Ағымдағы активтердің есебі: ақша құралдары және олардың эквиваленттері

1 - Тақырып: «Ағымдағы активтердің есебі:

Ақша құралдары және олардың эквиваленттері»

Дәріс сұрақтары:

1.  Ақша құралдары және олардың  эквиваленттері туралы түсінік.

2. Касса операцияларының есебі.

3. Банктегі есеп айырысу  шотындағы және арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі.

4. Шетелдік валютамен орындалатын операциялар есебі.

Дәрістің мазмұны:

Өндірістік қызмет барысында  ұйымдар өнімді өткізумен, жабдықтаушылардан  материалдардың келіп түсуімен, қаржылық міндеттемелерінің орындалуы және тағы басқаларымен байланысты әр түрлі қарым – қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты ақшасыз есеп айырысу түрінде, не қолма – қол ақша айналымы түрінде жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу жүйесінің дұрыс және тиімді ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында үлкен роль атқарады.

Ақша қаражаты – бұл  жоғары өтімді актив және жалпыға  бірдей айырбас құралы, сонымен бірге  барлық қалған активтерді бағалау мен  есептеу негізі болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада  өтеуге қабылетті болуы керек.

Бухгалтерлік есептің  №7 «Ақша қаражаттарының қозғалысы  жөніндегі есеп» деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражатына қаржылық ұйымдарда  ағымдық шоттардағы ақша, қолма-қол  купюралар, монеталар, валюта және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар  жатады.

Ақшы қаражатының эквиваленті  деп ақша, қаражатының белгілі  бір сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне  аз ұшырайтын қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік  овердрафт. Овердрафт –бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.

Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет нақты ақша кассада сақталады. Кассаға қабылданған нақты ақша КО-1 нысанындағы кассалық кіріс ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша КО-2 нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның кіріс және шығыс ордерлерінің мәлеметтері жүзеге асқан соң касса кітабына (КО-4) тіркеледі.

Кассадағы операциялар  есебі 1000 «Ақша қаражаты» бөлімшесінің 1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаты»  шотында жүргізіледі.

      Қазақстан Республикасының банк мекемелері заңды тұлғалар арасындаға есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттарын сақтау үшін теңгемен және шетел валютасында банктік шоттар ашады. Банктік шот – бұл клиентке банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент арасындағы келісімдік қатынасты бекіту әдісі. Ұйымдар банктерде ағымдық, корреспонденттік, жинақтық, депозиттік және карт-шоттар аша алады.

Қазақстанда ҚР «Төлемдер және ақша аударымдары» туралы Заңына сәйкес банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың бірыңғай жүйесі жұмыс істейді (27.06.1998 жылғы № 237-I, 28.12.1998ж., № 36-1; 29.03.2000ж. № 42-П; 13.03.2003ж № 394-П; 05.05.2003 № 409-П; 08.05.2003ж. № 482-П; 13.12.2004ж. №11-Ш; 08.07.2005жылғы. № 69-Ш ҚР Заңдарымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) .

     Ағымдық  шоттар бойынша операциялар шот  иесінің жазбаша бұйрығы негізінде  жүргізіледі. Субъектінің банктегі  ағымдық шотына нақты ақша  қабылдануы және берілуі немесе  нақты ақшасыз есеп айырысу  үшін кең тараған құжаттар:

-төлем хабарламасы

-ақша чегі

-төлем тапсырмасы

-талап төлем тапсырмасы

-есеп айырысу  чегі   

Кәсіпорын банкіден уақтылы (күн сайын  немесе банк тағайындаған уақытта) ағымдық  шотынан үзінді, яғни есепті  кезеңдегі  жасалған операциялар тізбегін алып отырады. Банкінің үзіндісіне басқа да ұйымдар мен кәсіпорындардан ағымдық шотқа келіп түскен және одан аударылған ақша қаражаты бойынша құжаттар, сондай-ақ кәсіпорыннан келген құжаттар тіркеледі.

Ұйымның бухгалтериясы ағымдық  шоттағы операциялардың синтетикалық есебін 1030 «Банктік ағымдық шоттағы ақша қаражаты» шотында жүргізеді.  

 Шетел валютасымен байланысты  операциялар № 21 «Валюталық бағам  өзгерістерінің әсері» ҚЕХС реттеледі. 

Кәсіпорындарда шетел  валютасындағы ақша қаражатының  есебі 1032 «Банктегі ағымдық шоттағы валютамен ақша қаражаты» шотарында жүргізілуі мүмкін. Бұл шоттар активті. Бұл шоттардың дебетінде есепті мерзімнің басындағы және соңындағы шетел валютасымен ақша қаражатының қалдығы, шетел валютасымен түскен ақша қаражаты, ал кредитінде шыққан шетел валютасы көрсетіледі. Бұл шоттардың аналитикалық және синтетикалық есебі 1010 және 1030 шоттарындағы есеп тәріздес жүргізіледі.

№ 21 «Валюталық бағам  өзгерістерінің әсері» ҚЕХС –на сәйкес, шетел валютасындағы операция шетел  валютасында көрінетін және реттелетін мәміле болып табылады. Оған келесі мәмілелер жатады:

- бағасы шетел валютасында  көрсетілген тауарлар мен қызметтерді  сатып алғанда немесе сатқанда;

-алашақ немесе берешек сома шетел валютасында көрсетілгенде;

- валютаны айырбастау келісімін орындалмаған тарап болып табылса;

Шетел валютасын теңгемен қайта есептегенде ҚР Ұлттық Банкімен бекітілген бағам емес, нарықтық бағамды  қолдану керек делінген.

Шетел валютасындағы  операциялар есепте операцияны валютада жүргізу күнгі бағаммен бейнеленеді.

Қаржылық есептілікті  дайындау және ұсыну қағидаларымен  бекітілген тану критерилеріне сәйкес, операцияны жүргізу күні болып операцияны есептілікте тану күні саналады. Шетел  валютасында көрініс тапқан баланс баптарын қайта бағалау мақсатында олар ақшалай және ақшалай емес болып екі топқа бөлінеді.

Шетел валютасындағы  ақша қаражаты және шетел валютасының  тұрақты сомасы төлемі арқылы алынатын немесе өтелетін активтер мен міндеттемелер  ақшалай бап болып табылады. Мысалы, қысқамерзімді дебиторлық және кредиторлық борыштар, алынған және берілген несиелер. Балансты құру кезінде шетел валютасындағы ақшалай баптар есептілікті құру күнінің бағамы бойынша қайта есептеледі.

Ақшалай баптарға жатпайтын  баптар ақшалай емес болып саналады. Мұндай баптарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық қорлар және т.б. жатады. Олар қайта бағаланбайды және баланста операцияны жүргізу күнгі бағаммен көрсетіледі.

Ақшалай баптарды балансты құру күніне немесе есеп айырысу күніне қайта бағалау (қайта есептеу) нәтижесінде туындайтын бағамдық айырмалар пайда мен зиян туралы есепте бейнеленеді.

Бағамдық айырма – бұл бағам  өзгерген жағдайда шетел валютасының  дәл сол мөлшерін бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде  есептілік валютасында көрсету нәтижесінде пайда болған айырмашылық. Пайда болған айырма шаруашылық субъектісінің қарауына қарай, бухгалтерлік есепте екі тәсілмен бейнеленуі мүмкін:

- қаржылық – шаруашылық қызмет  нәтижесіне тікелей жатқызу тәсілі: оң айырма – қаржылық қызметтен  алынған кіріс есебінің шоттарына, ал теріс айырма – қаржылық қызмет нәтижесінде шыққан шығыстар есебінің шоттарына жатқызылады.

- жинақтық тәсіл: оң айырма  алдын-ала алдағы кезең кірісі  шотында, ал теріс айырма алдағы  кезең шығыстары шотында жинақталып,  қаржылық – шаруашылық қызмет нәтижесіне келесі тәртіппен:

а) шетел валютасындағы дебиторлық және кредиторлық қарыз – олардың  өтелуіне есептен шығарылуына) қарай;

б) басқа жағдайларда – баланстың  тиісті баптарымен шаруашылық операциялардың жүргізілуіне қарай жатқызылады.

барлық сомасы осы  есепті мерзімде танылады.

Тақырып 7. Дебиторлық борыштар есебі.

Дәріс сұрақтары:

1. Дебиторлық борыш  туралы түсінік және оның түрлері.

2. Сатып алушылар және  тапсырыс берушілермен есеп айырысу  есебі.

3. Есеп беруге тиісті  тұлғалармен есеп айырысу есебі.

4. Күмәнді талаптар  бойынша резервтер есебі.

5. Алынған вексельдерді  есепте бейнелеу және өлшеу. 

Дәріс мазмұны:

Ақша құралдары және оның эквиваленттерінен басқа қысқы  мерзімді өтімді активтерінің маңызды  түрлерінің бірі дебиторлық борыш (алынуға тиісті шоттар)  және алынған вексельдер болып табылады. Олар тауарды несиеге сатқанда пайда болады. Алынуға тиісті шоттар осы кәсіпорынның басқа компанияның ақша құралдарына, тауарлары мен қызметтеріне және өзге де ақшалай емес активтеріне қойылатын талабы болып табылады. Басқа заңды және жеке тұлғалардың кәсіпорынға қарызы дебиторлық борыш болып табылады. Дебиторлық борыш шот-фактурамен немесе ресми қарыздық міндеттемемен расталады (вексельдер).

Дебиторлық борыштар төлеу мерзіміне сәйкес немесе борышты өтеу мерзіміне қарай келесі түрлерге бөлінеді:

• ұзақ мерзімді;
• қысқа мерзімді (ағымдағы);

     Қысқа мерзімді  қарыздар- ұйымның бір жылға дейінгі  қарызы, ал бір жылдан жоғары- ұзақ мерзімді қарыздар болып  саналады.

     Дебиторлық  борышты қалыпты өтеу мерзімі 5-90 күн болып табылады, бұл мерзімнен асып кесте дебиторлық борыштың өтелу мерзімі өтіп кеткен болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-Сызба. Ағымдағы дебиторлық  борыштың түрлері

     Халықаралық  және қазақстандық стандарттар  арасында дебиторлық борыш есебін жүргізу тәртібі мен есептілікте бейнеленуін тікелей реттейтін стандарт жоқ. Дебиторлық борыштың баланста қөрсетілуі  №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» ҚЕХС анықталады, бұл жерде саудалық және басқа да дебиторлық борыштың баланста бейнеленуі талап етіледі. (66 тармақ, f тармақша). Сонымен қатар 72 тармақта бас, еншілес, қауымдастырылған ұйымның және басқа да байланыс жақтардың бөлек баптарында дебиторлық борыштың бөлек ашылуы тиіс екендігі айтылдады.

      Дебиторлық борыштар  қаржылық активтер түсінігінің ішіне кіреді және жекелеген мәселелері №39 «Қаржылық құралдар:  тану мен бағалау» ҚЕХС регламенттеледі, бұл жерде дебиторлық борышты тану мен бағалау критерилері құрылады. Осы стандарт бойынша қаржылық актив бастапқыда нақты шығындар бойынша анықталады, яғни берілген құралдың тең әділ құнымен бағаланады (66 тармақ). Дебиторлық борыш өнім өткізуде, қызмет көрсеткенде немесе жұмыс орындағанда пайда болады және сатып алушылардан алынатын ақшалай қаражат өлшемінде көрсетіледі. Дебиторлық борыш баланста күмәнді талаптар бойынша құрылған резервтерді шегеру арқылы көрсетіледі.

     Сонымен дебиторлық  борыш жасалған саудалық, саудалық  емес операциялар нәтижесінде  пайда болады. Саудалық дебиторлық  борыш дегеніміз кәсіпорынның  қалыпты қызметі нәтижесінде сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушының  міндеттеме сомасын айтамыз. Саудалық емес дебиторлық борышқа қызметкерлердің дебиторлық борышы, алынуға тиісті дивидендтер мен пайыздар, сақтандыру жағдайлары туындағанда сақтандыру компаниясына қойылатын талаптар, мемлекеттік органдарға салықты қайтару бойынша қойылатын талаптар және т.с.с жатады.

     Қазақстандық және  халықаралық стандарттарға сәйкес, дебиторлық борыш тек өзімен  байланысты кіріспен бірге танылады. Бұл кезде дебиторлық борыш  бастапқы құны бойынша бағаланады, дебиторлық борыш сомасы күмәнді талаптар сомасына, ақша женілдіктеріне,  сату женілдіктерінің сомасына және қайтарылған тауарлар сомасына шегеріледі. Нәтижесінде дебиторлық борыштың таза құны анықталады.

Дебиторлық борыш есебі бухгалтерлік есеп жұмыс жоспарының «Қысқа мерзімді активтер» атты бірінші бөлімінің 1200-ші бөлімшесінде және «Ұзақ мерзімді активтер» атты екінші бөлімінде есептелінеді: Тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен бір жылдық есеп айырысу есебі 1210- Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі. Көрсетілген шоттың дебетінде клиенттің айдың басы мен айдың соңындағы қарыз сомасы және жыл ішінде алынатын сома,  кредитінде сатып алушыдан келіп түскен сома бейнеленеді.

     Дебиторлық борыш  танылғанда келесі бухгалтерлік  өткізбе құрылады:

     Дебет  1210 «Сатып алушылар  мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі»

     Кредит  6010 «Өнімді  өткізу мен қызмет көрсетуден  түскен кіріс»

     Сатып алушыларды  өзіне тарту үшін ұйымдар әр  түрлі женілдіктер жасайды, оларды  екі топқа бөлуге болады.

• Ақшалай жеңілдіктер;
• Сауда  женілдіктері.

Жұмыс жоспар шотына байланысты жеңілдік есебі 6030 «Бағадан және сатудан  жеңілдіктер» шотында жүргізіледі. Бұл шот контрпассивті, өнімді өткізу мен қызмет көрсетуден түскен кіріс сомасын өзгертеді.

  Төлемді белгілі бір кезең  ішінде жасаған сатып алушыларға  ақша жеңілдігі беріледі, яғни  шот-фактурада көрсетілген сома  жеңілдік сомасына азаюы тиіс.  Мұндай шаралар өткізу көлемін ұлғайту үшін жасалады, сатып алушыны уақытылы немесе ерте төлем жасауға ынталандырады және төлеу мерзімі өтіп кеткен және күмәнді қарыздарды азайту үшін жасалады.

     Мысалы, егер клиент  сатып алған тауар үшін 10 күн  ішінде есеп айырысса, онда «Алға» ЖШС өз клиенті «Рамстор» дүкеніне 5 % ақшалай жеңілдік береді. Есеп айырысудың ең ұзақ мерзімі 30 күн (жалпы қабылданған белгісі – 5/10, n30).  Шот-фактурадағы сома 100000 теңге, тауардың өзіндік құны 85000 тг. Тауар 1-қазанда тиеп жөнелтілген.

     Сату кезінде уақытылы  төлегені үшін клиентке берілген  жеңілдікті есепке алудың  екі  әдісін қолдануға болады: