Бухгалетлік есеп және аудит

     М.Қашқари «Диуан-и лұғат ат-түрік»  енбегінде түрік мәдениетінің  болмыстық категорияларын айқындап, оның этикалық терминологиясын  жүйелеген. 

     М.Қашқари ұлттық тілдің «ішкі  пішінін» (грамматикалық, семантикалық  құрылымдары) ерекшеліктері арқылы  «ұлыс (халық) рухын» 

әңгімелер халық арасында кең тараған. Асан қайғы төңірегіндегі аңыздар  негізінен үш жүйеге (“Асанның алғаш  танылуы”, “Қайғы атануы”, “Жер ұйықты іздеуі”) бөлінеді. Бұлардың ішіндегі ең таңдаулысы Асан қайғының “Жер ұйықты”  іздеуі жайлы аңыз. Құтты қоныс, жайлы  мекен “Жер ұйыққа” жету, оны  тану оңайға түспейді. Асанқайғы толғауларында  елдің әлеуметтік хал-ахуалын, рухани жан-дүниесін негізгі арқау етеді.

   Асан  қайғы  желмаясына мініп қазақ  даласының төрт бұрышын аралай жүріп, сол кездегі қазақ  халқының басына төнер қауіп-қатерді дәл болжап айтқан. Мұны оның мына бір өлең шумақтарынан аңғарамыз:

   “Мұнан  соң қилы-қилы заман болар,

   Заман азып-тозып жаман болар,

   Қарағайдың  басына шортан шығып,

   Балалардың  дәурені тәмам болар.

   Ол  күні қарындастан қайыр кетер,

   Ханнан  күш, қарағайдан шайыр кетер,

   Ұлы-қызың  орысқа бодан болып

   Қайран  ел, песім жұртым сонда не етер? - деп толғанды.

   Ел  қамын көп ойлап, толғанған қарт жырау өзінің толғауларында не жақсы, не жаман, не ғарып деген көкейкесті ойларға өз болжамымен жауап берген. Асан қайғының дүниетанымының ең басты  ұғымы – “құтты жер” философиясы. Ол халқына “құтты жер” – іздеп  тыным таппаған жан. “Құт” ұғымы  жеке адамның басындағы жай емес, халықтық түсінік, халықтың ел болып, елдік  санасын білдіретін философиялық ұғым.

   Таным теориясы саласында да Әл-Фараби тендесі  жоқ мұра қалдырды.

   Ойлау мен тіл арасындағы өзара байланыс, таным логикасы, ұғым мазмұны мен  сөзбен бейнелеудің арақатынасы, олардың  қолданылуы жайлы құнды трактаттар жазған. Әл-Фарабидің ғылымдар тарихына қосқан үлесін жоғары бағалай келіп, белгілі Фарабитанушы ғылым М.С.Бурабаев: “Әл-Фарабидің ғылыми мұрасы ерекше кең аумақты, әр түрлі болып келеді. Ол ғалымның бар саласы бойынша еңбектер жазып, өз дәірінің рухани, мәдени мұраларының  жетістіктерін тұжырымдай келе прогрессивті философия, этика, эстетикалық және жаратылыстану ғылымдары саласына өзінің құнды үлесін қосты,” –  дейді. Әл-Фарабидің философиялық ілімі  – негізінен алғанда парасатқа, ақылға сүйенген ілім.

   5. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған, Ш.Уәлиханов “Көшпенділер философы” деп атанған асан қайғы XV ғасырда өмір сүрген, өз заманының көрегені, терең ойшылы  болғандығын артына қалдырған ғибратты ойларынан аңғарамыз. Асанқайғының дүниетанымын тұтастай алып қарасақ, сол кездегі болжамдары кейін тура келгендігінде, яғни көрегенділігінде.

көргенде  айтыпты: “Желдің жеті есігі бар  екен, қыс болмаса жылқы тұрмас, жылқы тұрса ішіндегі құлын тұрмас, ораздының жайлауы, жиырлының қыстауы  екен, екі жағындағы ел бай болар  да, ортасын қоныс қылған ел кедей  болар, бітісі жаман екен, бірімен-бірі төбелесетін кісі сықылды едірейіп тұрған панасы жоқ  дала секілді  тау екен”.

   Маңғыстау туралы айтқаны: “Асан ауылы түнгі  салқынмен көшіп келе жатса керек. Көш алдында атқа мініп асан ата  келеді. Ат үстінен еңкейіп жерден тас алып, ат дорбасына сала береді. Оны аңдап келе жатқан келіні де Асан алған жерден тасты ала-ала  дорбасын нық толтырыпты. Танертен қараса, дорбаға салған тас дегенің  бәрі шылғи алтын екен. Асан ата  Үстірт

шыңынан Маңғыстауға қарап: “Тасы алтын, құмы күміс, қойны толған қазына екен. Бірақ жеті жұрт келіп, жұрт кеткен, қазынасынан халқы қайыр көрмейтін, байлығы талауға түсер жер  екен”-депті.

   Ел  аузында  - абыз ақын айтты деген  қыруар кесек-кесек сөз маржандары, даналық ойлар сақталған. 1925 жылы “Таң” журналының сандарында жарияланған  мына бір болжамдарындағы ойларға  құлақ салсақ:

   “... Ұлы Ертісті көргенде: “Мына шіркіннің  баласы жойдым деп қарап отырмас, кәпірдің құлағы үрпиіп тұрған жер  екен, күнінде кәпірден жылайды-ау”-депті. Шыңғыс пен Семей тауларын көргенде: “Мына 

шіркіннің топырағы құтырған екен, оған шыққан шөп  құтырады. Оны жеген мал құтырады, оның етін жеп, сүтін ішкен адам құтырады екен, Кісі өлтіру, ұрыс-төбелес көп  болатұғын жер екен”, -дейді.  Шу жөнінде айтқаны: “Мына шіркіннің  екі жағы борбас екен, өне бойы қара қамыс, іші толған жолбарыс екен.

   Баланың іші қуырылмайтұғын, пышағы қыннан суырылмайтұғын, еркегі ат болатұғын, ұрғашысы – хат болатұғын жер  екен”. Ерейментауды қайта анықтап, жаңғырту мәселесін қарастырады.Өзінің мақсатына жету үшін ол тыңнан жол салды, оның айғағы – «Диуан-и лұғат ат-түріктің» әлі күнге дейін құнын жоймағандығы.

     Ж. Баласағұни «Құтты білік»  атты еңбегін жазу үстінде  «қоғамдағы жағымсыз жәйттерді  бұзатын, жаңа моральдық-этикалық  негіз керек екенін түсінгеніндей». М.Қашқари да тіл халықтың рухани  дамуында үлкен қызмет атқаратынын  сезіп, оған өзінің өмірін арнады.

     М.Қашқари энциклопедиялық  жан-жақты  терең білімді кісі болған. Оның  «Диуан-и лұғат ат-түрік» атты еңбегі түркі тілдес халықтардың ойлау логикасы мен өмір сүру дағдысының, тұрмысының, тарихының өзіндік философиясы. Жалпы ол-мәдени-әлеуметтік, адамгершілік және діни қарым-қатынастарды қамтыған туынды деуге боларлық. М.Қашқари еңбегінің энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі

тюрколог  А.Н.Кононов былай деп жазды: «Мұнда XI ғасырдағы түріктердің өмір туралы: олардың материалдық мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары, этнонимдері  мен топонимдері, ру тайпалары туралы, туыстық-жекжаттық терминдер».

     XI ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі ғалым-философ, тарихшы Қожа  Ахмет Иассауи бабамыздың ғылыми  еңбектеріндегі руханиятқа бағыттайтын  құнды пікірлер баршылық. А.Иассауи  еңбектерінде баса айтылатын  адамды тура жолға бастаушы  жаратушы күшке табыну, оның хақтығына  тағзым ете отырып, қиянатсыз  бейкүнә, адал жандарды тәрбиелеу  жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей  түсуді қажет етеді.

   3. Халқының сол кездегі хал-ахуалы  мен келешегін тебірене сөз еткен Асан қайғы М.Әуезов айтқандай, “халық мұнвң арман етіп, алысты мегзеген, өзі емес, елі, жұрты үшін ізденген жан”

   Осы бір жеке дара ерекшелігіне сай халық  арасында, жалпы ел есінде, тарихта  Асан қайғы делінген, ал шындығында –Асан Сәбитұлы.

   Қазақтың  ұлы ойшылы Ш.Уәлиханов: “Асан қайғыны  орта ғасырдың ойшылы” деп, көрегенділікпен  баға берген.

   М.Орынбеков  “Ежелгі қазақтардың дүниетанымы” еңбегінде жыраулық өнерге баға бере келіп, “Сана мен билік ара  қатынасы, қолданбалы философия мәселесі Бұхар жыраудың көсемдік жырларына, Ақтамбердінің эпикасына, Төле бидің  Әйтеке мен Қаздауысты Қазыбектің шешендік философиялық ой толғауларына негіз  болды”- деп тұжырым жасайды.

   4. Асан қайғы - XV ғасырда өмір сүрген атақты қазақ ақыны, философ. Асан үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап, қайғырып жүргендіктен жұрт оған “қайғы” деген лақап атты қосып “Асан қайғы” деп атап кеткен. “Асан ата” атанған ақын жайлы әр қилы мазмұнды әр түрлі сипаттағы аңыз-әңгімелер тараған.

    

Бақылау сұрақтары:

1. Орта ғасыр ғұламаларының этикалық ойлары.
2. Әл-Фараби этикасындағы «бақыт категориясы».
3. Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» еңбегіндегі этикалық категориялардың тәрбиелік маңызы.

Әдебиеттер:

1. А.Тулегенова., М.А.Тулегенова  Бизнес этикасы: Оқу құралы.- Қарағанды; ҚарМУ баспасы, 2006. -137бет

2. . М. Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. Основы менеджмента. Москва, "Дело", 1992

3. Ф. Котлер. Основы маркетинга. Москва, "Прогресс", 1992

4. В. Хойер. Как делать бизнес в Европе. Москва, "Прогресс", 1990

 

№12 Ситуациялармен сұрақтар мен жауаптар

 

Дәрістің  мақсаты: Іскерлік қатынас этика ситуациясының принциптерін талдау (амандасу, сәлемдесу, өзін-өзі таныстыру)

Дәрістің  жоспары: 

1. Іскерлік қарым – қатынастағы адамға керек қасиеттер
2. Кәсіби такт

Дәріс  мазмұны:

    Іскерлік  қатынас этикасы – мінез –  құлықтық талаптардың принциптері, нормалар мен ережелердің әлемдік  тәжірибе мен ғылым негізіндегі  өндірістің жиынтығы.

    Іскерлік  қарым – қатынас белгілі бір  мінез – құлықтық қағидаларға  сүйенуі керек, олардың ең басты  қағидалары болып келесілер табылады:

1. іскерлік байланыстың негізінде жеке мүдделер мен өзіндік қызығушылықтардан басқа іскерлік қана қызығушылықтар болуы керек;
2. адамгершілік;
3. мейірімділік, яғни адамға мейірімділік жасау қажеттігі;
4. құрмет көрсетушілік, яғни қарсы тарапқа деген құрмет.

    Этикет  ережелерін қатаң түрде сақтау - өзін - өзі ұстау мәдениетінің маңызды  талабы.

    Кәсіби  такт – бұл қарым – қатынас  кезінде басқаларға деген шыдамдылық, мұқияттылық және әдептілік танытудың  үлгісі.

    Шетел азаматтарымен іскерлік қарым – қатынас  жасаудың негізгі  қағидалары мен ережелері  дипломатиялық хаттамамен белгіленеді.

    Шетел делегацияларын қабылдау мен қарым  – қатынас жасау кезінде, келіссөз бен келісім шартқа қол қойған кезде, мереке күндері құттықтап, қаралы күндері көңіл айту – бұл дипломатиялық  хаттама нормаларының сақталуын  білдіреді. Қабылданған нормалардан  қандац да болмасын бас тарту мемлекеттердің абыройына нұқсан келтіру сияқты бағаланады. Тіпті белгісіз бір кеткен қателік қасақана жасалған қорлауға тең.

    Қазіргі кезде мемлекеттер қарым –  қатынастарының арасында 1991 жылы қабылданған  «дипломптиялық қарым – қатынас  туралы Вена Конвенциясы» бар.

    Дипломатиялық хаттаманың ережелері «халықаралық әдептілік» қағидасына негізделген, яғни мемлекетті таныстырып, көрсеттетін  құрметтеулер мен қадірлеулердің барлығын сақтауды білдіреді.

    Хаттамамен  шет мемлекетке келген ресми тұлғалардың  өзін - өзі ұстауы, ресми жағдайларда  киінуі және т.б. белгіленеді. Халықаралық  этикет нормаларынан ауытқу шетелдік әріптестермен тек қана бейресми мәні бар, қызметтен тыс жағдайларда  ғана жол беріледі. Бірақта осындай  қарым – қатынас кезінде әдепсіздік таныту сияқты бағаланатын жағдайлардан аулақ болған жөн. Қызметтік немесе қоғамдық кездесу мен өзара сөйлесу  барысында сыйлық сыйлау туралы ой келеді. әр бір мекемеде өздерінің  сыйлық силау ережелері қалыптасқан  дәстүрлері болады, бірақ осындай  дәстүрлерге қарамастан барлығына  ортақ негізгі ережелер де бар.

    Егер  сізді біреу үйіне түстенуге  немесе қонаққа шақырған болса, онда кішігірім сыйлық алып барған жөн. Сыйлық кімге сыйланса сол адамның талғамына  байланысты болуы керек.

    Сыйлық  қабылдар кезінде өзіңізді келесідей  ұстауыңыз тиіс. Сыйлаған сыйлық қандай түрде болмасын оны қонақ кеткенге дейін ашпау қажет, себебі сыйлық туралы ойламаған басқа адамдарды  ыңғайсыз жағдайға қалдыруыңыз мүмкін. Сыйлықты алғаннан кейін құр ризашылық  аз болады, сондықтан өз ризашылығыңды  ашық хат арқылы білдірген жөн.

 

Бақылау сұрақтары 

1. Телефонмен сөйлесудегі мәдениет?
2. Сұхбат деген не?

 

Әдебиеттер:

1. А.Тулегенова., М.А.Тулегенова  Бизнес этикасы: Оқу құралы.- Қарағанды; ҚарМУ баспасы, 2006. -137бет

2. . М. Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. Основы менеджмента. Москва, "Дело", 1992

3. Ф. Котлер. Основы маркетинга. Москва, "Прогресс", 1992

4. В. Хойер. Как делать бизнес в Европе. Москва, "Прогресс", 1990

 
 

№13 XV-XVII ғғ ақын-жыраулардың  этикалық ойлары.

(Асан  қайғы, Х. Дулати, , Бұхар жырау, Шалкиіз  жырау, Жиембет  жырау).

 

Дәрістің  мақсаты: ақын-жыраулар шығармаларындағы этикалық ойларды саралау.