Ұзақ мерзімді активтерді аудиттеу

Қорларға деген құқықты 20-шы стандарттың әдістемелік нұсқауларына сәйкес басқа тұлғаларға беруге болады.Оның келесідей түрлері болады:

1.дәлелденбеген қорға деген құқықты түгелдей беру;

2. дәлелденбеген қорға деген құқықты жартылай беру;

3.дәлелденген қорға деген құқықты түгелдей беру;

4. дәлелденген қорға деген құқықты жартылай беру;

Бұл активтер берілген кезде табыстар алу процесі аяқталмағандықтан операция нәтижелері олар берілген күні емес,келесі кезеңдерде танылады.

Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу 2730 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша – материалдық емес активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша – материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі.

2730 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарын талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында» жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка «Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің», техникалық және басқа құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі «Материалдық емес активтерді алу-беру актісі» болып табылады

Материалдық емес активтерді есепке алудың мүліктік карточкасы қосымша бетте келтірілген. Материалдық емес активтердің мүліктік карточкалары «Материалдық емес активтерді есепке алудың тізімдемелерінде» топтастырылады. Тізімдемелерде материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындағы  қалдықтары, бір айдағы қозғалысы көрсетіледі.

Материалдық емес активтердің бастапқы құны субъектінің өз күшімен де жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін,  «Материалдық емес активтер» шоттарының бөлімшесіне, жеке «Материалдық емес активтерді жасау шығындары» деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған субшотқа мынадай шығындар енеді:

- материалдық емес активтерді жасауға қатысқан енбеккерлердің еңбек ақысы;

- заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;

- материалдық емес активтерді жасау кезінде тұтынатын материалдар мен
атқарылатын қызметтер;

- несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);

- басқа да шығындар;

- үстеме шығындар.

Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 2730 «Материалдық емес активтердің» бөлімше шоттарының және «Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар» субшотының дебеті бойынша есепке алынады.

Ал сәйкес кезеңге дейінгі орын алған барлық шығындарға  шоты дебеттеліп, 2730 «Материалдық емес активтерінің» бөлімше шоттары және «Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар» субшоты кредиттеледі.

Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде танылмайды, өйткені олардың нақты құнын анықтау мүмкің бола бермейді. Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін аныктау мүмкін емес, бірак ол субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады және нарық жағдайында тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан бұндай жарнамаға кеткен шығындар есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және материалдық емес активтердің алынатын құнына енгізілмейді.

Демек, мына шығындар жүмсалғанымен материалдық емес активтерге жатпайды, олар тек кезеңдік шығыстар болып танылады:

- зерттеуге кеткен шығындар;

- өндірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен шығындар (егер
бұл шығындар негізгі қүралдың бастапқы құнына косылмаса);

- кәсіпорынды ашуға, заңды кұжаттарын (жарғылық, қүрылтай келісім
шарттарын, мөрін, штампын т.б.) әзірлеуге кеткен шығындар;

- мамандарды оқытуға кеткен шығындар;

- жарнамаға кеткен шығындар;

- жетілдіруге, көшуге,  қайта құруға кеткен шығындар;

- субъектінің жасаған: тауар белгілеріне, фирма атауларына т.б. шығындар;

- белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыру үшін мемлекет берген лицензияға кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса);

- патенттерге кеткен шығындар (онын әрекет ету мерзімі бір жылдан аспаса).
Алғашқыда, материалдық емес активтерді алу ретінде танылған шығыстары, біршама уақыт өткеннен кейін онын құнының бір бөлігі болып саналмайды. Бірақ бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес активтерге жатқызу қиын, әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін анықтау оңай емес.

Материалдық емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің әрекет ететін мерзім бойына жүйелі түрде есептен шығарылып отырылуы тиіс. Біз жоғарыда атап өткеніміздей, материалдық емес активтердің есебінде экономикалық қызмет ету мерзімін белгілеу жеткілікті түрде күрделі болып саналады және материалдық емес активтердің амортизациялық кезеңін анықтау барысында келесі факторларды ескерген жөн:

- заңды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың максималды қызмет ету мерзімімен шектелуі мүмкін;

- жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның топшыланған қызмет  ету мерзімі өзгеруі мүмкін;

- тозу, сұраныс және басқа да экономикалық факторлар оның қызмет етумерзімін кысқартуы мүмкін;

- келешектегі бәсекелестіктердің және басқа да субъектілердің әрекеті (іс-қимылы) материалдық емес активтердің бүгінгі белсенділік қабілеттілігін шектеуі мүмкін;

- материалдық емес активтердің кейбір түрлерінің қызмет ету мерзімі солактивтердің құрамдас бөлшектері болуы мүмкін.

Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің өзі дербес белгілей алады, егер де заңдармен басқаша жағдайы қарастырылмаса (патент, авторлық құқық) немесе келісім-шартпен (лицензиондық келісім). Материалдық емес активтердің мерзімін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайда, оның пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл деңгейінде белгілейді, бірақ ол шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет ету мерзімінен аспауы керек.

Ұзақ мерзімді инвестициялардың есебі

  Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы барысында қаржылық инвестициялардың маңызы зор. Қазақстан Республикасының экономикасын көтеру үшін мұнай-газ секторына қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Ал қаржылық инвестициямен құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Кәсіпорынға жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялау, реконструкциялау әрқашанда күрделі қаржы салымын керек етеді. Ал мұндай жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Осындай кәсіпорындар қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.

Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздар шығару арқылы капитал тартуды көздейтін заңды тұлғалар – эмитенттер, сонымен қатар, олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында белгілі бір жағдайда борышты болып табылады. Бағалы қағаздарды жалпы ақшалай  және капиталды деп екі топқа бөлуге болады. Капиталды құнды қағаздар кәсіпорынның қорын (капиталын) құруға немесе ұлғайтуға байланысты шығарылады.

Өздерінен алынатын табысқа байланысты құнды қағаздар қарыздық және инвестициялық болып екі топқа бөлінеді. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқалар жатады. Инвестициялық құнды қағаздар – иемденушіге активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.

Құнды қағаздар рыногының кәсіпқой өкілдері дегеніміз – Қазақстан Республикасы құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның лицензиялық куәландырылған құнды қағаздармен операциялар жасау құқығына ие кәсіпқой мамандар. Олар инвесторларға құнды қағаздарға қаржы жұмсау үшін оларды дұрыс таңдап алу мәселесін шешуге көмектеседі.

Облигацияларға қаржыларды инвестициялау оның нақты құнының мөлшеріне байланысты анықталған процентті алуға, сондай-ақ облигациялардың нақты құны өтелгеннен кейін өндіріп алуға мүмкіндік береді. Облигацияларды сатып алудың екі түрлі үлгісі бар:

1)       Нақты, яғни номиналдық құнынан артық бағаға;

2)       Нақты номиналдық құнынан кем бағаға.

Облигациялардың нақты және сатып алу құны арасындағы айырмашылық амортизацияланудың нәтижесінде облигациялардың өтелу мерзімінің аяғындағы номиналдық құнына тең болады. Яғни, облигацияларда көрсетілген номиналдық бағасынан артық бағаға сатып алудан пайда болған айналым, олар бойынша табысты есептегенде шығарылып тасталады. Бұл операция бухгалтерлік есепте былайша жазылады, бағалы қағаздар бойынша алынуға тиісті табыстың сомасы, яғни 1270- «Есептелінген проценттер» шоты дебеттелініп, 6120- «Акциялар бойынша дивиденттер және процент түріндегі табыстар» шоты кредиттелінеді. Сондай-ақ 7470- «Басқа да негізгі емес қызмет бойынша шығындар» шоты дебеттелініп, 1130- «Облигациялар» шоты кредиттелінеді.

2.3.           Кәсіпорындағы ұзақ мерзімді активтердің аудиті

Негізгі құралдардың аудиті

Негізгі құралдардың   қолда барының, сақталуы және пайдалану аудиті бағдарламасының құрамдас элементтері болып келесі текстері табылады;

1) негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітаптың мәліметтерін сәйкестігі;

2) негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;

3) мүлікті негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша топтастырудың өндірістік процеске қатыстылығы;

4) негізгі құралдардың түсуі мен істен шығуы жөніндегі операциялардың есебінде бағалаудың дәлдігі;

5) негізгі құралдардың тозуы мен жөндеуін есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі «Амортизация» (кейінгі латынның «өтеу» сөзінен) – негізгі құралдардың құнын арнайы ақшаны - өндіріс шығындарына немесе негізгі қорлардың жай немесе кеңейтілген қайта өндірісіне айналуына кіретін амортизациялық аударымдар пайдалануына көшірудің объективті процесі;

6) бухгалтерлік есеп пен есептелік регистрлерінденегізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі;

7) негізгі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі және т.б.(4 – кесте).

Негізгі құралдар аудитінің жоғарыда көрсетілген процедураларының мазмұнын ескере отырып, мыналарды зерттеп білу қажет:

а) негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету бойынша нақты шаралар қабылданды ма, кәсіпорын басшысының бұйрығымен материалдарға жауапты адамдар (МЖА)тағайындалды ма, олармен толық жеке материалдық жауапкершілік туралы жазбаша келісім-шарт жасалды ма;

ә) негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету үшін, МЖА-ға жағдайлар жасалды ма, жабылатын қойма ғимараттары бар ма, олар күзет сигнализацияларымен жарақтандырылған ба?

б) кәсіпорын аумағынан тауарлық-материалдық құндылықтарды тасып-шығару тәртібі ұйымдастырылған ба, басшының бұйрығымен негізгі құрал-жабдықтардың сақталуын тексеру үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия тағайындалды ма?

в) негізгі құралдардың сақталуын түгендеу (инвентаризация) мен іріктемелі тексерулер жүргізілді ме, олардың қорытындылары рәсімделген бе,  кем шыққан жағдайларда айыптыларға қандай шаралар қолданылды?

4-кесте

Негізгі құралдардың аудиторлық тексеру бағдарламасы