Бюджетпен есеп айырысу есебі және аудиті

Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленетін қосылған құн салығының сомасы Салық кодексінің 268 бабына сәйкес салық салынатын айналым бойынша есептелген қосылған құн салығғың сомасы мен Салық кодексінің 256 бабымен сәйкес есептелетін салық сомасының арасында айырма ретінде аударылады. Кәсіпорын қосылған құн салығы бойынша декларацияны әр салық кезеңіне есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15–күнінен кеш емес тапсыру тиіс. Декларациямен бірге салық кезеңі ішінде сатып алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер мен жұмыстар бойынша қосымша болатын шот-фактура реестрін ұсынады. Сатып алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер мен жұмыстар бойынша шот-фактура реестрлерінің формалары құзыретті органдармен бекітіледі. Кәсіпорын орналасқан жері бойынша салық органдарына қосылған құн салығын есепті салық кезеңінен кейінгі кезеңнің екінші айының 25-нен кешіктірмей төлейді.

3 «ERK–TRUST» ЖШС–де БЮДЖЕТПЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ

3.1 Бюджеттік төлемдерді  талдау

Мемлекеттік бюджет –  жалпы мемлекеттік тұрғыдан бекітіп, пайдалану, жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл–ауқатын және мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады.  Сондықтан да әрбір кәсіпорын өзінің бюджет алдындағы берешегін уақытылы, әрі шынайы барлық салықтарды бюждетке төлеуі тиіс.

Қазақстан Республикасында соңғы жылдары аймақтың экономикаға, аймақтарды дамытуға, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда. Оыс белігленген мақсатты орындау үшін бюджет түсімдерін талдау қажет. Бұл жерде салық жүйесінің алатын орны зор.

Қазақстан Республикасындағы салық төлеу міндеттемесі азаматтардың конституциялық міндеттемесіне енгізілген. Қазақстан Республикасының Конституциясында тек қана салық төлеу емес, сонымен бірге алымдар және басқа да міндетті төлемдер туралы айтылған.

«ERK–TRUST» ЖШС–нің қысқа мерзімді міндеттемелердің құрылымы мен құрамына және өзгеру тенденциясы 11–кесте келтірілген.

Кесте 11 –   Қысқа мерзімді міндеттемелердің құрамы мен құрылымы, жыл соңына

11-кесте мәліметтері негізінде 2009 жылы серіктестіктің қысқа мерзімді міндеттемелері 422000  теңгені құрайды. Оның сомасы 2007 жылмен салыстырғанда 3,2%–ға кеміген. Міндеттемелер ішінде ең көп үлесті қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер, салық бойынша міндеттемелер құрайды. 2009 жылдың бюджет алдындағы салықтық міндеттемелері 124700 теңгені құрайды, ол барлық міндеттеменің 29,5%-ы. Ал басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер 26500 теңгені құрайды, ол жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығынан құрылған.

Кәсіпорын осы салықтарды заңнамаға сәйкес төлеу үшін салық саясатына негізделіп жасайды.

Жыл бойы есептелген салық пен бюджетке төленген салықтардан жыл соңында салық бойынша қалдық қалады. Егер кәсіпорын салық органдарының есебі бойынша шыққан сомадан көп төлеген жағдайда кәсіпорынның салық бойынша қалдығында оң қалдық қалалы. Ол келесі кезеңнің есептелген салықтан шегеріліп тасталады.

«ERK–TRUST» ЖШС–нің 2007-2009 жылдарға есептелінеген салықтардың құрамы мен құрылымы және динамикасы 12–кестеде бейнеленген.

Кесте 12 – «ERK–TRUST» ЖШС бюджетке төленген салықтық төлемдердің динамикасы

«ERK–TRUST» ЖШС–де 2009 жылы жалпы 4785 мың теңгенің салықтары мен төлемдері төленген. Оның ішінде ең басты үлесті корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық алады. Осы үш салық түрі барлық төленген салықтың 80 пайыздан астамын құрайды. 

Төленген әлеуметтік салығының сомасы 2007 жылы – 1085 мың тг, 2009 жылы 1456 мың тг құрап отыр, әлеуметтік салық сомасы 371 мың теңгеге не 34,2 пайызға өскен. Онын себептері – жалақы қорын есептеу үшін жұмысшылар санының өзгеруінен, жалақы деңгейінің өсуінен және де әр жылы минималды жалақының өзгеруінен туындап отыр.  Сонымен қатар  2009 жылдары әлеуметтік салық  11 пайыздық ставка бойынша төлесе, 2007 жылы 13 пайыздық ставка бойынша әлеуметтік салықты аударды.

3.2  Бюджетпен қарым-қатынас есебін жетілдіру жолдары

Салықтар әр мемлекет бюджетінің ең негізгі құраушы көзі болғандықтан, бүгінгі күнге дейін мемлекетте экономиканың әр түрлі салаларына салық салуды жетілдіру бағытында үлкен жұмыстар жасалынып жатыр.

Экономикадағы әр түрлі салалардың ішінде қазіргі кезде ең маңызды саласы заңды тұлғалар болып табылатын ірі кәсіпорындар мен өндіріс болып табылатындықтан және шикізат шығарушы ел болып қала бермеуіміз үшін Предидент бұл салаға салық салу жүйесі мен салық салу механизіміндегі мәселелерді шешуді және жетілдіруді ең басты мақсат етіп қойды.

Заңды тұлғаларға салық салудағы мәселелердің ең негізгісі болып, салық ставкаларының әр түрлі болуы. Бұның себебінен экономиканың ең маңызды деген салаларының дамуына кері әсер етеді. Сондықтан қазіргі міндет заңды тұлғаларға салынатын салық бойынша салық ставкаларын төмендету немесе салық салудың тиімді әдістерін қолдану. Бірақ заңды тұлғаларға салынатын салықтар бюджетке қанша пайда әкелгенімен, кәсіпорындардың болашағына соншалықты зиян келтіретінін байқау керек. Мемлекет неғұрлым көп алса, кәсіпорындардың жабдықтарын жаңартуларына, өндірісін кеңейтулеріне, сұранысты қанағаттандыруларына, көп жағдайларда өндірісіне де қаражат соғұрлым аз қалады. Заңды тұлғалардан ұсталынатын салықтық түсімдер бюджетке түсіп мемлекет ақпаратын ұстауға, мәдени шараларды жүзеге асыруға, денсаулық сақтауға, яғни мемлекет қажеттілігін қамтамасыз етуге жұмсалуда. Ал кәсіпорындарға бұл үшін кері жауап жоқ.

Мемлекет бюджетінің кіріс бөлімін қалыптастыратын салықтық түсімдердің ішінде маңызды салықтар болып корпоративті табыс салығы және қосылған құн салығы табылады.

Американдық экономист жалпы экономикалық конъюктураны ынталандыру мақсатымен Лаффердің есептеулері бойынша салықтың төмендеуінің нәтижесінде экономикалық өсу және мемлекет табыстарының өсуі орын алады (Лаффердің қисық сызығы). Корпорациялардың  табыстарына  салықтың тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады. Ғылыми технткалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді төмендетеді. Осының нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды. Корпоративті табыс салығының мөлшерлемесі 20%-дан жоғары болса, кәсіпорындардың белсенділігі төмендеп, бюджет түсіміне де теріс әсерін береді. Бұл өзгерісті төмендегі 2-суреттен көруге болады:

Сурет 2 – Салық мөлшерлемесіне байланысты бюджет түсімінің өзгерісі

2-суретте келтірілген сызбадан мемлекеттік бюджетке түсетін корпоративті табыс салығы оның көлеміне елеулі әсерін көруге болады. Алдыңғы жылдары Қазақстан Республикасында КТС мөлшерлемесі жоғары болғанда, бюджет түсімінің аз болғаны байқалады. Бұндай мөлшерлемеде кәсіпорындар өздерінің табыстарын жасырып немесе көленкелі экономика пайда бола бастайды. Ал ең минимум нүктесінде кәсіпкерлер саны шектен асып кетеуі мүмкін. Осы сызықтың мәні, салық төлеушілерге де, мемлекетке де ең тиімді салық мөлшерлемесін анықтау.

Жалпы салық саясатының мақсаты – салық салу базасын кеңейту, әрі жаңа технологияларды пайдалана отырып, салықтық және кедендік әкімшілік жасау сапасын көтеру жолымен мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайту, сондай-ақ өндірістің дамуын және инвестициялардың өсуін ынталандыру үшін салық және кеден заңнамасын жетілдіру.

Мемлекеттің мақсаты өндіріс саласын дамыту, кәсіпкерлікті қолдау, аз да болса салық ставкаларын төмендету болады. Өйткені біздің мемлекетімізде салық ставкасы әлі де болса жоғары.

Бюджтепен есеп айырысуда тек салық мөлшерлемелерін жетілдіріп қана қоймай, сонымен қатар салықтық бақылау технологиясын қарастыру керек.

Қазіргі жағдайдағы салықтық бақылауға жетілдірудің қажеттігі тәжірибе көрсеткендегі төменгі шарттарда байқалады:

–       салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық, әдістемелік және материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі жеткілікті дәрежеде еместігінен;

–       салықтық бақылау субъектісі мен салық төлеуші арасындағы қарым-қатынастарда кездесетін қиындықтарды, салық төлеушілердің салық жүйесіне деген онша жақсы емес көзқарастарынан және де салық төлеуден жалтарушылардың негізінен;

–       салықтық бақылау органының қаржылай жеткіліксіз қамтылуынан, яғни салық жинауға байланысты мемлекет шығынын үнемдеу тек экономикалық емес, саяси фактор да болып отыр.

Салықты бақылаудың тиімділігі олардың заңды бұзушылықтарды болдырмауына және салық қарыздықтарын болдырмау мен салық салу объектілерін көбейту арқылы бюджет тапшылығын жою.

Салықтық бақылаудың ақпараттық технологияларын жетілдіруде төмендегідей мәселелерді шешуді мақсат етіп қою керек:

–       әр маманды біліктілігін арттыру үшін курс семинарлар міндетті түрде өткізіп отыру;

–       компьютерлік бағдарламамен қатар салық заңдарына өзгерістер енуден салық инспекторы мен оны төлеушілердің ара қатынастарын жетілдіру.