Өнім өндірісінің өзіндік құнын талдау

ІІ.  Өнім өндірісінің  өзіндік құнын  талдау

     2.1. Өнім өндіруге жұмсалған жалпы шығындар деңгейіне талдау 

     Өнімнің өзіндік құны – бүл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды заттай есептеледі.

     Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары және күшінің құндары кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай есептейді.

     Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығындары (балалар бақшасы, емхана, жатахана, мектеп, клуб) кірмейді.

     Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын  шығындар:

• әлеуметтік сақтандыруға
• банк кредитінің пайызы
• негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға нететін шығын
• айыптар т.б. ескерілмеген өндірістік шығындар
• тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.

            Нарықтық қатынастарға толық енгенде, өзіндік құнға арендалық төлем, капиталға пайыз, кәсіпкерлек пайданың минималды мөлшері   кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шығындар деп аталады, немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік құнды емес, экономикалық шығынды есептеуі керек.

      Өнімнің өзіндік құны, тауарға баға тағайындаудың базасы және пайданың болашақ мөлшерін айқындайтын инструмент.

           Өнімнің өзіндік  құны өндіру сатыларына байланысты: цехтых, фабрика, зауаттық, немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөленеді.

      Өнімнің цехтық өзіндік құны – бұған өндірілетін  өнімге цехта учаскелерде бригадаларда шыққан шығындар кіреді. Зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық шығындар + жалпы зауаттық, өндірістік шығындар.

      Өдірістік өзіндік құн – цехтық өзіндік құнмен жалпы өндірістік шығындардың қосындысына тең. Өнімнің толық өзіндік құны өндірістік өзіндік құнмен өнімді өткізуге кеткен шығындар кіреді.

      Өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына  қарай бірнеше түрлерге бөлінеді: өнімнің жалпы тауарлы немесе сатылған өнімдердің өзіндік құны, салыстырылатын өнімнің өзіндік  құны, өнім бірлігінің өзіндік құны болып және тағы басқалай бөлінеді. Сонымен бірге өнімнің өзндік құнын жоспарлы, болжамды, нақтылы деп бөлінеді.

      Жоспарлы  өзіндік қүн – бұл қажетті шығындар ғылым мен техника жетістігіне және ұйымдастыру жағдайымен байланысты.

      Болжамды  өзіндік құн – бұл техникалық экономикалық есептер ескерілуі, қандай жаңалықтар енгізілгенін тағы басқалай ғылыми жетістіктерді ескереді.

      Нақтылы өзіндік қүн – бүл барлық өнімге шаққан нақты шығындар және өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн.

      Өндірістік  шығындарды есептеу үшін өндірістік шығындар сметасын жасайды, онда шығындар элементтерге бөліп тандайды. Шығынның элементтік классификациясы мынадай шығын элементтеріне бөлінеді:

• шикізаттар мен материалдар элементі 

 

 Кесте 2.1.1

Өткізілген өнімнің шығындары деңгейіне талдау 

 

 

• жалақы  қоры
• әлеуметтік сақтандыруға болу
• негізгі капитал амортизациясы
• басқа да шығындар.

Шығындарды экономикалық мазмүнына қарай калькуляциялық статьялары бойынша «негізгі» шығындар және «қосымша» шығындар деп бөлінеді.

     Негізгі шығындар өнім өндірумен тікелей  байланысты шығындар, ал қосымша шығындар – бүл өндірістік техникалық даярлау, басқару ұйымдастыру шығындары жатады.

     Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай материалды шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1412,5 млн теңгеге немесе 37,0%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 950,2 млн теңгеге артты. Еңбек ақы  шығындары бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырсақ 312,4 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 211,9 млн теңгеге жоғарылаған. Әлеуметтік қорғау шығындары 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 50,58 млн теңгеге немесе 36%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 55,68 млн теңгеге артып отыр. Негізгі қордың амортизациясына келетін болсақ, 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1251,2 млн теңгеге өскен, 2004 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 1230,3 млн. тенгеге артты. Тағы басқа өндірістік шығындар бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 934,1 млн теңгеге немесе 83%-ке жоғарылаған. 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 487,7 млн теңгеге артып отыр. Барлық өндірістік шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960,78 млн теңгеге  өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ,   2935,78 млн теңгеге өскен.

     Оның  ішінде ауыспалы шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960,78 млн теңгеге  өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ 2935,78 млн теңгеге өсіп отыр. Ал тұрақты  шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 2997,24 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен  салыстырғанда  11807,94 млн теңгеге жоғарылап отырғанын көреміз. Сонымен өткізілген өнім шығындары деңгейінің көбеюіне: өнім өндіру көлемінің көбеюі және материалдар мен шикізаттардың бағасының қымбаттауы әсерінен болып отыр.

     Жоғарыдағы 2.1.1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай»  БК-ның соңғы 2004 жылғы өндірістік шығындар деңгейінің құрылымын көрсетеміз. 

     

                                  Сурет 1 - Өндірістік шығындар көлеміне талдау 

     Жалпы шығын (З_общ) деңгейінің өзгеруіне өнім көлемі (VВП_общ) оның құрылымы (УД_і) өнім бірлігіне шаққандағы ауыспалы шығындар деңгейі (В_і) және өнім көлеміне есептелген тұрақты шығындар (А) әсер етеді. Енді осы көрсеткіштерді есепке ала отырып жалпы шығын деңгейінің өзгерісін есептеміз. Ол келесі формуламен анықталады:

                 З_общ =    ∑ (VВП_общ  х УД_і х В_і) + А

     Осы формуланы пайдалана отырып, есептеу  жүйесін келесі кесте арқылы көрсетеміз.

     Кестеде көрсетілген жалпы шығын соммасының өзгерісінің есептелу тәсілі төмендегідей.

1. Жоспарлы  өнім көлемі жоспарлы шығын  деңгейі бойынша есептелген шығын  соммасы

∑ (VВП_{і пл} х В_{і пл}) + А_{і пл} =(1005,4 х 6160,9) + 14986,0 = 21180,1 млн теңге

Кесте 2.1.2 

     Өткізілген өнім шығындары деңгейіне факторлардың әсерін талдау 

       Өнім өндірудің нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен есептелген         шығын соммасы

∑ (VВП_{і пл} х В_{і пл}) х К_{m n} + А_пл = (1005,4 х 6160,9)х 1,69 + 14986,0   =25454,1

                                                                                                                   млн теңге,

                мұндағы К_{m n} – өнім өндіру көлемін сипаттаушы коэффициент.

1. Нақты өнім көлемі бойынша есептелген шығын соммасы

        ∑ (VВП_{і ф} х В_{і пл}) + А_пл = (1763,0 х 6160,9) + 14986,0 = 25847,66 млн теңге 

2. Ауыспалы  шығындардың нақты деңгейімен есептелген шығын соммасы

        ∑ (VВП_{і ф} х В_{і ф}) + А_ф = (1763,0 х 5760) + 14986,0 = 25140,88 млн теңге 

         Сонымен жалпы шығын деңгейінің  өзгерісіне әсер етуші факторлар

1. Өнім көлемінің әсерінен

          ∆ З = З_ус1 – З_пл = 25454,1 – 21180,1 = 4274,0 млн теңге 

2.       Өнім құрылымының әсерінен

          ∆ З = З_ус2 – З_ус = 25847,66 – 25454,1 = 393,56 млн теңге 

3.        Ауыспалы шығындар әсерінен

           ∆ З = З_ус2 – З_у = 25140,88 – 25847,66 = - 706,78 млн теңге 

4.        Тұрақты шығындар әсерінен

            ∆ З = З_ф – З_ус3 = 28138,12 - 25140,88  = 2997,24 млн теңге 

      Сонымен жалпы өндірістік шығын соммасының өзгерісі

           ∆ З_общ = 4274,0 + 393,56 + (-706,78) + 2997,24 = 6958,02 млн теңге

      Жоғарыдағы 2.1.1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның өткізілген өнімнің шығындар деңгейі 2004 жылы 28138,12 млн теңгеге болса 2003 жылы 21180,1 млн теңгеге тең болып, 6958,02 млн теңгеге көбейген. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып, өндірістік шығын деңгейіне факторлердің әсерін талдау жасаймыз.

      Біріншіден  өнім көлемінің нақты деңгейі  мен өнім құрылымының жоспарлы деңгейімен салыстырғанда, яғни өнім көлемінің  әсерінен өндірістік шығын көлемі 4274,0 млн теңгеге көбейсе, өнім құрылымының әсерінен 393,56 млн  теңгеге өскенін, ал ауыспалы шығындардың әсерінен - 706,78 теңгеге кемігенің көруімізге болады. Өнім көлемінің көбеюімен қатар кәсіпорындағы 1 тонна өнімнің өзіндік құнының көлемі төмендегенін көреміз. Ал тұрақты шығындардың деңгейі көбеюіне байланысты тұрақты шығындардың әсерінен 2997,24 млн теңгеге көбейген. Сонымен өндірістік шығын деңгейіне әсер етуші жоғарыдағы аталған 4 фактордаң әсерінен өндірістік   шығын деңгейінің өзгерісі 6958,02 млн теңгеге тең болып отыр.