Алғы сөз

    Жапырақ ширатқыштар. Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі. Жидек дақылдарына, оның ішінде қарақатқа көп зиян келтіреді. Жұлдыз құрттар ашылмаған гүлдерді, оүлдерді, жапырақтарды және жидектерді зақымдайды. Жапырақтарымен қоректенгенде олар түтүк тәрізді етіп орайды, немесе будалап созады, мұндай жапырақтар толық жетіле алмай қурап кетеді.

    Жұлдыққұрттың кейбіреулері гүлдермен қоректеніп, зақымданған жемістерден торларға ұшып кетеді. Өркеннің төменгі жағына салынған жұмыртқалар қыстап шығады да, қарақаттың гүлдеуі кезінде жұмыртқадан жұлдызқұрттар пайда болады.

   Қарсы күрес шаралары. Бүршіктері оянбай тұрғанда, ерте көктемде бұталарға 30препараттың 3％ эмульиясы ,нитроеннің 2％ ерітіндесі, ал бүрлену кезінде карбофостың 0,2％ эьульсиясы, немесе үшхлорметафос шашады.

        Өрмекші кене. (паутинный клеш) Қазақстанның  барлық аймақтарында, жеміс дақылдарынан  басқа жижектерде де (қарақат,  таңқурай, қарлыған, бүлдірген) кездеседі.  Солтүстік облыстарда олардың  әсерінен қара қарақат күшті  зақымдандаы. Соның салдарынанжапырақтары қоңры тартып, кеуіп, жерге түсіп қалады. Топырақ кесегінде және өсімдік қалдықтарында, басыи көпшілгі жерге түскен жапырақтарда қыстап шағады. Ерте көктемде қарақаттың бүршіктері шыққан кезде аналықтары қыстаған жерінен өсімдіктерге қоныс аударады, онда бүршіктердің шырындарын сорып, жапырақтарға жабылады. Содан соң аналықтары жүмыртқа сала бастайды. Одан шүыққан жұлдызқұрттар да жапырақтардың шырындарын сорады.

      Қарсы күрес шарлары. Жерге түскен жапырақтар жиналып, өртеледі де, қатараралықты аудару кезінде топырақ қопсытылады. Плантацияларда арамшөптерге қарсы күресу кенелердің санынедәурі кемітеді. Бүршіктері бөріткен кезде, метофостың 30％ дамқыл ұнтағы (0,8-2 және 0,4-1 л/га), коллиды күкірттің 0,8-1％ суспензиясы т.б. шашылады.

      Сабақтың  жүмыр күрты  Қазақстанның барлық әсіресе, оңтүстік және оңтүстік шығыс обылстарында кеңінен таралған. Ол көбіне бүлдіргенге үлкен зиян келтіреді, өнімнен кемітеді, жидектердің сапасын нашарлатады. Плантацияда олар тым көп болса бұталар жаппай жойылып кетеді. Жұлдызқұрттары екі-үш жыл тіршілік етіп,сонда қыстап шығалы. Сондай-ақ аналықтары негізінен жеміс сабақтарының төменгі жағында болады да, өсімдіктерге зиянды әрекеттін бастайды.аналықтары өзінің көректену мекенінде жұмыртқалайды. Пайда болған жұлдызқұрттары өте жылдам қозғалып, коректене алады. Олардың кеңінен аралуына басты себебі, отырғызлған материалдарың алдын ала залалдауынан болады.

      Қарсы күрес шарлары. Ең бастысы отырғызлған материалдар аурудан сау, ауыспалы егістік орналастыру негіздері дұрыс болу, агротечникалық шарлар дер кезінде жүзеге асырылу керек. Ал физикалық әдістер бойынша көшеттер жылумен зарарсыздандырылады. Хияиялық үрдістер қолданудың тиімділігін арттыру үшін учаскені дайындау кезінде топырақтар құрамында сабақтың жұмыр құрты болса ған жүргізіледі. Топырақты улы заттардың буымен немесе газымен өңдеп, өсімдік ауруын жою үшін, күзде (отырғызудан бір ай бұрын) топырақты 15 см тереңдікте карботионның 40％ ерітіндісі (1000-1500 л/га), сондай-ақ топрақтың айдалатын қабатына тизоонның 85％ұнтағы (1000-1500 кг/га) енгізеді.

      АУРУЛАРЫ (34сурет).

      Ақ  ұнтақ. (сферотека) Тұшалада және қара бүлдіргенде көп таралған саңырауқұлақ  аурыуларына жатады. Зақымдану белгісі-өсімдік  гүлдегеннен кейін жас өркендерде және бүрлерде ақ үнтақ тәрізді өңездер  пайда болады. Жапырақ жиегі жоғары қарай ширатылып, бүктеліп қалады. Жазда аурулар асқынып, ақ өңездер қоңыр тартып, тығыз сұр киізге айналады да, тұшаланыә және басқа да жидек дақылдарының жас өркендері мен жапырақтарын жауып тұрады. Зақымданған өркендерің жоғары жағы қыста үсіп кетеді, жидектері пайдалнуға жарамсыз болып қалады. Ылғал, көлеңкені жерлердегі және сиретілмеген қалың өскен өсімдіктер қатты зақымданады.

      Қарсы күрес шарлары. Бұталарды сирету, ауруларға шалдықпаған бөлігіндегі  зақымданған өркендерді кесіп тастау, көктемде бүршіктер оянған кезде және өнімдерінжинап алғаннан кейін 0,2％ картан ерітіндісмен өңдеу. Өсімдіктер гүлдеп біткен уақытта аюқұлақ тұнбасынан дайындалған ерітіндісімен араға 8-10 күн салып, екі рет шашу қажет. Жазда кальциленген соданың (ағартатын) 0,5％ ерітіндісіне шарушылық сабанының (50г соды және 40г сабанды 10 л суға) 0,4％ ерітіндісімен қосып шашады, 8-10 күннен кейін бұл шара тағы қайталанады.

      Бүлдірген ақ ұнтағы. Өсімдіктің барлық жер үсті бөлігін зақымдайды-жапырақ, бүр, гүл, түйн және жидектерін. Жапырақтың астыңғы жағында ақшыл-үнтақ тәрізді, әр түрлі пішінді дақтар пайда болады. Зақымданған жапырақтар қатайып, жоғары қарай ширатылып, қайырылады. Әсіресе күзде жапырақтарды мұндай ұндақ тәрізді өңездер көптеп байқалады. Гүлдері мен түйіндерінде көзге әрең байқалатын тор тәрізді өңез пайда болады. Мұндай жидектер ұнтақ себілгендей түрге енеді. Сондай-ақ, ауру белгісін көгерген иістің шығыуынан да байқауға болады.

      Күрес шарлары. Аурусыз таза көшеттерді отырғызу. Өсімдіктің жақсы дамуына септігін тигізетін барлық агротехникалық шараларды уақытылы жүрізу. Өнімді жинап алғаннан кейін, жер үсті бөлігін орып тастау. Жер үсті бөлігін орып алғаннан кейін немесе онсыз да 1％ коллойды күкірт суспензиясымен (10 л суға 100г салып) бүлдіргенді шашып өңдеру.

      Антракноз. Бұл ауру көбіне тым ылғалды аймақтарда жиі кездеседі. Қазақстанда қарақатты, аздап түшаланы зақымдайды. Олардың әсеріне жапырақтар душар болады. Оларда әуелі жіңішке қоңыр жолақтар пайда болады. Қатты жолақтармен жабылады, жапырақтар сарғайп жерге түседі. Өсімдіктер әлсірейді, қысқа төзімділігі төмендейді, әрі келесі жылғы өнімдер азаяды.

      Куресу  шаралары. Қара күзде немесе ерте көктемде өақымданған жапырақта жерге түскен соң оларды көму керек. Сондай-ақ 60％ нитрофеннің (30-40кг/га) 3％ ерітіндісімен, ал жазда 80％ 80％ купрозаның (3-4кг/га)0,4％ суспензиясымен және 1％ қоллойды күкірт (3-4кг/га) ерітіндсісмен өңделеді. Сондай-ақ 1％бордос сұйығын да пайдалануға болады.     

         Қүресу шарлары. Қара күзде немесе ерте көктемде зақымданған жапырақтар жерге түскен соң оларды кзму керек. Сондай-ақ 60％ нитрофенның (30-40кг/га) 3％ ерітіндісімен, ал жазда 80％ курорзаның (3-4гк/га) ерітіндісімен өңделеді. Сондай-ақ 1％ болдос сұқйығын да пайдалануға болады.

      Пурпур  теңбілділігі ( дидимелла).  Алматы облысында ған кездеседі, ол таңқурай жапырақтарын, сабақтарын зақымдайды. Сабақ бүршігінің төменгі жағында қызғылт күлгін түсті көмескі дақтар пайда болады. Содан соң олардың көлемі ұлғаяды да, қоңыр қара түске айналады, күзге қарай орталық бөлігі түссізденіп кетеді, әрі сынғыш келеді. Кеуіп кеткен жапырақтарды майда қара нүктелер басады. Бұл ауру зақымданған өркендер мен бүршіктерді, әсіресе қысты күні жаппай жойып жібереді.

      Күресу  шаралыры. Негізінен антракнозға қарсы жүргізілетін күрес шаралары қолданылады.

      Сұр шірік. Барлық жерлерде кездесетін ауру. Жаз салқын, жауын-шашын мол болса, бұлдырген егістігінің көптеген бөлігі зиян шегеді. Жемістерде қоңыр дақтар пайда болады да, көлемі тез ұлғайып, жемісті шірітшп жебереді. Олар жемісті сақиналап, дақтар түсіре бастайды да, осылайша жидектер кеуіп қалады. Жапырақтарға түскен дақ өте ұлкен және шашыраңқы орналасады, түсі қоңыр болады. Ол бұлдіргеннен басқа таңқурайды да зақымдайды.

      Күресу  шарлары. Агортехникалық шаралрды (суарау,тыңайтқыштар енгізу, арамшөптерге қарсы күрес т.б. дер кезінде жүргізіу басты орль атқарды. Ерте көктемде 2％ ниторфен немесе 3-4％ бордос сұйығы шашылады. Гүлдену алдында және өнімді жинап алғаннан кейін 1％ бордос сұйығын , 0,4％ хлор тотығы-мыс шашқан жақсы. Жидек пісер алдында топырақ беті жабындалады.

                        Бақылау сұрақтары 

1. жидек дақылдарының зиянкестері және олармен күресу шаралары.
2. Жидек дақылдарының аурулары және олармен күресу шаралары.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

             Жидектерді  қайта өңдеу

      Жидектерді  тағам ретінде жаңа жинап алған бойда немесе өңделген күйінде пайдалануға болады. Жидектерді сату және өңдеу кезінде оларды жиі сақтауға тура келеді. Алайда жидектердің сақталу мерзімі бір тәуліктен төрт-бес тәулікке дейін-ақ созылады (1-кесте). Жидек дақылдарының сақталғыштығы өте нашар. Себебі, жидек етінің механикалық беріңтігі төмен, қабықтық және кутикулалық қорғанысы әлсіз, клеткалық және кутикулалыққорғану қабылеті нашар және тыныс алу мен басқа да биохимиялық үрдістер жылдамдығы өте жоғраы болады. Сондықтан жидектерді қысқа мерзімге болса да сақтау, оларды тоңазытқыштарға салу, реттелетін газды орта мен полимерлік пленкаларды пайдалну сияқты, қажетті талаптарды қатаң сақтап отырғанда ғана мүмкін болмақ.

1. кесте

Жидектерді  сақтау мерзімінің ұзақтығы және сақтау жағдайлары

 

Бұлдыргенді сақтау. Бүлдірген жидектерін сақтау үшін тоңазытқыштардағы температура 0⁰С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 90-95％ болуы қажет.мұндай күйде сақтау мерзімі 2-5 күннен аспайды, өйткені жидектердің сапасы төмендеп, қоңырқайланып, су татып кетуі мүмкін. Реттелетін газды ортадағы қолайлы сақтау шаралыры : СО₂ -3-6％, О₂ -3％, t-O^{0 –}C, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 90-95 ％. Бүлдірген жидектерін мүндай күйде сақтау мерзімі 10-15 күн.

      Қарақат пен қызыл қарақатты  сақтау. Қарақаттың құрғақ, толық пісіп-жетілген, шоғымен бірге жиналған жидектерді жақсы сақталады. Қарақат жидектерін сақтау үшін тоңазытқыштағы температура минус 1⁰С және ауаның салыстырмалы ылғалдығы 90％болуы қажет. Сақтау мерзімі1-2 жұма бойы сақтауға болады. Сонымен қатар, бұл жағдайда жидектергі витаминдер де жақсы сақталады.

      Жидектерді  өңдеудің теориялық  негіздері. Халықты жыл бойы жидектермен қамтамасыз етудің ең басты жолы оларды өңдеу мен консервілеу. Өңделген жидектерді тағамға өлі күйінде пайдаланады, яғни олардағы зат алмасу сияқты үнемі жүріп отыратын барлық үрдістер толығымен тоқтайды. Өңдеу мен консервілеу жидектердегі биохимиялық үрдістерді тоқтатуға, микрофлора қайта еніп кетпестей етіп, ауадағы оттегімен байланысты үзу үшін жүргізлетін микорбиологиялық нифекцияны жоюға және өнімді қоршаға сыртқы орта әрерісен сақтауға негізделген.

      Сақтау  технологиясын дұрыс таңдағанда өнімдегі витаминнің құрамын айтарлықтай  жоғары шамада ұстап тұруғ қол  жеткізуге болады.

      Консервілеу әдісінің үш түрі бар: физикалық, микробиологиялық және химиялық. Физикалық әдістерге  жылумен стерилизация жасау, қантпен консервілеу,кептіру, мұздату жатады. Микробиологиялық әдістерге сұтқышұылдық немесе спиртттік ашу әсерінен ( жидектерді ашыту, шарап жасау) сүт қышқылы немесе этил спирті пайда болатын үрдістер жатады. Химиялық әдістерде консервант ретінде сорбин, бензой және күкұрт қышқылддары немесе олардың тұздары, сонымен қатар газ тәрідес күкүртті ангидрид (SO₂ ) қолданылады. 

             

             Жидектерді өңдеудің  негізгі тәсілдері 

2. кесте