Есеп саясаты

1. Сатудан түскен табыс	20 650
2. Кезең соңындағы қорлар:  20 х 25 теңге = 500                                                           50 х 30 теңге = 1 500                                                         200 х 32 теңге = 6 400
3. Сатылған қорлардың өзіндік құны	(17 420)
4. Сатудан түскен жалпы  табыс	3 230

Қорлар өзіндік құнын есептеу тәсілдерін салыстыру

	ФИФО	Орташа өлшеу құны	Ерекше сәйкестендіру
1.Сатудан түскен табыс	20 650	20 650	20 650
2. Есепті кезең соңындағы қорлар	8 620	7 416,90	8 400
3.Сатылған қорлардың өзіндік құны	17 200	18 403,10	17 420
4. Сатудан түскен жалпы  табыс	3 450	2 246,90	3 230

 

         

 

 

 

Кәсіпорын есеп саясатында қорларды өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесін қолданған кезде төмендегі мысалда олардың баланстағы құны  771860 шартты баға болады.:

 

Қорларды саны	Қорлардың өзіндік құны	Төмен ықтимал таза сату бағасы	Сату кезіндегі шығындар	Қорлардың жалпы бағасы
800	7,00	7,60         (7,60-0.50=7,10)	0,50	5600ш.б
2200	7,50	7.80         (7,80-0,50=7,30)	0,50	16060 ш.б
4000	7,25	7,90        (7,90-0,90=7,00)	0,90	28000 ш.б
3000	7,40	8.20        (8,20-0,40=7,80)	0,40	22200 ш.б
				771860 ш.б

 

 

 

 

 

   8.4 Негізгі құралдар

 

 

     Есеп саясатының  әдістемелік жағына мына элементтер  кіреді: негізгі құралдарды бағалау әдістері, олардың әрбір түрлері бойынша амортизация (тозу) есептеу әдістері, тағы сол сияқты.

     Осылайша  белгіленген заңға сәйкес кез  келген заңды тұлға болып табылатын  ұйым өзінің есеп саясатын  құрастырған уақытта төменде  аталған бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.

1) жалпы баланстық құнды анықтау үшін пайдаланылатын өлшем базасын;

2) амортизацияны  есептеудің пайдаланылатын әдістерін;

3) пайдалы  пайдаланудың қолданылатын мерзімі  немесе амортизация нормаларын;

ҰҚЕС-1 бойынша  бастапқы танылғаннан кейін негізгі құралдар барлық жинақталған амортизацияны есептен шығарғанда олардың өзіндік құны бойынша ескеріледі.

ҰҚЕС-2 бойынша негізгі құралдардың объектісін келесі өлшеулі екі моделдің бірімен жүзеге асырады: :

1) Шығындарды күрделендіру моделі; немесе

2) Асыра бағаланған құнмен есептеу моделі бойынша.

Шығындар бойынша  есептеу моделінде субъект негізгі құралдар объектісінің құнын жинақталған амортизацияның және құнсызданудан жинақталған залалдың бүкіл сомасын шегергендегі оның өзіндік құнымен ескеруге тиіс.

 Асыра бағаланған құнмен есептеу моделін таңдаған субъект ХҚЕС (IAS) 16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар» сәйкес ақпаратты есептеуді және ашуды жүзеге асырады.

 

ҰҚЕС-1 бойыншап айдалы қолдану мерзімі ішінде активтің амортизацияланатын құнын жүйелі бөлу үшін амортизацияны есептеудің турасызықты әдісі пайдаланылады, ол активтің пайдалы қолданылуының мерзімі ішінде тұрақты аударымдарға әкеледеді.

ҰҚЕС-2 бойынша субъект активтен түскен болашақ экономикалық пайданы субъектінің күтіліп отырған тұтыну сапасын көрсететін  амортизация әдісін таңдауға тиіс. Рұқсат етілетін амортизация әдістері өзіне тікелей желілік әдісті, азайтылатын қалдық әдісін және өнім бірлігі әдісін (өндірістік) қамтиды.

 

        

Шаруашылық жүргізуші  субъектінің қаржылық есептілік стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар:

• құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
• құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар) етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);
• жеделдетіп есептен шығару;
• құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.

Негізгі құралдардың  түрлері бойынша амортизацияны  есептеудің әрқилы әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі пайдаланады.

Таңдап алған амортизацияны  есептеу әдісі субъектінің есептік  саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір  есептік жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса, онда оның себебін ашу керек.

Ал бюджеттік мекемелер  бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың  еншісінде болады.

Негізгі құралдардың  құны бойынша амортизацмяны бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.

Бұл тәсілде аиортизациялық соманы аудару үшін:

- қызмет етудің пайдалы  мерзімі. Бұл кезде пайдалануға  берілген объектінің жағдайы  ескеріледі және күтіп ұстау  жағдайына да байланысты болып  келеді (жөндеу мәселесі және  техникалық жағдайы, ауа-райының  оған тигізетін әсері т.б.)

- Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы, жүк авто көлігінің бастапқы құны – 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.

Негізгі құралдардың  амортизацияның бірқалыпты әдісі мына формула бойынша есептелінеді.           

осыған сәйкес ай сайынғы  амортизация сомасы  150 мың тенгеге  тең болады (18 000 : 12).

Төменде негізгі құралдардың  амортизациясын (тозуын) бірқалыпты (түзу сызықты) әдіс бойынша есептеу жолы көрсетілген.

Негізгі құралдардың  амортизациясын (тозуын) бірқалыпты әдіс бойынша есептеу

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизация ның жылдық сомасы	Жинақтал ған тозу сомасы	Қалдық құн
Сатып алған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында 2-ші жылдың аяғында 3-ші жылдың аяғында 4-ші жылдың аяғында 5-ші жылдың аяғында	100 000 100 000 100 000 100 000 100 000	18 000 18 000 18 000 18 000 18 000	18 000 36 000 54 000 72 000 90 000	82 000 64 000 46 000 28 000 10 000

Негізгі құралды пайдалану  барысында бірқалыпты табыс алынатын болып топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланады, яғни ол объектінің пайдаланылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.

Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы (амортизациясы) тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жоғарыда сөз болған автокөлік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындады делік, ал оның жүретін жолы 900000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге есептелінетін амортизациялық шығындар сомасы төмендегідей жолмен анықталады.

(Бастапқы құн  – жойылу құны) : орындалатын жұмыстың  болжамды мөлшері = (100 000 – 10 000): 900000 км = 0,10 теңге

Егер пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 200 000 шақырым (км) жол жүрсе, екінші жылы – 300000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы – 100000 шақырым, төртінші жылы – 200000 шақырым және бесінші жылы – 100000 шақырым жол жүреді деп шамаланса – амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен есептелінеді.

 

Негізгі құралдардың  амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл  бойынша есептеу

 

Мерзімі	Бастапқы құн	Екі еселенген  амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған жылдық аморти- зацияланған сомасы	Айға есептелген амортизацияның сомасы (теңге)
Сатып алған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында 2-ші жылдың аяғында 3-ші жылдың аяғында 4-ші жылдың аяғында 5-ші жылдың аяғында	100 000   100 000   100 000   100 000   100 000	40%х100000=40000   40%х60000=24000   40%х36000=14400   40%х21600=8640   2960	40000   64000   78400   87040   90000	3333   5333   6533   7253   7500

 

Бұл кестеде жылдық амортизация  сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс  процесінде тікелей пайдалануымен  байланысты екенін көреміз. Жинақталған  тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.

өндірістік әдіс бойынша  амортизацияны есептеу тау-кен  өнеркәсібінде ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу тонна мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана пайдаланады.

Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:

а) Кумулятивтік әдісі

ә) Азайып отвратын қалдық әдісі.

Кумулятивтік  әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл. Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы 2:15, бесінші жылы 1:15 бөлігіне.

Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының  қосындысы, ал алымында: бірінші жыл  үшін – 5, екінші жыл үшін – 4, үшінші жыл үшін – 3, төртінші жыл үшін – 2, бесінші жыл үшін – 1 болатын  бөлшек саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизациялаушы құнға (90000 теңге) көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.

Төменде негізгі құралдардың  тозуын (амортизациясын) кумулятивтік әдісі бойынша есептеу жолы көрсетілген.

Негізгі құралдардың  амортизациясын (тозуын) кумулятивтік әдіс

бойынша есептеу

Мерзімі (жылдары)	Бастапқы құн	Екі еселенген амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған жылдық аморти- зацияланған сомасы	Айға есептелген амортизацияның сомасы (теңге)
Сатып алған мерзімі: 1-ші жылдың аяғында 2-ші жылдың аяғында 3-ші жылдың аяғында 4-ші жылдың аяғында 5-ші жылдың аяғында	100 000   100 000   100 000   100 000   100 000	5/15х90000=30000   4/15х90000=24000   3/15х90000=18000   2/15х90000=12000   1/15х90000=6000	30000   54000   72000   84000   90000	2500   4500   6000   7000   7500