Ағымдағы активтердің есебі: ақша құралдары және олардың эквиваленттері

• Жалпы;
• Таза.

  Жалпы әдіске байланысты, жеңілдік сатып алушы оны алғанға  дейін, яғни тауар үшін төлем  жасағанға дейін танылмайды. Сатудан түскен түсім мен дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттың толық (жалпы) сомасында көрсетіледі:

10. Дебет  1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»                                                                  100000

               Кредит   6010 «Өнімді өткізуден  түскен кіріс»                      100000

           Дебет  7010 «Өткізілген өнімнің  өзіндік құны»                           85000

               Кредит    1330  «Тауарлар»                                                        85000

1. Сатып алушы жеңілдікті пайдаланып, шотты 9 қазанда төледі. Яғни оған 5000 теңге жеңілдік берілуі тиіс (100000*5%/100%), бұл келесі жазумен көрсетіледі:

Дебет 1040 «Ағымдағы банктік  шоттағы теңгемен ақша қаражаты»   95000

Дебет 6030 «Бағадан және сатудан жеңілдіктер»                                     5000

         Кредит 1210 «Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі»                                                                                                            100000

 Таза әдісті қолдану  барысында  жеңілдік бірден  есепке алынады. Дебиторлық борыш  сомасы мен өткізуден түскен  пайда жеңілдік сомасына шегеріледі.

 Ұйым әкімшілік  және шаруашылық шығыстардың  бір бөлігін, сонымен қатар  іс-сапар шығындары мен қолма-қол ақшаны аралық звено арқылы өткізеді. Осындай аралық звено болып есеп беруге тиісті тұлға табылады. Қолма – қол ақша тиісті лауазымды және материалдық-жауапты тұлғалардың есебіне беріледі.

     Есеп беруге  тиісті тұлғалардың есебі  1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотына ашылған «Есеп беруге тиісті тұлғалардың берешегі» аралық шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебетінде есеп беруге тиісті тұлғалардың айдың басы мен аяғындағы қарызының қалдығы және есеп беруге тиісті тұлғаның есепті ай ішіндегі дебиторлық берешегі бейнеленеді. Кредит бойынша қарыздың өтелуі көрсетіледі.

Есеп беруге тиісті тұлға  басшыға орындаған жұмыстар туралы рапорт береді, ал бухгалтерияға іс-сапар  куәлігі мен іс-сапар кезіндегі  шығыстар туралы аванстық есеп береді. Іс-сапар шығындарына байланысты аванс сомасы бухгалтерия жасаған есебі негізінде жүргізіледі.

Іс-сапар шығындарының аванстық есебін тексергенде бухгалтер 24.12.2001ж. №1676 «Кіріске салық салынғанда есепке алынатын іс-сапар шығындарының нормалары» туралы ҚР Үкімет қаулысын басшылыққа алады. Үкімет қаулысында іс-сапар шығындарын өтеу нормалары көрсетілген. Мемлекеттік ұйымдарда ұйымдастырушылық және іс-сапар шығындары салық салғанға дейінгі кірістен шегеріледі. Жоғарыда айтылған шығындардың барлығына растаушы құжаттар болуы тиіс.

Ұйымның дебиторлық борышы келесі жағдайларда күмәнді талаптар болып саналады:

• Келісім шартта көрсетілген мерзімде немесе төлеу мерзімі бекітілмеген жағдайда   қажетті қалыпты уақытта өтелмесе;
• Қажетті кепілдемемен қамтамасыз етілмесе.

     Дебиторлық  борыштың сенімсіз талаптары  деп, Қазақстан Республикасының  заңына сәйкес талап ету мерзімі  өтіп кеткен борышты айтады. ҚР  Азаматтық кодексінің 178 бабына сәйкес  бұл мерзімге 3 жыл берілген.

     Күмәнді  талаптар бойынша резерв құрудың мәні сатып алушының қарызын төлеумеуден кәсіпорынды сақтандыратын тәуекелдік қорын құру болып табылады. Мұндай резервтің құрылуы кәсіпорынның экономикалық тұрақсыздықта жұмыс істеуімен байланысты. Жаппай төлем қабілетін жоғалту жағдайында кәсіпорындар жөнелтілген өнім, орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін алдын-ала төлем алуға мүдделі. Алайда, сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің әр кез төлемдік қабылеті және алдын-ала төлем жасауға мүмкіндігі бола бермейді. Осы қалыптасқан жағдайларда сату көлемін арттыру, соған байланысты пайда мөлшерін ұлғайту мақсатында кәсіпорындар тауарды төлеу мерзімін кейінге қалдырып, несиеге беруге мәжбүр. Бірақ кәсіпорын өнімді өткізумен байланысты шығындар шығарғанда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер әр түрлі себептер бойынша қарызын өтей алмауы мүмкін.  Дәл осы жағдайда кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв құру тәжірибесін қолдануы керек. Бұл резерв кәсіпорынға қаржылық есептілік құруда негізгі ережелердің бірі – сәйкес келу қағидасының орындалуын қамтамасыз етеді. Ендеше, бір мәміле немесе оқиға нәтижесінде пайда болған кірістер мен шығыстар бір уақытта танылады, ал күмәнді талап сомалары өткізілген өнім, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет көлеміне сәйкес келуі керек   және тауар өткізілген, жұмыс орындалған және қызмет көрсетілген есерпті мерзімнің шығындарына жату керек.

Күмәнді талаптар бойынша  резервтер есебі 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв» шотында жүргізіледі. Бұл шот контрактивті, өйткені  сатып алушы мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышының бағасын түзетеді.

Есепте күмәнді талаптар бойынша резервтің жәй-күйі мен  қозғалысы туралы ақпарат баланста және пайда мен зиян туралы есете  келесідей көрсетіледі:

     - баланстағы  дебиторлық борыш 1290 «Күмәнді  талаптар бойынша резерв» шотында есептелетін күмәнді талаптар бойынша резерв сомасына азайтылып көрсетіледі;

     - пайда  мен зиян туралы есепте құрылған  резерв сомасы кезең шығыстары  ретінде танылады.

Егер сенімсіз дебиторлық борыш сомасы белгілі болса онда оны шығыстарға жатқызамыз:

    Дебет  7440 «Күмәнді  талаптар бойынша шығыстар»

            Кредит  1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»

Сенімсіз дебиторлық борыштың сомасын, яғни іздену мерзімі  өтіп кеткен борышты баланстан шығару мына бухгалтерлік жазумен көрсетіледі:

Д-т 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»

К-т 1210 «Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»

Күмәнді талап бойынша  резервті бағалаудың екі тәсілі бар:

• Таза өнімді өткізуден, жұмыс орындағаннан, қызмет көрсетуден пайыз әдісі;

  -  Дебиторлық борышты  төлеу мерзіміне байланысты есепке  алу әдісі

Көптеген кәсіпорындар өз міндеттемесінің төлем мерзімін ұзарту үшін борышын шартсыз жазбаша  міндеттемемен, яғни вексельмен қамтамасыз етеді. Қарапайым вексельді есепке алғанда келесі көрсеткіштердің маңызын жақсы ұғыну қажет:

1. өтелу күні
2. вексель мерзімі
3. пайыздық ставка
4. өтелетін сомасы. 

Вексельдер пайыздық және пайызсыз болып екіге бөлінеді. Пайыздық вексельдер бойынша пайыз  келесі формуламаен есептелінеді:

      Негізгі  борыш сомасы х Пайыздық ставка х Вексель мерзімі                            (3)

 

 

8-Тақырып: «Тауарлық-материалдық  құндылықтар есебі».

Сабақтың мақсаты: Тауарлық-материалдық  құндылықтар және оның түрлері туралы түсінік беру, олардың өзіндік  құнын анықтауды үйрету, тауарлық-материалдық құндылықтар құнын бағалау әдістерімен және есеп жүйелерімен таныстыру.

Дәріс сұрақтары:

1. Тауарлық-материалдық құндылықтар туралы (ТМҚ) түсінік және оның түрлері.
2. ТМҚ өзіндік құнын анықтау.
3. ТМҚ бағалау әдістері
4. ТМҚ қалдығын таза өткізу құны бойынша бағалау.
5. Кезеңдік және үздіксіз есеп жүйелері.

Негізгі түсініктер:  тауар, дайын өнім, шикізат, шала фабрикаттар, аяқталмаған өндіріс, консигнация, тура және жанама шығындар, ерекшеліктеріне  қарай сәйкестендіру, ФИФО, орташа құн, кезеңдік және үздіксіз жүйе, таза өткізу құны.

Дәріс мазмұны

     Тауарлық-материалдық  құндылықтар бір жылдың ішінде  немесе компанияның бір операциялық  циклының ішінде сатылатын немесе  пайдаланылатын болғандықтан ағымдағы  активтер қатарына жатады. ТМҚ  шаруашылық субъектісінде келесі түрлерге бөлінеді:

• өндіріс процессінде немесе жұмыстар орындағанда және қызмет көрсетілгенде пайдалануға арналған шикізат, материалдар, шала фабрикаттар және құрастырмалы бұйымдар, отын, ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірістік және шаруашылық инвентарьдың өзге де материалдары (Материалдар шоттары);
• Аяқталмаған өндіріс. Оның өзіндік құнына тек шикізат шығындары ғана емес, сонымен бірге еңбек шығындары  және жанама үстеме шығыстар да кіреді (Негізгі және Көмекші өндіріс, Меншікті өндірістің шала фабрикаттары шоттары);
• Дайын өнім және шаруашылық субъектісінің қалыпты қызметі барысында сатуға арналған тауарлар (Дайын өнім және Тауар шоттары).

Тауарлық-материалдық  құндылықтар құрамына кірмейтін  тауарларға мыналар жатады:

1. Консигнациядағы тауарлар.
2. Жолдағы тауарлар.

ТМҚ бағалау күрделі  процесс болып табылады және келесі сатылардын тұрады:

1. ТМҚ-ға жатқызылатын тауарлардың санын анықтау;
2. ТМҚ-ның өзіндік құнына кіруге тиісті шығындарды анықтау;
3. ТМҚ құнын шығысқа жатқызу тәртібін анықтау.

Қорлардың өзіндік құнына келесі шыындар кіреді:

1. ТМҚ сатып алуға кеткен шығындар;
2. Өнімді өндіруге кеткен шығындар

Аяқталмаған өндіріс  тура (өнімнің бір бірлігін өндірумен  тікелей байланысты шығындар, бұл  шығындар көбінесе айнымалы болып келеді) және жанама (негізгі өндіірске қызмет көрсетумен байланысты шығындар: көмекші өндіріс жұмысшыларының мерзімдік еңбек ақысы, өндірістік негізгі құралдардың амортизациясы, өндірістік негізгі құралдарды күту, ағымдық және күрделі жөндеу шығындары және т.с.с, бұлар өндіріс көлеміне тәуелсіз болғандықтан, тұрақты шығындар б.т.).

3. Өзге де шығындар(ТМҚ-ны орналасқан жеріне тасымалдау кезінде немесе оларды тиісті жағдайға келтіру барысында пайда болса ғана өнімніің өзіндік құнына кіреді).

Келесі шығындар ТМҚ-ның  өндірістік өзіндік құнына кірмейді:

• Өткізу шығыстары;
• Әкімшілік шығыстар;
• Өзге де операциялық шығыстар.

Жалпы, ТМҚ есебі №2 «Қорлар» Қаржылық есептіліктің халықаралық  стандартына сәйкес жүргізіледі. Қорлардың  құнын анықтау барысында олардың  бағасын дұрыс белгілеу  маңызды болып табылады. Есепті кезең ішінде материалдардың көптеген түрлерінң бағалары өзгеріп тұрады. Материалдың бір түрі, мысалы, бір ай ішінде әр түрлі бағамен келіп түсуі мүмкін. Сонымен бірге, материалдардың бір түрін сатып өткізгенде, оның қандай ретпен және бағамен сатылғандығын анықтау мүмкін емес. Сондықтан, материалдар құнының болжамды қозғалысын  аталмыш стандарттарға сәйкес келесі әдістермен бағалау ұсынылады:

• Ерекшеліктеріне қарай сәйкестендіру әдісі. Бұл әдіс өзара орнын алмастыруға келмейтін ТМҚ мен арнайы жоба мен тапсырыс бойынша өндірілген тауарлар және көрсетілген қызметтер бірлігінің өзіндік құнын анықтауда қолданылады.
• Орташа салмақтандырылған құн әдісі. ТМҚ әрбір бірлігінің құны есепті кезең басындағы біртектес ТМҚ бірліктерінің орташа салмақтандырылған құны мен есепті кезең ішінде сатып алынған немесе өндірілген біртектес бірліктердің құнымен анықталады. ТМҚ-ның орташа салмақтандырылған құны ТМҚ-ның барлық құнын олардың санына бөлу арқылы анықтайды.
• ФИФО әдісі- «Бірінші келді бірінші кетті» деген мағынаны білдіреді. Пайдаланылған немесе сатып өткізілген ТМҚ бірінші келіп түскен ТМҚ бағасымен бағаланады. Ал есепті кезеңнің соңында ТМҚ қалған қалдығы мерзім соңында келіп түскен ТМҚ бағасымен бағаланады.

        Қаржылық есептілікте қорларды  бағалау олардың өзіндік құнына негізделген. Алайда, «Қорлар» атты №2 ҚЕХС сәйкес, ТМҚ өзiндiк құнмен сатып өткiзiлетiн таза құнының ең төменгiсiмен бағаланады. ТМҚ-ды сатып өткізудің таза құны, әдеттегi шаруашылық қызмет барысында болжанып отырған сату бағасымен оларды жинақтауға және  сатылуын ұйымдастыруға кеткен шығындар  шегергендегi шығындарға тең болады. Сатып өткізудің таза құны ТМҚ бүлiнгенде, олар iшнара толық ескiргенде немесе олардың сату бағасының төмендеуiне байланысты өзiндiк құн қалпына келмейтi жағдайда қолданылады.

    ТМҚ-дың өзiндiк  құны мен сатып өткізудің таза  құнының ең төменгiсiн анықтау  үшiн 3 тәсiл қолданылады.

  1 тәсiл. Баптық  әдiс. ТМҚ-дың әрбiр атауы бойынша  баланстық құн мен сатып өткізудің  таза құнының ең төменгiсi iрiктелiнiп  алынады.