Ағымдағы активтер: ақшалай қаражат пен олардың баламалары

   Жеке және коллективтік кесімді, аккордты еңбекақы жүйесінде іс жүзінде қолданылады. Кейінгі кезде коллективтік еңбекақы төлеу кең етек жайды. Бұл формада ақы көлемі бригаданың, цехтың және басқа бөлімшелердегі жұмыс істейтіндердің ақтық еңбек нәтижесіне тәуелді. Еңбек өнімділігін арттыруға себепкер.

         Халық шаруашылық саласының көпшілігінде  жалақы екі бөліктен тұрады: Негізгі және қосымша жалақы.

        Жұмысшыларға тарифтік ставка, ал басқа кызметкерлер мен қызметшілерге олардың лауазымдық окладтарына сәйкес төленген еңбекақы жалақының негізгі бөлігі ұғымын береді. Ал, берілген нормамен салыстырғанда қосымша нәтижелерге қолы жеткені үшін ынталандыру (сыйлық беру) және сан алуан басқа да нәтижелері мен игілікті істерді жүзеге асырғаны үшін үстеме ақы төленеді. Бұны жалақының қосымша бөлігі деп атаймыз.

        Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі  буыны - тарифтік жүйе. Ол не  үшін қажет және қандай құрамдас  бөліктерден тұрады?

        Еңбекақы төлеуді ұйымдастырудағы күрделі мәселелердің бірі - еңбектің сапасын есепке алып, іс жүзіне пайдалану. Бұл мәселені дұрыс шешу тарифтік жүйені қолдануды қажет етеді. Сондықтан тарифтік жүйені дұрыс жасаудың маңызы зор.

 

 

 

 

 

 

 

1.9.Міндеттемелер  есебі және қарыз бойынша шығын

 

     Қандай  да болмасын шаруашылық субъектілерін  олардың қандай салада қызмет  атқаратындығына қарамастан алып  қарайтын болсақ, олардың барлығының  да міндеттемелері болады. Кез  келген өндіріспен айналысатын  субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін.

    Тіпті өндіріспен де, саудамен де айналыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін,сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптардың бірі – міндеттемелер есебі. Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            1.10. Меншікті капитал есебі

        Меншікті капиталдың құрылымы. Жарғылық  капитал жайлы түсінік және  оның қалысптасу тәртібі. Бөлінбеген  табыс (жабылмаған зиян) есебі. Резервтік капиталдың қалыптасуы мен пайдаланудың есебі.  

     Шығындар  туралы жалпы ұғым және олардың  жіктелуі. Шығындардың жіктелуі, оның  мақсаты мен маңызы. Шығындарды  жіктеудің негізгі бағыттары.  Өнімнің өзіндік құнын, табысты  анықтау және босалқыларды (қорларды) бағалау үшін шығындарды жіктеу. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындардың құрамы.

Шешімдер қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды жіктеу. Бақылау мен реттеу үдерісін жүзеге асыру үшін шығындарды жіктеу. Кәсіпорында  өндірісті және есепті ұйымдастыру. Негізгі өндіріс шығындарының есебі, өндірістік есептің шоттар жүйесі (аналитикалық синтетикалық).  Калькуляция баптары бойынша өндіріс шығындарының есебі; материалдық шығындардың есебі; есептеулерімен бірге еңбек ақы шығындарының есебі; көмекші өндіріс шығындардың, болашақ кезең шығындарының есебі және оларды бөлу. Аяқталмаған өндірісті, өндірістегі материалдарды түгендеу және олардың есебі.

Өндіріс шығындарының жиынтық есебі. Негізгі өндіріске  қызмет көрсетудегі көмекші өндірістердің  ролі мен маңызы.  Өндірілетін өнімнің, атқарылатын жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің сипаты мен құрамы бойынша көмекші өндірістердің типтері. Көмекші өндірістердегі шығындар есебінің объектілері және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектілері. Құрал-саймандық, жөндеуші, қуат-күш беруші және көліктің өндірістердегі шығындар есебінің ерекшеліктері және өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын калькуляциялау. Көмекші өндірістердің өзара қызмет көрсетуіндегі шығындары мен көрсеткен  қызметтердің есебі. атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді тұтынушылар арасында бөлу. кезең шығындарының есебі.

Өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялаудың мәні. калькуляциялау объектілері және калькуляциялық бірліктер. Калькуляциялаудың түрлері. Калькуляциялаудың әдістері мен тәсілдері. Процестік калькуляциялаудың мәні мен қолдану аясы.

Өнімді натуралдық және эквиваленттік бірліктермен шығарудың  есебі.  Эквиваленттік өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.  Кезеңнің соңында шығындарды дайын өнімдер, жартылай фабрикаттар және аяқталмаған өндірісарасында бөлі.Кезеңдер ұғымы, есеп және калькуляциялау объектілері.

Шығындар есебінің кезеңдік әдісінің қолдану аясы. Өндіріс  шығындары есебінің кезеңдік әдісінің жартылай фабрикаттық және емес нұсқалары. Жартылый фабрикаттар мен дайын өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.  Әдістің артықшылықтар мен кемшіліктері.  Шығындар есебі мен өзіндік құнды калькуляциялудың тапсырыстық жүйесі, қолдану аясы. Шығындар есебінің объектілері, калькуляциялау объектілері. Шығындар есебі мен өзіндік құнды калькуляциялаудың тапсырыстық әдісімен үстеме шығындарды бөлу.Тапсырыстың  өзіндік құнын калькуляциялау. Әдістің артықшылықтары мен кемшіліктері. Шығындар есебі мен калькуляциялаудың нормативтік әдісінің мәні мен принциптері (қағидалары). Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісінің шығындары жоспарлаудағы, есепке алудағы, бақылаудағы, шешімдер қабылдаудағы, талдаудағы ролі, қолдану аясы.

     Нормалар, нормативтік калькуляциялар. Нормалардың өзгеруінің есебі.

Тікелей және жанама шығындар бойынша нормалардан ауытқудың  есебі.

Нормалардың өзгеруін, есеп объектілері бойынша нормалардың  ауытқуды бөлудің әдістері. Берілген әдістің артықшылықтары мен кемшіліктері Кешенді өндіріс шығындарының есебі  және жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау. Шығындардың толық үлестірілуі бойынша және өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құн калькуляциясы.  Табыстың көлеміне екі әдістің әсерін салыстырмалы талдау. 

    Кешенді шығындарды бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында бөлудің әдістері: натуралдық көрсеткіштердің көмегімен және өнімдердің нарықтық құнына сәйкес. Зиянсыздық және оның модельдері: экономикалық модель, бухгалтерлік модель, зиянсыздықты талдаудың математикалық жолы, қауіпсіздік нүктесі. Өндірістің зянсыздығын талдауда жіберілетін қателер.  Болашақ кезеңдегі релеванттық шығындар мен табыстарды анықтау. тауарларды өткізу (сату) бағасы бойынша арнайы шешімдер қабылдау және шектеуші факторлар.  Өз (меншікті) өндіріс немесе сатып алуы жөнінде шешімдер қабылдау. Бюджеттеудің сипаттамасы, оның артықшылықтары, мақсаты мен міндеттері.  Кәсіпорынның бас және операциялық бюджеті.

Икемді бюджеттер: бюджетті құру және олардың ауытқуы. Бюджетті құрудың әрекет ету аспектілері. Бюджеттеу және жауапкершілік орталықтарының қызметін бақылау. Субъектінің қызметін бақылау мен талдауда икемді бюджеттің маңызы.

Бюджеттік жүйе түрлері. өзіндік құнды функционалды калькуляциалау. Негізінде  сметалар құру. Нөльдік нүкте бюджеті. Ауытқуды талдау: шығындар бойынша, сату көлемі бойынша, өндірістік негізгі материалдар ассортименті және өнімнің  шығыны бойынша. Жауапкершілік орталықтары есебі. Трансферттік бағаның құрылуы. Бөлімшелер қызметінің қаржылық көрсеткіштері: қаржы салымдары пайдасы, қалған пайда, экономикалық қосылған құн(EVA). Шешімдер қабылдауды талдау.

     Міндеттемелердің анықтамасы. Міндеттемелердің жіктелуі. Ұйымның міндеттемелер бойынша әртүрлі заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысуының түрлері. Міндеттемелерді есептеу. Бюджетпен есеп айырысу. Еңбекақы төлеу бойынша жұмысшы-қызметкерлермен есеп айырысудың есебі. Қаржылық есеп беруді ашып көрсету.

Капитал туралы түсінік. Теориялық негіздеме. Серіктестіктердің  мәні. Жарғылық капиталдың есебі, оның қалыптасуы мен өзгеруінің тәртібі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. ЭКОНМИКАЛЫҚ  ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ ЕСЕПТЕМЕСІН    ТАЛДАУ

 

            2.1. Экономикалық талдау пәні мен міндеттері

 

        Анализ ( грекше – analisis) тура аударғанда  зерттеп жатқан объектіні бөлшектеп  қарау. Анализге қарама-қайшы  ұғым, ол «синтез» (грекше – synthesis) – зерттеп жатқан объектіні жинақтап қарастыру.

       Адамның әрекет ететін барлық  сферасында, барлық ғылыми салада (саяси, халықаралық, қоғамдық, әлуметтік,  экологиялық, мәдени тұрмыстық)  анализ және синтезді қолданбау  мүмкін емес. Әсіресе анализ және  синтездің экономикадағы маңызы өте зор, өйткені экономика барлығының негізі болып табылады. Егер эконмикалық проблемалар туындап және олар шешілмеген жағдайда ол проблемалар қоғамның  өзге сферасына жағымсыз әсерін тигізеді. Эконмиканы жан-жақты қарастыру, шаруашылық қызметтерді зерттеу және соңғы нәтижелерін талдау бұл экономикалық талдау болып табылады.

        Нарықтық экономиканың қалыптасуы  ең алдымен анализ жасауды  микродеңгейде қалыптастырады, яғни  жеке кәсіпорындардың және олардың  ішкі бөлімшелерінің деңгейінде. Осы микродеңгейде нарықтық экономиканың негізі құралады. Макроэкономикалық талдау микроэкономика мен барынша жақындаса өрілуде және оны талдаудың жалғасы болуда. Уақыт өте анализ жасау микродеңгейден макродеңгейге өтеді. Микродеңгейде анализ нақты мәндерге толы. Ол кәсіпорынның күнделікті шаруашылық-қаржылық қызыметімен байланысты. Оның бизнес-жоспарын түсіндіру мен талдау; қолданылып жатқан маркетингтік шараларды белгілі бір уақыт ішінде қалай орындалып, қандай нәтиже бергенін талдау; өнім өндіру мен оны өткізуге әсер ететін ішкі және жалпы экономикалық жағдайларды анықтау; ұсыныс пен сұраныс қатынасын талдау; кәсіпорын қызыметінің соңғы қаржылық нәтижелерін (шығын мен пайданы) талдау; демографиялық, мәдени, экологиялық, құрылымды-ұйымдастырушылық және басқа да факторлар әсер ететін коммерциялық нарықты талдау. 

Экономикалық  талдаудың пәні және міндеттері, объектісі  және мазмұны

Экономикалық  талдау ғылым ретінде арнайы білім  жүйесін біріктіреді, олар келесілермен байланысты:

·         Объективті экономикалық заңдылықтар мен субъективті тәртіптегі факторлардың ықпалынан қалыптасатын экономикалық процестерді және олардың  бірлесіп әрекет жасауын зерттеу;

·         Бизнес-жоспарларды ғылыми дәйектеумен, олардың орындалуын объективті бағалаумен;

·         Жағымды және жағымсыз факторларды анықтаумен, олардың ықпалын сандық өлшеумен;

·         Шаруашылық дамудың пропорциялары мен тенденцияларын ашу, пайдаланылмаған ішкішаруашылық резервтерді анықтаумен;

·         Ілгері тәжірбиелерді жалпылаумен және оптимальді басқару шешімдерін қабылдаумен.

         Индукциялық әдісті қолданатын  болсақ, экономикалық процестерді  зерттеу жиынтығында шаруашылық  процестерді қалыптастыратын жеке  шаруашылық деректер, құбылыс, ахуалдардан  басталады. Бірақ та, индукциялық  әдіс дедукциялық әдіспен бірге қолданылуы қажет. Бұл дегеніміз жеке, дараны талдағанда үлкен, жалпыныда ескеру қажет екенін түсіндіреді. Өндірістік бригаданың және жеке орындаушылардың қызыметін зерттегенде, сонымен қатар цех көрсеткішін және цехтағы бригаданың орнын есепке алу қажет. Сондай қарым-қатынаста цех және кәсіпорын, кәсіпорын және акционерлік қоғам, акционерлік қоғам және басқа ассоциациалар болады.

        Экономикалық талдау барысында  шаруашылық процестер өзара байланыс, өзара тәуелді және өзара сертті  күйінде зерттеледі. Өзара байланыс, өзара тәуелділік және өзара серттілікті орнату – талдаудың барынша маңызды кезі. Себептік қатынас арқылы барлық шаруашылық деректер, құбылыс, ахуал, процестер түсіндіріледі. Бұл қатынастан тыс шаруашылық өмір қисынсыз.

       Себептік немесе деректік талдау кезінде әр бір себеп, әр бір дерек тиісті бағасын алады. Осы мақсатта себептер мен факторлар алдын-ала зерттеледі, ол үшін топтарға сипатталады: маңызды және маңызды емес, негізгі және жанама, нақты және нақты емес. Ең алдымен шаруашылық процестерге ықпал жасайтын маңызды, негізгі және нақты факторлар зерттеледі. Маңызды емес, нақты емес факторларды зерттеу қажет болса екінші кезекте жүргізіледі. Барлық факторлардың әсерін анықтау өте қиын және әр қашан қажет бола бермейді.

        Бизнес-жоспардың орындалуына әсер ететін негізгі себептерді ашу және түсіну, олардың әрекеттері мен өзара қатынастарын табу – талданып жатқан объектінің шаруашылық қызметіндегі ерекшеліктерін түсіндіру болып табылады. Талдау процесінде шаруашылық қызметке әсер ететін негізгі факторлар ашылып және сипатталып қоймай, сонымен қатар олардың әсер ету деңгейі де өлшенеді. Ол үшін экономикалық және математикалық есептің сәйкес әдістері мен тәсілдері қолданылады.

        Экономикалық талдаудың пәні  – экономикалық ақпарат жүйесінде көрніс табатын, субъективті және объективті факторлардың әсерінен пайда болатын, ұйымның шаруашылық процестері, олардың қызыметінің әлеуметті-экономикалық тиімділігі мен соңғы қаржылық нәтижелері болып табылады.

        Экономикалық талдаудың пәні объективті және субъективті факторлардың әсерінен пайда болатын шаруашылық процестер мен оның соңғы нәтижелері деп айттық. Енді объективті сыртқы факторларды алып қарастырайық. Олар шаруашылық қызметке тұрақты әсер етіп, экономикалық заңдылықтардың ықпалын көрсетеді. Экономикалық талдау процесінде көп жағдайда, мысалы, баға факторының әсерімен соқтығысуға тура келеді - баға, тариф, мөлшерлемелердің өзгеруімен. Нарықтық жағдайларда баға белгілеу - өте қиын, сұрапыл процесс. Дайын өнімдерге, тауарларға, жүк тасымалдау тарифтеріне және қызмет көрсету мөлшерлемелеріне баға қалыптасуы нарық заңдарының талаптарына сәйкес белгіленеді. Баға, тариф, мөлшерлемелер - әрқашан бірқалыпты шамалар емес, олар өзгеріп отырады. Егер шикізаттарға, материалдарға, жартылай өнімдерге, дайын өнімдерге, тауарларға бағалар өзгерсе, ол өзгерістер өнеркәсіптік, құрлыстық, ауылшаруашылық, сауда және басқа да кәсіпорындардың, барлық көрсеткіштеріне ықпал етеді (әсіресе қаржылық). Өнеркәсіптік кәсіпорындарда жалпы, тауарлы, өткізу және таза өнім көрсеткіштері, өзіндік құн және таза табыс көрсеткіштері өзгереді; тауар кәсіпорындарында – көтерме және бөлшек тауар айналымдарының, өткізу жеңілдіктерінің деңгейінің, пайда және айналым шығындарының көрсеткіштері. Талдау процесінде баға, тариф, мөлшерлеме өзгерулері күрделі экономикалық есептеулерді тудырады.