Бухгалетлік есеп және аудит

Дәрістің  жоспары:

1.Зар-заман  жырауларының әлеуметтік пікірлері.

2.Ақын-жыраулар  шығармаларындағы этикалық ойлар.

1. Ақын-жыраулар ойларының танымдық мәні.

Дәріс  мазмұны:

   1. Қазақ  ақын-жырауларының дүниетанымыы, философиялық  ой-толғаулары төл философиямыздың  қалыптасуына бірден-бір рухани  негіз бола алады деп санаймыз.

   Олардың айтқан жыр-толғауларында тарих  шындығы, адам, қоғам, табиғат мәселелері негізгі өзекті орын алады.

   Қазақ ақын-жырауларының шығармалары халық  ауыз әдебиетімен, көшпелілердің әдет-ғұрып, салт-санасымен тығыз байланысты болып, бар болмысында ойлы философиялық, тарихи сабақтастық принциптері  қатар жүріп отырады.

   Ата-бабамыз  өз ұрпағына ұсынар тағылымын ұрпақтан ұрпаққа бай ауыз әдебиетінің  жанрлары  арқылы мирас еткен.

XV-ғасырдағы  дала жырауларының көшбасы саналған  Асан қайғы мен бұхар жыраулар  өз шығармаларында тәлім-тәрбиелік  ойларымен көрінгені белгілі.

   2. Осылай алу талғамдарында имандылық  тәрбиесіне, атап айтқанда, атамекенді  қорғау, сыр-сымбат, дене тәрбиесіне  және жекелеген психологиялық  пайымдауларға қатысты сындарлы  түйіндер жасалған.

   Адамның жасы, әлеуметтік ерекшеліктерге байланысты айтылған ой-пікірлері ғылыми-психологиялық  түйіндерімен орайлас келетіндігі.

   Қазақ жырауларының ой-пікірлеріндегі дүниетаным мен психологиялық көзқарастары жайлы ғалым, әрі ақын Ә.Тәжібаев былай дейді: “Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Бұхарлар айтқан толғаулардың бізге жеткен бөлшектеріне қарап  отырсақ, тындашысын теңіздей

шайқайтын, терең ойлардың толқынында жүргендей  сезінеміз, кейде жақыннан, кейде  ишаратпен алысқан мегзеулер  әлдеқандай бір ерекше сөздерден  жаралады да, өмір, тарих, қоғам, адам жөніндегі  ғажайып бір топшылаулар, толғау-түюлер айтады.”

   Ақын  айтып отырған бұл түйін сол  дәуірдегі ойшыл жыраулардың  дүниетаным жайлы айтылған байсалды ғылыми бағасы болса керек.

   3. XV-XVII ғасырларда өмір сүрген қазақ  ақын-жырауларының поэзиясынан ғасырлар  сырын, халықтың салт-санасын,  ой-өрісін, тілек –мақсатын айқын  аңғарамыз. Өйткені, жыраулар  толғауларын халықтың небір нәзік  сырлары, мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйеніші, келер ұрпаққа айтар  өсиеті, тағылымды ойлары орын  алады. Оны  XV-ғасырдың орта  кезінде өмір сүрген қазақ  даласының ұлы ойшылы, халқымыздың  қоғамдық-саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің  көшбасшысы бола  білген Асан  қайғы ойларынан байқауға болады.

   Ақындар өмір сүрген заманда әдебиетке “Баласы  кетті тиюдан”, “Ұл-қызыңнан үміт күтті”, “Ұл сыйламас атасын, атасы бермес батасын”, “Қыз сыйламасын анасын”, “Жас сыйламас ағасын” деген сөз тіркестері келгені айғақ.

   Дулат ақын өз өлеңдерінде адам баласына тән жағымды, жағымсыз қылықтарға талдау жасай келе, адамның жақсы, жаман  болуы тегіне тікелей байланысты емес деген ойын мына бір шумақтарында білдіреді:

   Сырын білмей бой салма,

   Атасы оның текті деп.

   Тұрлаусыз сөз ұқпа,

   Аузы  оның епті деп.

   Нашардан  шыққан жақсыны

   Сөзін жерге тастама,

   Атасы нашар етті деп ...,- келетін шумақтарда адамның қандай болмағы 

   оның  нақты ісінен деп түйіндейді.

   Зар заман ақындарының ұрпақ тәрбиесі жөніндегі көзқарастары туралы пікірлерден  мынадай ой-түйіндер жасауға болады:

   Біріншіден, ұрпақ бойында белең алған  жөнсіздіктерді көзқарастары туралы пікірлерден  мынадай ой-түйіндер жасауға болады.

   Екіншіден, отаршылдықтың ұрпақ тәрбиесіне әсерін күні ілгері болжағандығын, сол  кезде айтылған ойлардың заман жылжи  келе өмірде көрініс алғандығын куә  боламыз.

   Үшіншіден, бұл ақындардың көпшілігі ұрпақты  азғындаудан дін құтқарады деп  сенді, сол кездің өзінде ұрпақ бойынан  имандылық азайып бара жатқанына  қынжылды.

   Төртіншіден, қазақтың өткен өмірінің ұлағатты жақтарын қазіргі замандағы келеңсіздікке  өлшем етіп алғаны.

   Зар заман ақындарының ой-пікірлерінің өміршеңдігі, халықтық педагогиканың  мұраттарымен үйлесім  табуы олардың  шығармаларын тек танымдық тұрғыдан емес, тәрбие тұғырнамасы ретінде  жүзеге асырған 

 

   абзал екенін көрсетеді.

   Халықтағы небір тағылымды ойлар мен  пайымдаулар дүниетанымының жоғары деңгейде жетілуімен сипатталады.

   XVIII-XIX ғ. 1-ші жартысы – Ақтамберді  жырау, Бұхар жырау, Шал ақын, Дулат, Махамбет.

   XIX ғ. 2-ші жартысы –Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев.

   XX ғ. 1-ші жартысы –Ш.Құдайбердіұлы,  Ж.Көпеев, Ғ.Карашев, А.Байтұрсынов,  Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,  М.Жұмабаев.

   XIX ғ. 2-ші жартысындағы қазақ ғұламаларының  өкілі Шоқан Уәлихановтың психологиялық  пайымдаулары адамның жан-дүниесіндегі  ерекшеліктерге “Дүниедегі ерекше  бір керемет-адамның өзі, оның  жаны, қабілеті, ойлайтын және білгісі  келетін рухани өмірінің зерттелуі  аса қиын нәрседен талдау жасайды”

   Ы. Алтынсарин қазақ халқының тұлғалық ерекшеліктерін былай деп суреттейді: “...Қазақтар – аса дарынды, ақыл-есі  мол, оларға кешікпей тұрып, рухани және қоғамдық даму жолына түсетін бағыт  беру, аса қажет боп отыр”.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Жыраулар философиясындағы тәрбиелік қағидалар.
2. Қазақ ақын-жырауларының философиялық ой-толғауларының этикалық мәні.
3. Жырау, сал, сері, ақын ұғымдарының айырмашылығы.

 

Әдебиеттер:

1. А.Тулегенова., М.А.Тулегенова  Бизнес этикасы: Оқу құралы.- Қарағанды; ҚарМУ баспасы, 2006. -137бет

2. . М. Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. Основы менеджмента. Москва, "Дело", 1992

3. Ф. Котлер. Основы маркетинга. Москва, "Прогресс", 1992

4. В. Хойер. Как делать бизнес в Европе. Москва, "Прогресс", 1990

 
 

№14 Абайдың этикалық көзқарастары.

 

Дәрістің  мақсаты: Абай қара сөздеріндегі адам мәселесінің танымдық мәнін ашу.

Дәрістің  жоспары:

1. Абай мұраларын жүйелеу.
2. Абай қарасөздеріндегі этикалық ойлар.
3. Абай қарасөздері ұлттық-идеялық ойлар бастауы.

Дәріс  мазмұны:

   1. Дала ғұламаларының ғибраты ойларына  тұтас бір ұлттың рухани болмысының  арқауына айналған ұлы ойшылымыз  Абай Құнанбаев шығармаларынан  небір даналық ойларды табамыз.

Ол қазақтардың  рухани құндылықтарын сындарлы ой елегінен өткізіп, қоғам талабынан шыға алмайтын, халықтың өсіп өркендеуіне, дамуына  ықпал етпейтінін байқады. Ауылдың  тұйық мешеу  тіршілігі жанын  жай таптырмады, надандық, дау-жанжал, қызғаныш, өсек, парықсыздық елді жайланған  ауыр дерт осындай еді.

   Абай  дүниетанымының өзекті желісі –“толық  адам”. Абай осы ұғымының мән-мағынасына өз тарапынан айрықша моральдік  гуманистік бағытта “адам болу, болушылық”, “толық адам” деген  зор мағыналы танымдарымен тікелей  байланысты талдау жасайды. Абайдың  гуманистік

дүниетанмымын туындап, бүкіл шығармаларында желілеп  тарап жатқан толық адам жайлы  ой-толғаныстарын құяр арнасы: “Не  түрлі болса да, дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадамы, шафағат, секілді  біреулерге жақсылық тигізбек мақсытың болса, ол жол – құдайдың жолы”, - деген сөзінде жатыр.

   2. Ұлы ойшыл Абайдың психологиялық  ойларына зерделей отырып, оның  “Жетінші сөзінде” баланың жеке  тұлға болуы ата-анасы, ұстазы, құрдастары мен достарының үлгі-өнегедері  негізінде қалыптасады деген  пайымдаулары өзінің ғылыми тереңдігімен  ерекше бағалы екеніне көз  жеткіземіз.

   XX ғасырдағы қазақ ғұламаларының  өкілі Ж.Аймауытовтың қалдырған  мұраларында адамның жеке тұлға  ретінде қоғамдағы орнына былайша  түсінік береді:

   “Әлеуметтік тұрмыстағы кемшіліктің бірі әр қоғам  мүшесінің өз ортасына қызмет етпеуі. Кімде-кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен  пайда келтірер еді”

   Ж. Аймауытов психологиялық пайымдауларында  әр адам ең алдымен өзін тануы қажет, өзін-өзі танымаған адам өзгені де тануға шорқақ болады деп ой түйеді.

   Бұл айтылған пайымдау қазіргі заман  талабына толық сай келеді.

   3. Абай тарататын мораль философиясы  мен адамгершіліктің негізгі  желісі де жатыр. Осы наным  тұрғысынан туындап отырған адам  болудың 

ең басты  тетіктері ретінде ақылды, әділетті, рахымды ұсынатын Абай: “Бірақ сол  жолға жүруді өзінше шарт қылып, кім  қадам басты, ол таза мұсылман, толық  адам делінеді”, - өз танымының негізі қайда жатқанын көрсетіп отыр. Абайдың  ұрпағына қалдырған ой-толғауларынан  кісілік, ерік, пен мінезді қалыптастыру, зиялылық, халықтық мұратқа  сай  жайсаң сезімдерді жетілдіру жайындағы  толғаныстары оның тәлім-тәрбиелік  идеяларының ең негізгі өзегі  болып келеді. Абайдың түсінгінше, баланы жастайынан көркемдікке баулуды  үлкендер рнеғұрлым ертерек ойластыруы  қажет, өйткені, бесіктегі нәрестенің өз анасының әлдиі, әуезді, үні арқылы сұлулық пен көркемдіктен хабардар болып жатады.

   Абай  өзінің философиялық көзқарасында: дүниенің, әлемнің заңдылығын мойындайды, дүние  мен адамзат қоғамы бірқалыпты тұрмай,  бейне, бір ағып жатқан судай өзгеріп  отырады деп таниды. Бұл ойын Абай былай деп тұжырымдайды: “Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, өмірі бірқалыпты тұрмайды”, “Дүние  - үлкен көл, заман – соққан жел”, “Алдыңғы толқын-ағалар, артқы толқын-інілер, кезектене бөлінер, баяғыдай көрінер”-дейді. Абай адамды дүниенің ең маңызды бөлігіне

жатқызады. Абайдың пайымдануша: адамның хайуаннан  арылатын екі қасиеті бар бірі – дүниені тану, ақиқатты білу, ғылымды  үйрену, ал

екіншісі  –көпке пайдалы еңбек істеу.

   Абай  адамның ақылды, білімді болуы  оның тұрмысына емес, айналасындағы  дүниені сезіп-біліп, үйренуінен, еңбек  етуінен деп қарайды. Абай білу мен  тану сезімдік және ақылдық таным  арқылы болатынын растайды. Мұның  бәрінен өлшемі ақыл-ой деп тұжырым  жасайды.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Абай мұраларын жүйелеу дененіміз не?
2. Абай қарасөздеріндегі этикалық ойларды атаңыз?

Әдебиеттер:

1. А.Тулегенова., М.А.Тулегенова  Бизнес этикасы: Оқу құралы.- Қарағанды; ҚарМУ баспасы, 2006. -137бет

2. . М. Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. Основы менеджмента. Москва, "Дело", 1992

3. Ф. Котлер. Основы маркетинга. Москва, "Прогресс", 1992

4. В. Хойер. Как делать бизнес в Европе. Москва, "Прогресс", 1990

 
 
 
 
 
 
 

№15 Ш. Құдайбердіұлының  “Үш анық” еңбегіндегі  этикалық ойлар.

 

Дәрістің  мақсаты: қазақ ағартушыларының этикалық ой-толғамдарының маңыздылығын, тәрбиелік мәнін талдау.

Дәрістің  жоспары:

1.Ш. Құдайбердіұлының  философиясы. Жан мәселесі.

2.Үш анық  еңбегіндегі этикалық ойлар.

Дәріс  мазмұны:

   Халықтың  мәдени, әдеби өміріне белсене  араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды, уағыздаған ұлы Абайдың талантты шәкірті  және оның реалистік дәстүрін жалғастырушы, артына мол мәдени мұра қалдырған  Ш.Құдайбердиев. Ол әрі ақын, әрі  прозаик-жазушы, әрі аудармашы философ, тарихшы, әрі журналист.