасының өкілдіктерін кеңейтуге, судьялардың қүқықтық мәртебесін көтеру мен әлеуметтік кдмтамасыз етуге бағытталған бірқатар прогресшіл ережелер енгізілген;

2. Судьялар әкімшілгі - судьяларды ұйымдық, материалдық -техникалық 
   қамтамасыз ету жөніндегі функциялар түсінігі енгізілді, оны Қазақстан 
   Республикасьшың жоғарғы Сотының жанындағы қайтадан құрылған Сот 
   әкімшілігі жөніндегі комитетке жүктеді. Бұрын бұл өкілеттілік Әділет 
   министірлігінің құзыретіне кіргізілген болатын;
3. Облыстық соттардағы және Жоғарғы Соттардағы алқалар мен Жоғарғы Сот пленумының орнына қадағалау төралқалары мен жалпы отырыстар құру көзделді. Мұның өзі төралқа сияқты органдар белгіленбеген Конституция нормаларына сәйкестендіруді жүзеге асыру еді.

  Сөйтіп, соттардағы сот төрелігін тек  Конституцияда көзделген сот  органдары - алқалар ғана жүзеге асыратын болады. Бұл жаңа конституциялық заң біздің мемлекетіміздің жоғарғы мақсатын баянды етіп, дәлме - дәл белгілеуге тиіс дегенге сүйеніп отырмыз. Демек, мұның негізгі ерекшеліктерінің бірі -демократияны одан әрі нығайту және дамыту болмақ.

  Осы арқылы біз жеке адамның мүддесі  үшін жаңа өмірді құруды өзінің алдына мақсат етіп қояды. Барлық соттардың судьялары Республикалық бюджет қаражаты есебінен судьялық мантиямен қамтамасыз етіледі. Сот билігін жүргізуші органдарының қызметін ұйымдастыру және оның тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен нақтыланады және мынадай конституциялық принциптерге негізделеді:

• сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады және азаматтар мен 
  үйымдардың күқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, 
  республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік күкықтық 
  актілердің, халықаралық шарттардың орындалуьшқамтамасыз етуге қызмет 
  етеді.бүлар қылмыстық, азаматтық және заңда белгіленген өзге де сот ісін 
  жүргізу нысандары арқыльт жүзеге асырылады;
• ешқандай өзге органдар мен түлғалардың судья өкілеттігін немесе сот 
  билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.
• сот ісін қаралу тәртібімен қаралуға тиіс өтініштерді, арыздар мен 
  шағымдарды басқа ешқандай органдардың, лауазымды немесе өзге де 
  адамдардың қарауына немесе бақылауға алуға алуына болмайды.

 
  

• сот төрелігін  іске асыруда сот қызметіне қандай да бір араласуға жол 
  берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады
• нақты істер бойынша судьялар ешкімге есеп бермейді. Тек қана сот 
  қылмыстықіс бойынша айыптау не ақтау үкімін, азаматтық іс бойынша заңды 
  шешімін шығара алады.

  - сот шешімдері мен судьялардың  өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке және заңды түлғалар орындауға міндетті.

  - сот шешімдері мен судьялардың талаптарын орындамау заңмен 
белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады

  - қазақстан Республикасында Сот билігін тұрақты судьялар, сондай-ақ 
заңда көзделген жағдайларды және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге 
тартылған алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі¹.

  Қазақстан Республикасының 77- бабының 3-тармағының 2-тармақ-шасында  көзделгендей, егерде айыпты адамның үстінен шығарып қойған заңды күшіне енген үкім болса, егер оның кінәлі емес екендігін айқындайтын мән - жайлар сотта каралып, өз дәлелін тапса, онда ондай іс сот мәжілісінде қысқартылуы тиіс.

  Егер  азамат кез келген дәрежедегі лауазымды адамның іс - қимылы өзінің конституциялық күкығына қысым жасап отыр деп санаса, Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес шағым жасауға қүқылы. Сондықтан, әдетте, әділ сот азаматтар күкықтарын қорғаудың заңдылығы мен негіздігіне бақылау жасайды. Егер мүндай қүқық қорғауды басқа органдар жүргізсе, қүқық қорғау актілерін мәжбүрлеп жүзеге асыруды осы сот органдары қамтамасыз етеді.

  Конституциямен  баянды етілген адамдардың және азаматтардың қүқықтры мен өзге де нормативтік қүқықтық актілерді қолдануға қақысы жоқ.

  Дегенмен  заңдар мен өзге де нормативтік қүқықтық актілерде бекітілген қүқықтарды әлдекімнің бүзған оқиғалары, әсіресе мүндай әрекеттер  өкілетті органдар тарапынан кездесетін оқиғалар болып жатады. Мысалы, жазықсыз сотталғандарды жаупқа тарту және тағы басқа да оқиғалар болып жатады. Бүл жазықсыз адамдарды жауапқа тарту мен басқа да оқиғаларды жатқызуға болады.

  Қазақстан Республикасының Конситуциясы 12-бабының 2 тармағьшда: «Адам қүқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен қзге де қүқықтық актілердің мазмүны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» деп жазылған. Осы себептер болар, халықаралық күқық қауіпсіздікті адамның басты өзіндік қаруы етіп көрсетеді. Мәселен, 1948жылы 10 желтоқсанда қабылданған «Адам құқығының жалпыға ортақ Декларациясында»: « әрбір адамның өз өмірі мен бостандығына қол сүғуға болмайтындығы» (3 -б), «ой-пікір, ар мен дін бостандығы» және тағы басқа ауадай қажетті қасиеттері атап көрсетілген .