Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда теориялық сипаттама

  Атырау мұнай және газ институты  5В050800 – «Есеп және аудит». ЕжА-10 Қ\Б                                                                                                                         

 Зиноллина Самал

МАЗМҰНЫ

 Кіріспе.........................................................................................................................3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың теориялық сипаттамасы...............5

1.1. Калькуляциялау  түсінігі, түрлері және калькуляциялық  бірліктері..............5

1.2. Калькуляциялау  принциптері, оның объектісі мен әдістерінің      ерекшеліктері...............................................................................................................8

1.3 Басқару есебінің әдістемелік – нормативтік реттелуі...................................16

1.4 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-ның даму тарихы, қаржылық-шаруашылық жағдайына сипаттама................................................................................................21

2 . Кәсіпорындағы өнімнің (жұмыстар мен қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің ұйымдастырылуы......................................................24

2.1 Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың қарапайым (процесстік) әдісі..................................24

2.2 Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі....................................................34

2.3 Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын есептеудің жолдары ..................37

Қорытынды.................................................................................................................43

Пайдаланылған ақпарат көздері...............................................................................45

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, онын бәсекеге қабылеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі  өнімнің нақтылай түрін өндіру мен  өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің  жеке түрлері бірліктерінің өзіндік  құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында  өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.[5]

Калькуляциялаудың міндеті  – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.

Курстық жұмыстың өзектілігі – кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі әдістерді қолданылуы. Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген кызметтердің бір өлішемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік кұнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

Ал өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау деп – белгілі  бір өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне  сүйене отырып, өнім бірлігінің құнын  шығару болып табылады.

ХҚЕС бойынша өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне, өндірістің типіне байланысты қолданылатын шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау әдістерінің 3 әдісі  қарастырылған, олар, нормативтік, тапсырыстық, бөлістік. Бірақ жеке ұйымдар шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау әдістерінің қарапайым  әдісін пайдаланады.

Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытыңдыдан және пайдаланылған  әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші  бөлімде  өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау түсінігі және өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың әдістері қарастырылған.

Екінші бөлімде өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері  және оның жетілдіру жолдары және шығындарды есепке алудың және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаудын бөлістік және процесстік әдістері қарастырылған.

Курстық жұмыста отандық  ғалымдар В.К. Радостовец, Назарова, Фурсов еңбектері пайдаланылды.

Курстық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін еліміздегі кәсіпорындарда қолданудың ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын ашып көрсету.

Курстық жұмыстың міндеті:

• Калькуляциялаудың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін бақылау;
• Шығындар обьектісін дұрыс белгілеу;
• Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде факторларды ескеру;
• Калькуляциялау әдістерін дұрыс таңдай білу;
• Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін жіктеу;
• Өнімнің өзіндік құнын жетілдіру жодарын ашып көрсету.

Қазіргі таңда экономиканың салаларындағы кәсіпкерлер, меншік иелері өндірістік материалдар мен  шикізаттарды үнемді пайдалана отырып, өндірістік қалдықтарды барынша  төмендетуге, бәсекеге қабілетті, сапалы өнім өндіруге, өнімнің өзіндік құнын  төмендетуге мүдделі болуға тиісті. Соған байланысты шығындарды басқаруда  қажетті ақпараттармен қамтамасыз ететін ішкі жедел есептің артықшылығы  айқындала түседі. Ішкі өндірістік есеп басқару процесінің құрамдас бөлігі бола отырып, компаниялардың және мекемелердің ағымдағы қызметін бақылауға, оның стратегиясын жоспарлауға, барлық ресурстарын тиімді пайдалануға, қызмет нәтижесін бағалауға және талдауға байланысты маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырады.

Өндірістік есептің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып саналады. Сондықтан, шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі – бұл басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің дұрыстығын, жеделдігі мен талдамалылығын жоғарылату және бақылау қызметтерін күшейту болып табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін кәсіпорынның қазіргі жағдайы мен даму бағытына талдау жүргізудің нәтижесінде саланың өндірістік ерекшеліктеріне қарай шығындардың қалыптасуын анықтай отырып, саладағы шығындардың есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, жұмсалған шығындарға ішкі аудит пен талдау жүргізу ерекшеліктерін анықтау, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын іздестіру өзекті мәселе болып саналады.

 

 

 

1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда теориялық сипаттама

 

1.1. Калькуляциялау түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері

 

 

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің  өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын  жұмысына оперативті басшылық жасау  үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді  уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік  құнын одан әрі түсіндіруге, онын бәсекеге қабылеттілігін арттыруға  мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің  өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі  өнімнің нақтылай түрін өндіру мен  өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға  ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің  жеке түрлері бірліктерінің өзіндік  құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында  өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.

Калькуляциялаудың міндеті  – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген  қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың  әр түрлі түрін айқындайды.

Жоспарлы калькуляция  еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды  жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары  негізінде жоспарланатын кезеңге  арналып жасалады.

Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалық калькуляция; оны  бір рет шығатын (бірегей) бұйымға  немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа  мақсаттар үшін жасайды.[1]

Шығындардың ағымдағы мөлшері  кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының  өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында  шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен. Сондықтан  есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.

Өнімнің өзіндік құнының  есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан  кәсіпорынға байланысты (өндіріс  бойынша жоспарды асыра орындау  мен орындамау, шығындардың кей  түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты емес (материалдарға  бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындардыкөрсетеді. 
 Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін өте дәл көрсетеді.

Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін  анықтау үшін қолданылады.

Шамаланған (провизорная) тоғыз  ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа  кезең ішіндегі шығындар мен күтілетін  бұл өндіру бойынша есептер негізінде  жасалады. Бұл калькуляциялардың  мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын алдын-ала анықтау  үшін қолданылады.

Өнімнің өзідік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады, әдетте, өнімнің  сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда  немесе стандарттарда және заттай бейнелейтін өнім өндіру жоспарында қабылданған өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.

Өндірілетін өнім, технологиялық  процесте, өндірістік ұйымдастыруды  сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша  олардың барлық жиынтығы жеті топқа  тоғысады, олардың мазмұнын нақты  үлгілерде қарастырамыз.

Заттай (натуралды) бірліктер  бұл өнім жоспарланатын, есептелетін  және тұтынушыларға өткізілетін  өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат, погон метр, текше  метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес келеді.

Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын  аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар  аяқ киімі, белгілі бір түрдегі  шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның  гектолитрі, ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі  калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды) қолданылады.

Шартты-заттай бірліктер  өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы  мүмкін.

Құндық бірліктер –  көтерме бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.

Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады.

Орындалған жұмыс пен  көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б. шұғылданатын өндірісте қолданылады.

Техникалық-экономикалық көрсеткіш  калькуляциялық бірлік ретінде біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын  бірлігіне шаққандағы шығындарды салыстыру  үшін қолданылады.

Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.