Ағымдағы активтер: ақшалай қаражат пен олардың баламалары

Жұмыс күші, яғни құны. Бұл қызметкердің өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін заттардың жинақы құны. Бұларға жататындар:

• жұмыскердің қажеттілігін қанағаттандыратын мүлік құны;
• оны мамандыққа  оқытуға кеткен шығандар;

• оның отбасының  өмір сүруіне қажетті заттардың  құны.

Нақтылы   жұмыс   күнінің құны   қажетті өнім   көлемін анықтайды.   Оның   өзіндік   жұмыс   күшінің   құны   әр   елде әр түрлі және  уақыт өткен сайын өзгеріп те  отырады.

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         2.6. Ұйымның қаржылық тұрақсыздығын талдау

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  № 2732 ”Бухгалтерлік есеп талдау”  заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1. бухгалтерлік баланс;
2. қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3. ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

Онда сонымен  қатар түсіндірмен хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдар- ментолықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субиектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазйлуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге   әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер турады түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сигменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісініңң әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.

Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есепту стандартында анықталған жеңілдетілген  түрде толтырылып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егерде төмендегі көрсетілген үш шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана маңызға ие болады:

 зейнет ақы, жәрдем ақша  және басқа әлеуметтік төлемді  есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жалдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есепті көрсеткіштен аспайды;

 қаржылық жыл бойы қызметкерлердің  орташа саны 50 ден аспайды;

 активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен  аспайды.

Қазіргі кезде  біздің қолданып жүрген отандық қаржылық есеп негізі шамалары бойынша халықаралық  есеп стандерттың талаптарына сай  келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары  бухгалтерлік есепті халықаралық тәжіребиеге  бейімдей отырып реформалау процесі  белсенді жүргізіледі, ол біріншіден, негізгі құрайшы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің елеміздің әлемдік экономикалық кеңестікке кіруімен байланысты.

ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беру құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.

Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын  үшін инвестициялық шешімдер  мен  несие беру бойынша шешімдерді шешу шін, сондай-ақ субъектінің болашақтаға ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресуртар мен басқарушы органдардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бақылау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларған экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтиды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық субъектінің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды, сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды төлеу, несие қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар тек қана субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын ақпарттар мен емес сонымен қатар барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, он олар, яғни қолданушылар ақша қаражатының айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кей біреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілділігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға қосымша ақпараттрды талап ете алады. Қоданушылардың көпшiлiгi қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты  көзi ретiнде сенуi тиiс.

Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдауда негiзгi ақпарат көзi қызметiн бухгалтерлiк баланс атқарады.

Баланс –  есептi жылдың басындағы және соңындағы  кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Бiрiншiден, баланс меншiк иелерiн шаруашылық субъектiсiнiң мүлiктiк жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъектi ненi иеленедi, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсiпорын жақын арада үшiншi жақ алдындағы өз мiндеттемелерiн ақтай ала ма, соны бiлдiредi. Екiншiден, басшылар кәсiпорынның басқа ұқсас кәсiпорындар жүйесiндегi өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы,ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгiнiң салыстырмалы сипаты және кәсiпорынды басқару бойынша әр түрлi сұрақтарға шешеiмдер қабылдау туралы түсiнiк алады. Үшiншiден, баланстың мазмұны, оны iшкi қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкiндiк бередi.

Бухгалтерлiк  баланс қаржылық есептiң негiзгi түрi бола отырып, ол есептi кезеңдегi кәсiпорын мүлкiнiң құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердiң айналымдағы мен өтiмдiлiгiн, меншiктi капитал мен мiндеттеменiң қолда барын,дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсiпорынның несие қабiлеттiлiгi мен төлеу қабiлеттiлiгiн анықтауға мүмкiндiк бередi.

Баланс көрсеткiштерi кәсiпорынның капиталын орналастыру  тиiмдiлiгiн, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегi шаруашылық қызметке жетуi, қарыз  көздерiнiң көлемi мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиiмдiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Осылайша, бухгалтерлiк балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.

Баланстың актив  бөлімінің құрылымына сай ерекшелік – бұл яғни баланс бөлімдері мен баптарының әр бөлім ішінде қатаң, белгілі бір дәйектілікпен орналасуы – яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден өтімділігі көп активтерге дейін, демек басында баланстың өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу деңгейіне байланысты жоғары өтімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активтің қорытындыбаптары ең өтімді айналым қаражаттары болып табылады олар қысқа мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақша қаражаттары, сондай – ақ басқа да ақша қаражаттары.

Баланс – бұл белгілі бір күнге еәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.

Активтер –  бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе.

Пассивтер – басқа біреуге тиісті нәрсе. «Пассив» термині таза бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.

Капитал – пассивтердің арнайы түрі.

Капитал алғашқы  капитал мен қызметте қалдырылған  табысты қоса алғандағы меншік иесінің  бизнестегі үлесі болып табылады.

Актив дегеніміз – бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс алумен байланысты кәсіпорын ресурстарының шығынына әкеліп соқтырады.

Капитал – бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты

Активтер – бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.

Міндеттеме – бұл тұлғаның  белгілі бір әрекеті басқа бір тұлғаның пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру, жұмыс атқару. Ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқығы бар.

Меншікті  капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейін активтері.

Балнс бухгалтерлік есептің «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі негізгі анықтаулар»№2  стандартымен анықталады. Ол активтердің, меншікті капитал және міндеттемелердің мәні анықтайды, сондай – ақ қаржылық есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға деген талаптардан тұрады.

Пайдаланушылар  үшін қаржылық есептің өте пайдалы  екендігіне БЕС -2 –нің 7 –пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда  былай жазылған: «барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін анық және түсінікті болатындай дәрежеде ашылуы тиіс».

БЕС -2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс көлденен түрде 1- кесте көрсетілген көрсеткіштерден тұрады.

 

 

7-кесте.

БЕС-2 негiзiнде құрастырылған бухгалтерлiк  баланс.

Активтер	Меншiктi капитал  және мiндеттемелер.
1.	2.
1.Ұзақ мерзiмдi активтер	1.Меншiктi капитал.
Негiзгi құралдар;	-жарғылық капитал. -дивидентер.
-жер.
-құрлыстар мен  ғимараттар.	қайта бағалау  сомасы.
-машиналар мен  жабдықтар.	-негiзгi құралдардың. -инвестицияның.
-басқа негiзгi құралдар.	резервтiк капитал.
-жинақталған  тозуы. -аяқталмаған  күрделi құрлыс.	бөлiнбеген табыс (жабылмаған зиян).
Мтериалдық  емес активтер;	Жиыны;
-гудвилл.	II Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер.
-патенттер,  тауарлық белгiлер және басқалар.	-қайтарылуы  қамтамасыз  етiлген несиелер.
-материалдық  емес активтердiң  амортизатциясы.	-қайтарылуы  қамтамасыз  етiлмеген несиелер.
Инвестициялар; -еншiлес серiктестiктерге инвестициялар.	-негiзгi шаруашылық  серiктестiгi мен оның еншiлес  серiктестерiнiң бiр-бiрiне берiлетiн  несиелерi.
-басқадай инвестициялар.	кейiнге қалдырылған  салықтар.
Дебиторлық  борыш;	Жиыны;
алынуға тиiстi борыштар.	III Ағымдағы  мiндеттемелер.
алынған вексельдер.	қысқа мерзiмдi несиелер және овердрфт.
-iшкi топтық  операциялар нәтижесiнде пайда  болған негiзгi шаруашылық серiктестiгi  мен оның еншiлес серiктестерiнiң  арасындағы дебиторлық борыш.	-ұзақ мерзiмдi несиелердiң  ағымдағы бөлiгi
	-кредиторлық  борыш.
-акционерлiк  қоғамның лауазымды тұлғалардың  дебиторлық борыш.	-төленуге тиiстi вексельдер және шарттар.
-басқадай дебиторлық  борыш.
-алдағы кезең  шығындары.
Жиыны;	-сатып алушылар мен тапсырыс берушiлерден алынған аванстар.
II Ағымдағы активтер.
-тауарлы материялдық  қорлар.	-салықтар бойынша  борыш.
-алдағы кезең  шығындары.	-төленуге тиiстi дивиденттер.
-ақша қаражаттары  -қысқа мерзiмдi инвестициялар.	-негiзгi шаруашылық  серiктестiгi мен оның еншiлес еншiлес серiктестiгi арасындағы борыш.
-Дебиторлық  борыш;	-акционерлiк  қоғамның лауазымды тұлғаларына  борыш.
-ағымдағы активтердi  сатып алуға қажеттi аванстық  төлемдер.	-басқадай несиелiк  борышдар.
-алынуға тиiстi шарттар. -алынған вексельдер.	-төленуге берiлген  шығындар.
-iшкi топтық  операциялар нәтижесiнде пайда  болған негiзгi шаруашылық серiктестiгi  мен оның еншiлес серiктестерiнiң  арасындағы дебиторлық борыш.	-алдағы кезең  кiрiстерi.
-Акционерлiк  қоғамдағы лауазымды тұлғалардың дебиторлық борышы.	-алдын ала  қарастырылмаған жағдайға байланысты  бөлiнген төлемдер.
Жиыны;	Жиыны;
Барлығы;	Барлығы;

 

Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы  қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне  байланысты, өтімділігі төмен активтерден өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.

Тікелей түрде  қарастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:

1. ұзақ мерзімді активтер
2. ағымдағы активтер
3. ме<span class