Құқық негіздері

      Сонымен, салықтық қатынастарды құқьщтық ретгеу салықтық құқық субъектілерінің құқықтық мәртебелерін айқындауды, салықтық заңи фактілерге байланысты салықтық құқықтық қатынастардың туындауын, сондай-ақ салықтық қатынастарды құқықтық реттеу негізінде жатқан салық заңдарының императивтік, ұйымдастыру-құрылыстық және диспозитивтік нормаларын қолдануды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің және оның уәкілетті органдарының ұйымдастыру қызметтері болып табылады.

      Осы диспозитивтік және императивтік салықтық құқықтық нормалар мемлекеттің кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдерді белгілеу және алу, сондай-ақ салықтық міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салық-тық бақылау жүргізуге атсалысады.

      Бүл жердегі басты көрініс салықтық құқықтық қатынастардың материалдық объектісі тиісті бюджеттің салықтық кірісін қалыптастыратын ақшалай нысандағы салық төлемінің сомасы екеніне көзіміз жетіп отыр. Демек, материалдық салықтық қатынастар ауқымындағы салықтық нысандардың ақша қаражаттары транзиттік сипатта мемлекеттік бюджет кірісіне келіп түседі. Сондықтан, салықтық құқықты бюджеттік құқықтың, оның ішінде ерекше бөлімінің айтулы "Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу" атты институтына баға жетпес қызмет көрсететін бюджеттік құқықтың ерекшеленген институты деп түжырымдауға болады.

      Салықтық құқықтың жүйесі - мемлекеттің салықтық қызметі барысында туындайтьш салықтық қатьшастарды реттеуге атсалысатын салықтық құқықтық нормалардың өзара қарым-қатынаста бола отырып жүйеленуін және бірігуін, сондай-ақ қыйсынды түрде белгіленген тәртіппен орналасуын көрсетеді. Біздің ұстанған көзқарасымыз бойынша салықтық құқық жүйесінің құрылымы бюджеттік құқық жүйесінің құрылымынан алшақтап кетпеуі тиіс. Сонымен, құқықтық құрылым ретінде салықтық құқықтың жүйесі жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады.

      Жалпы бөлімге мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастыру қүрылысын және оның құрылу принциптерін, салықтар жүйесінің топтастырылуын, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін, салық органдарының өкілеттіліктерін, салық заңдарын бүзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын, салық салу саласындағы басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті органдардың қызмет бағыты мен құзыреттерін, салық әкімшілігін жүргізудің тәртібін, мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын салықтық жоспарлауды, мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыратын құзыретті органдарды, салықтық бақылау нысандары мен түрлерін белгілейтін және салықтық тексерулерді жүргізу тәртібі мен тәсілдерін айқындайтын салықтық құқықтық нормалар жатады.

      Сонда жалпы бөлім мына институттардан құралады деп айта аламыз:

      І.Мемлекеттің салықтық құрылысы;

      2.Салық салу саласындағы мемлекеттік басқару;

3. Мемлекеттік салықты жоспарлау;
4. Мемлекеттік салықтық бақылау.

      Ал ерекше бөлімнің құрылымы әдетте 2008 ж. 10 жел тоқсанда қабылданған "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы-ның салық кодексінде (Салық кодексі)¹ белгіленген және айқындалған салықтар жүйесі арқылы көрініс табады. Реті келгенде айта кету қажет, осы салықтар жүйесі мемлекеттің салық жүйесінің ең негізгі құрылымдық элементі болып табылады. Бұл жерде тағы бір ескеретін жәйт, салықтық құқық жүйесінің ерекше бөлімін қалыптастыру 2008 ж. 4 желтоқ-санда қабылданған "Қазақстан" Республикасының Бюджет кодексіне² тікелей байланысты болады.

      Сонымен ерекше бөлімнің мына институттары келесідей тәртіппен орналасады:

1. Мемлекеттік деңгейде бюджетке алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу;
2. Жергілікті деңгейде бюджетке алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу.

      Бүл жерде салықтық құқық жүйесінің институттары-ның белгілі қыйсындылық тұрғысынан орналасуы оның бюджеттік құқықтың айрықша институты деген тұжырымды дәлелдейді. Салықтық құқықтың дереккөздеріне құзыретгі мемлекеттік органдардың салық салуға байланысты және құрамында салықтық құқық нормалары бар заң актілері жатады.

      Осы айтқанымызды нақтыландырсақ салықтық құқықтың дереккөздері иерархияны сақтай отырып мынадай: ҚР Конституциясы, ҚР "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі (Салық Кодексі), ҚР Президенте Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі нормативтік - құқықтық актілер, Қаржы министрлігінің Салық комитетінің нұсқаулық және нормативтік - құқықтық актілері, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жергілікті салық салуға қатысты нормативтік-құқықтық актілері, халықаралық салық салуға байланысты келісім шар-ттар - салық конвенциялары түрінде көрініс табады. Бұлар белгілі бір тәртіпті сақтай отырып құрылымданған жиынтығында салықтық зандарды құрайды. Сонда салықтық заңдар мемлекеттің салық салу саласында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы болып табылады. Ал Салық кодексі салық салу саласында туындайтын біртектес, бірақ өздеріне тән мән-жайларына қарай өзгешеленетін қоғамдық қатьшастарды айтарлықтай толық әрі жүйелі түрде реттеуді қамтамасыз ететін бірыңғай, жинақталған және қыйсындылық түрғысынан іштей үйлестірілген нормативтік-құқықтық акт ретіңде ҚР салық жүйесінің толыққанды қызмет атқаруының бірден-бір құқықтық негізі ретінде аса маңызды және ұтымды көрініс тапқан.

      15.5. 2. Мемлекеттің салық жүйесі

      Бүгінде, ҚР-ның салық жүйесі мен салықтары ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бүл процестердің өтпелі кезең талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мем-лекет пен қоғамның мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын тандау және қалыптастыру әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.

      Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым больш табылады және ол мемлекетгің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде пайдаланылады.

      Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға ат салысады және осыған орай мына келесідей жағдайларды:

1. салық салу принциптерін;
2. салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
3. салықтар жүйесін (жекелеген салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен тізбесін);
4. салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюдасеттер арасында бөлу тәртібін;
5. салықтық қатьшастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
6. мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерін;

      7. салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;

      8. салықтық қатынасқа қатысушылардьщ құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау тәсілдерін қамтиды.

      Мемлекеттің салық жүйесінің қызмет атқаруының және салық салудың негізінде мына келесідей:

1. салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында белгілі бір баланстарды бүзатын салық заңдарын қолдануға тыйым салу;
2. салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің жазалау сипатында болуына жол бермеу;
3. экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама теңділігін қамтамасыз етуге талпыныс жасау;
4. табыстарды тек салықтық нысандар арқылы қайта бөлу:
5. салық функпңяларьшьщ арасындағы біршама теңділікке қол жеткізу;
6. салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын және әмбебаптығын қамтамасыз ету;
7. салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) са-лық жылына бірнеше мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына (дискриминациясына) жол бермеу сияқты және т.б. принциптердің жатқаны дұрыс болар деп ойлаймыз.

      Мемлекеттің салық жүйесінің мынадай:

1. трансферттік және индикативтік қасиеттері;
2. императивтік сипаты;

      3. ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық- 
құқықтық қүралы;

4. фискалдық өзара қарым-қатьшастардьщ принциптерін іске асырудың негізі;
5. қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына қарай салық әкімшілігін жүргізудің жолдары;
6. корпорациялық және мемлекеттік қаржылар аясының мүдделерін теңдестіру элементі;
7. әлеуметтік аяларға зиянын тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама түрде басқарудың тәсілі сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері болады.

      Жоғарьща баяндалған жәйттарды ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп ҚР аумағы мен мемлекеттің салықтық юрисдикциясының ауқымындағы қазіргі кезең талаптарына орай қалыптасқан салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән-жайларының жиынтығын айтамыз.

      ҚР салық жүйесі мына келесідей құрылымдық элементтерден:

1. салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен негіздерінен (заң актілерінде белгіленіп, бекітілуі);
2. салықтар жүйесінен (алынатын салықтар мен міндетті төлемдердің түрлері мен тізілімі);
3. салықтардың алыну көздерінен;
4. салықтарды (мәжбүрлеп) алудың принциптері мен түрлерінен;
5. салықтарды алу деңгейінен;
6. мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен әдістерінен;

      7. салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен 
міндеттерінен;

      8. салықтық қатынасқа қатысушылардьщ құқықтары мен 
занды мүдделерін қорғау тәсілдерінен тұрады.

      Мемлекеттің салық жүйесінің негізінде мынадай:

      1. салықтық қатынастардағы заңдылықты қамтамасыз

      ету;

2. салық жүйесінің икемділігі;
3. салық жүйесінің әлеуметтік мақсат - бағдары;
4. салық процедураларының заңмен регламенттелуі;
5. салық жүйесі қүрылымының мүқият құрылуы және біртұтастылығы;
6. салықтық міндеттеме салмағының салық төлеушінің қаржылық жай күйімен мөлшерлес болуы;
7. салықтық зандарды білу презумпциясы;
8. салық төлеушілердің кінәсіздігі презумпциясы;
9. салық саясатын еліміздің экономикалық өсуі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында пайдалануға ат-салысуы;

 
      

10. әкімшілік шығындар мен салық төлеушілердің салық заңдарының әмірлі талаптарын сақтауға жіберген шығындарының есепке алынуы;
11. инвестициялық процестердің бүзылмауын қамтамасыз ету принциптерін жатқызуға болады.

      Қазіргі кезде, мемлекеттің салық жүйесін ұтымдыландыру мақсатында мына келесідей маңызды мәселелер:

1. тікелей және жанама салықтардың арасындағы ара қатынастардың тиімділігін айқындау;
2. бір салық салу базасына әр түрлі салық салуды болдырмау;
3. экономикалық-құқықтық табиғаты бойынша өзінің құрамына бірден салық қосылатын салық базасынан салық алуға жол бермеу;
4. экономика тұрғысынан тиімді деп табылған салық жеңілдіктерінің тізбесін белгілеу;
5. резиденттілік принципін қолдануды дұрыс жолға қою;
6. салықтық міндетгемелерді іске асыратын жер мен оны орындау мерзімін анықтау;
7. шағын бизнес субьектілеріне қатысты ерекше салық режимдерін қолдану;
8. жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қаржылық базаларын реттейтін жаңа салық механизмдерін құру;

      9. салық механизмінің мемлекеттік шаруашылық 
жүйесінің вертикалы мен горизонталі бойынша тиімді қыз- 
мет атқаруы көзделініп отыр.

      Салықтар.

      Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда салықтар болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық — құқықтық маңызы олардың төленуіне байланысты туындайтын қаржылық — экономикалық және құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салық төлемінің затын (сомасын) берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы салық органдары мен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.

      Сонымен, салық деп, мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілеггі органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлемді айтамыз.