Бюджетпен есеп айырысу есебі және аудиті

Жылдық жиынтық табыстан кәсіпорын мынандай шегерімдерді №1-регистрде «Корпоративті табыс салығы» қосымша ретінде көрсетеді :

–       қызмет бабымен іс-сапарға кеткен шығындар: іс-сапар орынына дейін бару және кері қайту кезіндегі аһнақты өндірістік шығындар, тұрғын үй-жайды жалдауға нақты шығын, кәсіпорынмен беліленген жұмыскерге берілетін тәулікақы шығыны;

–       өкілдік шығындар;

–       күмәнді қарыз талабы бойынша шегерімдер. Егер алдын ала күмәнді міндеттемелермен мойындалған табыстар кәсіпорынмен кредиторға төленсе, онда жасалған төлемнің өсіміне шегерім жасалады. Олар заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлерге, сондай-ақ тұрақты мекеме, филиал, өкілдік арқылы Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаларға тауарлар өткізу, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету нәтижесінде туындаған және туындаған кезден бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар танылады. Өткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді талаптар болып танылады;

–       жұмыскерлердің табысы мен табысы болмайтын басқа да төлемдер бойынша кәсіпорынның шығыны: жеке тұлғаға және оның денсаулығына келтірілген зиянды өтеу, жұмыскерлердің жұмысы жолда жасалған жағдайда өтемақы, жұмыскерлерді үйінен жұмысқа тасымалдау шығындары, берілген арнайы киімдер, аяқкиімдер, жеке қорғаныс құралданының құны және тағы басқа;

–       жұмыскерлерді оқыту мен біліктілігін көтерумен байланысты шығындар. Кәсіпорын жұмыскерлерді біліктілігін жоғарлатуға жіберумен байланысты шығындарды өзіне алу керек. Оған оқы бойынша шығындар, оқу орнына жету шығыны, жұмыскердің тұру мен тамақтану шығындары жатады;

–       айыппұл, пенялар, пайыздар бойынша шығындар;

–       салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдер бойынша шегерімдер;

–       тіркелген активтер бойынша шегерімдер.

Кәсіпорын салық салынатын табыстың мөлшерін азайтуға құқысы бар, егер мына шығындардың жалпы сомасы салық салынатын табыстан 3%-дан аспайтын болса:

1)    әлеуметтік саладағы объектілерді қолданудан алынған табыстардан шығындар сомасының жоғары болу;

2)    коммерциялық емес және әлеуметтік салада, қайтарымсыз негізде, қызмет жасайтын ұйымдарға берілген мүліктің құны. Қайтарымсыз жұмыстар мен қызметтер құны осындай көрсетілген қызмттермен байланысты шеккен шығындар мөлшерінде анықталады;

3)    салық төлеуші шешімі негізінде демеушілік немесе әлеуметтік көмек;

4)    мүгедектердің еңбегі төлеуге және еңбекақыдан әлеуметтік салықты есептеудегі сомадан 50% өндірістік шығындардың екі еседенген мөлшері;

5)    салық төлеушімен еңбек келісім шартымен қатынасы жоқ, бірақ міндетті түрде салық төлеушіде кемінде үш жыл жұмыс істеу туралы келісім жасалған жеке тұлғаларды оқуға шығыны /30/.

Жеке тұлғаларды оқыту шығындар кәсіпорынның салық салынатын табысты азайтады. Бұл шығынға:

–       оқу төлеміне нақты өндірістік шығындар;

–       тұруға нақты өндірістік шығындар:

–       оқу жеріне жету және қайта келуге жолға нақты өндірістік шығын.

Сондай-ақ кәсіпорын келес шығындарға салық салынатын табыс мөлшерін азайта алады:

–       негізгі құралдардың қаржылық лизингі, жылжымайтын мүлікке, биологиялық активтерге инвестициялар бойынша сыйақылар;

–       мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялардан сыйақылар мен мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік облигацияларды өткізу кезінен табыстар.

Салық кодекстің 134 бабының 2 пунктінде көрсетілмеген кәсіпорын алған табысы осы кодексте қарастырылған тәртіппен 20% бағам бойынша корпоративті табыс салғының салынуына жатады.

Корпоративті табыс салығы бойынша декларацияны кәсіпорын 100.00 форма бойынша келесі есепті жылдың 31 наурыздан кеш емес ұсынылады. КТС бойынша декларациямен бірге орналаму жері бойынша салық органдарға ХҚЕС тәртібіне сәйкес құрастырылған жылдық қаржылық есепті ұсынады. Бухгалтерлік есептің мәліметтерін 100.00 формада көрсету үшін ай сайын толтырылатын және жыл басынан бастап өсіп отыратын «Бір жылға кәсіпорынның КТС бойынша оперативті ақпараттар» салық регистрлеріне енгізу тиіс. Салық регистрдің формасы, оны толтыру ережелерімен, нақты салық есеп саясатына міндетті қосымша ретінде болады.

«Бір жылға кәсіпорынның КТС бойынша оперативті ақпараттар» салық регистрі орындаушының қалауы бойынша электронды немесе қағаз түрінде жүргізіледі. Орындаушы болып кәсіпорынның бас бухгалтері саналады.

Кәсіпорын корпоративті табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысқанда келесідей бухгалтерлік жазбалар көрініс табады (6–кесте).

Кесте 6 – Корпоративті табыс салығын төлеу бойынша шоттар корреспонденциясы

Жеке табыс салығы.

Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады. Салық салу объектілері Салық Кодексінің 156–бабында көзделген түзетулер ескеріле отырып, салық салуға жататын табыстар мен сол бапта көзделген тәртіппен және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде айқындалады. Салық төлеушінің табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салық салынады. Салық салынатын табыстардан жеке табыс салығын есептеуі үшін күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.

Жеке табыс салығының мөлшерін есептеу үшін: еңбеақыдан міндетті 10%  зейнетақы жарнасы алынған соң, минималды жалақы сомасы шегерілген соманың 10% мөлшерінде есептеледі.

Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысудың есебі пассивтік 3120 «Жеке табыс салығы» шотында жүргізіледі.

Кесте 7 – Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша шоттар корреспонденциясы

Жеке табыс салығы бойынша  декларация  тұрғылықты жердегі салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі.

Тоқсан сайын есепті тоқсанна кейігі айдың 15-нен кешіктірмей Кәсіпорын орналасқан жері бойынша 200.00 формада жеке табыс салығы мен әлеуметтік салығын бір жыл үшін 200.02 қосымша формамен бірге декларацияны, және де 210.00 форма бойынша жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық бойынша декларацияны тапсырады.

Бухгалтерлік есеп мәліметтері 200.00 формада көрсету үшін ай сайын толтырылатын және тоқсан ішінде және де жыл басынан өсіп отыратын жиынтығымен «Кәсіпорын бойынша жеке табыс салығы бойынша оперативті ақпараттар» салық регистрінде көрініс табады. Салық регистрлерінің формасы нақты салық есеп саясатына міндетті қосымша болып табылады.

«Кәсіпорының жеке табыс салығы бойынша оперативті ақпараттар» салық регистрі салық кезеңі ішінде орындаушының қалауы бойынша электрондық немесе қағаз жүзінде жасалады. Орындаушы болып Кәсіпорында еңбекақыны есептейтін жауапты тұлға табылады. Регистрді электронды түрде жасағанда есепті тоқсан нәтижесі бойынша жыл басынан көрсеткіштері бар жазба қағазға жазылып, 200.00 форма бойынша жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық бойынша декларацияға қосымша болып тіркеледі.

Төртінші тоқсанның деклараицясына қосымша №2-б регистріне «Кәсіпорын бойынша 200.00 формаға фамилия бойынша талдамасы» сәйкес жеке табыс салығының ұсталымы жасалған аударылған және төленген табыстарға фамилия бойынша таладамасы, сондай-ақ салық есебіннің көрсеткіштерін ашып көрсету үшін қажет ақпараттары көрсетілетін салқы регистірі беріледі.

Жыл соңында «Кәсіпорын бойынша жеке табыс салығы бойынша оперативті ақпараттар», «Кәсіпорын бойынша 200.00 формаға фамилия бойынша талдамасы» салық регистірлері қағаз формасында жазылып, бас бухгалтер мен кәсіпорын басшысымен қол қойылады.

Салық кодексінің 364 бабының 1 пунктіде көрсетілгендей тоқсан сайын есепті тоқсаннан кейінгі екінші айдың 15-нен кешіктірмей Кәсіпорын орналасу жері бойынша салық органдарына жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық жөніндегі декларацияны 200.00 формада ұсынады. Төртінші тоқсанға 200.02 формасы бойынша қосымшалар беріледі.

Әлеуметтік салық.

Әлеуметтік салық – заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтарының бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі – бұл салықтың мөлшері кәсіпорынның жұмысшыларын мен қызметкерлеріне, олардың атқарған қызметі мен орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақы қорына тікелей байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы төлеу қорының белгілі бір пайызы түрінде есептелініп кәсіпорынның шығындарына қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге есептлеген еңбекақыдан ұсталмайды.

Жұмыс берушінің табыс түрінде қызметкерлерге төлейтін шығыстары салық салу объектісі болып табылады. Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.

Әлеуметтік салық кәсіпорынның еңбекақы қорынан міндетті зейнетақы қорын (10 пайыз) шегеріп тастағаннан кейінгі қалған сомадан 11 пайыздық ставка бойынша есептейді.  2008 және 2009 жылы 11 пайыздық ставка бойынша төлесе, 2007 жылы 13 пайыздық ставка бойынша әлеуметтік салықты аударды.

Әлеуметтік салық бойынша есеп айырысу операциялары 3150 «Әлеуметтік салық» шотында жүргізіледі (8–кесте).

Кесте  8 –  Әлеуметтік салық бойынша шоттар корреспонденциясы, 2009жыл