Құқық негіздері

      Салықтар экономикалық және әлеуметтік — саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық- құқықтық құбылысы бо-

      лып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша белгілерімен ерекшелінеді, осыған орай салық:

1. міндетті төлем;
2. жекелей-эквивалентсіз төлем;
3. қайтарылмайтын төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. ұдайы төлем;
6. мәжбүрлі төлем;
7. заң жүзінде белгіленген төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысынының әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен көрініс табатын төлем;

 

10. мөлшері алдьш-ала (бұрынырақ) айқындылған төлем;
11. қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
12. өте түрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;

 
   

13. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
14. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін (ақша нысанындағы құнның біржақты қозғалысын) төлем;

 
   

15. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
16. тек қүқықтық нысанда болатын төлем;
17. біржақты - өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
18. жүзеге асырылуы салық төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
19. жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
20. материалдық-заттай төлем;
21. әрдайым фискалдық нысанда болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
22. мемлекет тарапынан заттандырылған обьективті экономикалық категория, ягни мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы өйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;

      23. әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың 
негізінде жасалынатын демократиялық қоғамның өнімі;

      24. табыстарға салынуына байланысты тікелей ал тұтынуға (шығынға) салынуына орай жанама болып бөлінетін төлем;

25. салық төлеушінің экономикалық - қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
26. реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және бюджеттің материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
27. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық категория;
28. мемлекетгің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;

      29. бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік 
деңгейдегі және жергілікті салық салу жүйелеріне байланы- 
сты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс табатын төлем 
болып саналады.

      Сонымен, салықтарды - өте көп қырлы-аспектілі, кезеңдер сайын пайда болатын, тұрғылықты және ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем деп айта аламыз.

      Салықтардың функцияларына - мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын) салықтардың экономикалық табиғатына, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеттері жатады.

      Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:

1. фискалдық функцияны;
2. бөлуші функцияны;
3. реттеуші функцияны;
4. бақылаушы функцияны;
5. жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады. Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылық-

      тары мен ұқсастықтарын белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарга бөлу арқылы олардың зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді. Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:

1. алыну тәсілдері бойынша;
2. салық салу субъектілері бойынша,
3. салық салу объектілері бойынша;
4. кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі бойынша;
5. салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
6. салықтық түсімдерге деген салықтық қүқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;

      7. салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша көрініс табатын принциптер жатады.

      Мәселен, салық салу субъектілері бойьшша: занды тұлғалардан алынатын салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген (бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.

      Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар; тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.

      Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:

1. корпорациялық табыс салығы;
2. жекелей табыс салығы;
3. қосылған қүн салынатын салық;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы жатады.

      Алымдар.

      Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол занды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты - бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетгі ақшалай төлемдер.

      Алым өзіне тән мынадай белгілерімен сипатталады:

1. біржолғы төлем
2. біршама — эквивалента төлем;
3. міндетті төлем;
4. нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
5. ақшалай төлем;
6. өтемдік сипатта болатын төлем;
7. көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге асырылатын төлем;
8. кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем.

      Қазақстан Республикасында алымдар мыналарды мемлекеттік тіркегені үшін:

1. заңды тұлғаларды ;
2. жеке кәсіпкерлерді;
3. жылжымайтын мүлікке деген құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді;
7. азаматтық әуе кемелері мен шағын көлемді кемелерді;
8. дәрі-дәрмек құралдарын;
9. автокөлік құралдарының ҚР арқылы жүріп өткені үшін;

 

10. елтаңбалық алым;
11. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
12. телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдары-на радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынады.

      Баждар.

      Баж - арнайы мамандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінуші — келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі іс-қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама — эквивалент, міндетті ақшалай төлемдер.

      Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінетіндіктен, бірақ жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен бажға тән қасиеттер ретінде мына келесідей белгілерін көрсетеміз:

      Баж:

1. міндетті төлем;
2. мәжбүрлі төлем;
3. арнаулы пайданы мақсаттайтын төлем;
4. ақшалай төлем;
5. заңи маңызы бар іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем;
6. белгілі бір құжаттарды беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем;
7. мемлекеттік ішкі және сыртқы кедендік шекараны әрі-бері кесіп өтіп тауарлар мен өнімдерді әкетіп, әкелуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем;
8. мемлекет кірісі болып табылатын төлем;
9. біршама-эквивалентті төлем;

      10. көрсетілген қызмет құнына қарамастан (есепке ал- 
май) жүзеге асырылатын төлем.

      Бүлардан басқа мемлекеттік баждар: маусымдық; демпингке қарсы; өтемдік, арнаулы баждар ретінде алынады.

      Төлемақы.

      Төлемақы - мелекеттік уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс табатын, кейде басқаша сипатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды және жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.

      Төлемақының өзіне тән белгілер:

      ол міндетті ақшалай;

      біршама - эквивалент;

         ол Салық кодексімен және дербес заң актілерімен негізделетін төлем.

      Қазақстан Республикасындағы төлемақылар:

      жер учаскелерін, жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;

      қоршаған ортаны ластағаны үшін;

      жануарлар дүниесін, орманды, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, радиожиілік спектрін, кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін, сыртқы (көрнекті) жарнама-ны орналастырғаны үшін алынады.

      15.5. 3. Салықтық міндеттемелер

      Қазақстан Республикасының заң ғылымының құрамдас бөлігі болып табылатын салықтық құқық ғылымының өзекті мәселесіне айналуына орай көптеген жылдар бойы зерделеніліп-зерттеліп салықтық міндеттеме институтының бүгінде осы бойынша жасалынған ғылыми қорытындылар мен тұжырымдамалардың нәтижесінде Салық кодексінің жалпы бөліміңде орын алуы салық салу аясы мен қоғам үшін аса маңызды және айтарлықтай оқиға болып отыр.

      Салықтық міндеттеменің түсінігін заң шығарушы мына келесідей жолдар бойынша айқындаған:

1. тиісті салық заңдарына сәйкес салық төлеушінің мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салықтық міндеттеме болып танылады;
2. салықтық міндеттеме талаптарына сай салық төлеуші: салық органында тіркеу есебіне тұруға; салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектіні айқындауға; салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеп шығаруға, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге және салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті;
3. мемлекет өзінің салық органдары арқылы салық төлеушіден салықтық міңдеттемелерді толық көлемде орындалуын талап етуге құқылы;
4. салықтық міңдеттемелер орындалмаған немесе айтарлықтай орындалмаған жағдайда мемлекет салық кодексінің тиісті баптарында көзделген тәртіп негізінде салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін және мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.

      Салықтық міндеттемені орындау мақсатыңда салық төлеуші мынадай іс-әрекетгерді міндетгі түрде жүзеге асырады:

1. салық органында тіркеу есебіне тұрады;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің есебін жүргізеді;
3. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді, салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомаларын есептеп шығарады;
4. салық есебін жасайды және оны белгіленген тәртіп пен мерзімде салық органдарына табыс етеді;