Ағымдағы активтер: ақшалай қаражат пен олардың баламалары

 

                                            кІРСПЕ

Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп  бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың  бұл түрлерінің әрқайысысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары мен үкімет органдарын органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газеттер мен бюллендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру.

Сонымен қатар  көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды.

  Берілетін есептің деректеріне жабдықтаушылар, бәсекелестер, қазіргі және келешектегі инвесторлар. Қызметкерлер сондай-ақ министрліктер, ведомстволар, қалың көпшілік мүдделі. Қаржылық есепте инвестициялық саясат ұсынуға және несие беру жөнінде шешім қабылдауға, болашақтағы ақша ағынын бағалауға, кәсіпорындардың ресурстары мен міндеттемелерін және оның басшы органдарының қызметін сараптауға қажетті ақпарат жинақталады.

 Үкімет пен  оның органдары берілген есеп  ақпаратын сол кәсіпорынға қатысты  экономикалық саясат пен салық  шараларын белгілеу үшін пайдаланады.Оларға  сондай-ақ субъектілер қызметін  ретке келтіріп, салық салу саясатын  жүзеге асыру үшін және табыстарды кіріске алу мен әр алуан статистикалық деректердің негізі үшін мәліметтер керек.

        Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау  кәсіпорынға оның қызметі жөнінде  көптеген параметрлерді сырттан  бекітетін орталықтандырылған әкімшілік  сипатты жояды.

 

 

 

 

 

 

 

 

I. БУХГАЛТЕРЛІК  ЕСЕП НЕГІЗДЕРІ

       1.1. Ағымдағы активтер: ақшалай қаражат  пен олардың баламалары

      Бухгалтерлік есеп стандарттартына тұжырымдамалық негізіне сәйкес екі жатады, бұлар - мүлік, субъектінің кұндық бағасы бар мүліктік және мүліктік игіліктері мен кұқықтары. Активке айналған болашақ экономикалық пайда субъектінің ақшалай қаражат тусіміне тікелей немесе жанама, болуы ыктимал салым.

       Активтер - өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі; елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған) ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі. 
         Қысқа мерзімді активтер - қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер;ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер; оперативтік активтер — жер, үймерет, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер; өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-қол ақша).

      Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Ұлыбритания мен басқа да елдерде мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер — құны бар және компания жай қайта сату үшін емес, тауар өндіру немесе қызметтер көрсету мақсатымен сатып алатын мүлік (бір жылдан астам кезең бойына өндірістік үдеріске пайдаланылатын нәрселердің бәрі); ағымдағы активтер (айналым құралдары) — құны бар, келесі 12 ай бойына ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік (босалқы қорлар, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат).

      Ұлттық шоттар жүйесінде активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы объектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер (теңіз, ауа), сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, "адами капитал" дейтін (тәжірибе, білім, қабілет), экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т. б. есептелмейді. Ұлттық активтер материалдық активтер мен бейматериалдық активтерге бөлінеді.

       1. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жеке (жеке адамдар) немесе заңды тұлғаның мүлкі. Активтердің мынадай түрлері болады: күрделі (негізгі қорлар), қаржылық ( құнды қағаздар, кредиттер) және материалды емес активтер. 
       2. Бухгалтерлік есепте— қарыздар мен қарыздық міндеттемелерге қатысы жоқ барлық нәрселер енеді.

 Материалдық емес активтер. Кәсіпорындардың, фирмалардың ұзақ мерзімдік активтерінің ажырамас құрамдас бөлігі. Материалдық, емес активтерге материалды нысанға ие ем\ес, заттық касиеттері жоқ бірақ кәсіпорынға ұзақ уақыттар бойы немесе тұрақты түрде табыстар әкелуге мүмкіндік беретін нысандар жатады. Шаруашылық, құралдың бұл тобына: табиғи қорларды, жерлерді пайдалану құқығы; өнертапқыштық, патенттер, лицензиялар, "ноу-хау" құқығы, сауда маркасы, тауар белгілері, сатып алынған бағдарламалық өнімдердің, делдалдық орындардың немесе делдалдық орындарды пайдалану құқығының құны, фирманы және тағы басқаларын тіркеуге дейін орындары бар құжаттар мен жарнамаларды дайындау үшін ұйымдастырылған шығындар жатады.

                                            1-кесте

2009жылдың 31 желтоқсанындағы  жағдай бойынша

ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ ТУРАЛЫ ЕСЕП

 

Баптың  атауы	Ескерту*	Есепті  кезең соңында	Алдыңғы кезең соңында
АКТИВТЕР
Ағымдағы  активтер
Ақшалай қаражаттар мен олардың баламалары	1	324,191	16,598
Табыс немесе шығын  арқылы әділ құны бойынша бағаланатын  қаржылық активтер	2	38,701	6,771
Сату үшін қолда  бар қаржылық активтер	3	59,101	20,980
«Кері РЕПО» келіімі бойынша алынған қаржылық актвтер	4		112,935
Дебиторлық  берешек	5	12,224	7,012
Басқа да активтер	6	3,336	6,404
Жалпы ағымдағы активтер		437,553	170,700
Ұзақ  мерзімді активтер
Негізгі құралдар	7	24,681	35,757
Материалды  емес активтер	8	4,939	2,297
Кейінге шегерілген табыс салығы бойынша активтер	11	559
Жалпы ұзақ мерзімді активтер		30,179	38,054
Жалпы активтер		467,732	208,754
КАПИТАЛ МЕН МІНДЕТТІЛІКТЕР
Ағымдағы  міндеттіліктер
Кредиторлық берешек	9	2,852	3,446
Басқа да міндеттемелер	10	92,693	19,182
Жалпы ағымдағы міндеттіліктер		95,545	22,628
Ұзақ  мерзімді міндеттіліктер
Кейінге шегерілген салық міндеттіліктері	11		104
Жалпы ұзақ мерзімді міндеттіліктер			104
Жалпы міндеттіліктер		95,545	22,732
Капитал
Жарғылық капитал	12	508,586	309,135
Бөлінбеген  табыс (өтелмеген шығын)		(136,399)	(123,113)
Жалпы капитал		372,187	186,022
Жалпы капитал мен міндеттіліктер		467,732	208,754

 

 

 

 

 

 

                                            2-кесте

2009 жылдың  31 желтоқсанында аяқталған жылға

ЖИЫНТЫҚ ТАБЫС  ТУРАЛЫ ЕСЕП 

 

Баптардың атауы	Ескерту*	Есепті  кезеңде	Алдыңғы жылы
Комиссиялық табыстар		101,173	97,275
Комиссиялық шығыстар		(16,241)	(2,547)
Таза  комиссиялық табыстар	13	84,932	94,728
Пайыздық және сәйкес табыстар	14	7,547	23,064
Пайыздық және сәйкес шығыстар	14	(41)	(363)
Қаржылық активтердің  шығуынан түскен табыстар	15	33,505	5,075
Қаржылық активтердің  шығуынан келген шығындар	15	(1,196)	(1,258)
Табыс немесе шығын  арқылы әділ құны бойынша бағаланатын қаржылық активтердің құнының өзгеруінен табыстар (шығындар)	15	17,917	(42,068)
Сату үшін қолда  бар қаржылық активтердің құнсыздануына  резервтер	3	(17,325)
Жалпы әкімшілік  шығыстар	16	(139,160)	(210,669)
Операциялық қызметтен табыс (шығын)		(13,821)	(131,491)
Шетелдік валютаны қайта бағалаудан табыстар (шығындар) (нетто)	17	488	(1,198)
Басқа да табыстар (шығындар)	17	(616)	(497)
Салық салынған жылға табыс (шығын)		(13,949)	(133,186)
Корпоративті  табыс салығы бойынша шығыстар	11	663	(124)
Жылдық  табыс (шығын)		(13,286)	(133,310)
Корпоративті  табыс салығын шегергенде қалған жылдқ жиынтық табыс (шығын)		(13,286)	(133,310)

 

 

                                            3-кесте

2009 жылдың 31 желтоқсанында  аяқталған жылдың 

АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕБІ

(жанама әдіс)

Көрсеткіштер  атауы	Есепті  кезеңде	Алдыңғы кезеңде
I. Операциялық қызметтен ақшалай қаражаттардың қозғалысы
Табыс салығына дейінгі табыс	(13,949)	(133,186)
Түзетулер:
Негізгі құралдар мен материалды емес активтердің тозуы	7,063	4,981
Күмәнді талаптар бойынша резерв		768
Сенімсіз баптар бойынша басқа да түзетулер	628	1,968
Айналымдық  капиталдағы өзгерістерге дейін  операциялық қызмет бойынша ақшалай  қаражаттардың қозғалысы	(6,258)	(125,469)
Табыс немесе шығын  арқылы әділ құны бойынша бағаланатын  қаржылық активтердің (ұлғаюы) азаюы	(31,930)	81,754
Сату үшін қолда  бар қаржылық активтердің (ұлғаюы) азаюы	(38,121)	(10,000)
«Кері РЕПО» операциясының (ұлғаюы) азаюы	112,935	53,115
Дебиторлық  берешектің (ұлғаюы) азаюы	(5,212)	(1,951)
Басқа да активтердің (ұлғаюы) азаюы	3,068	(948)
Қысқа мерзімді кредиторлық берешектің (ұлғаюы) азаюы	(594)	(14,679)
Басқа да міндеттемелердің (ұлғаюы) азаюы	73,511	7,861
Салық салымынан кейінгі операциялық  қызметтен ақшаның жалпы (ұлғаюы) азаюы	107,399	(10,317)
II. Инвестициялық қызметтен ақшалай қаражаттардың қозғалысы
1. Ақшалай қаражаттардың түсуі, барлығы	4,726	794
Соның ішінде:
Негізгі құралдарды сату	4,726	794
2. Ақшалай қаражаттардың шығуы, барлығы	4,257	16,887
Соның ішінде:
Негізгі құралдар мен материалды емес активтерді сатып  алу	4,257	16,887
3. Инвестициялық қызметтен ақшалай қаражаттардың таза сомасы	469	(16,093)
III. Қаржылық қызметтен ақшалай қаражаттардың қозғалысы
1. Ақшалай қаражаттардың түсуі, барлығы	199,725	215
Соның ішінде:
Дивидендтер алу	274	215
Акцияны шығарудан  түсетін түсімдер (жарғылық капиталға жарналар)	199,451
3. Қаржылық қызметтен ақшалай қаражаттардың таза сомасы	199,725	215
Жалпы: Ақшалай қаражаттардың ұлғаюы +/– азаюы	307,593	(26,195)
Ақшалай қаражаттар мен олардың баламалары есепті кезеңі басында	16,598	42,793
Ақшалай қаражаттар мен олардың баламалары есепті кезең соңында	324,191	16,598

 

 

 

 

                                            4-кесте

2009 жылдың 31 желтоқсанында  аяқталған жылдың 

МЕНШІКТІ  КАПИТАЛДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР ТУРАЛЫ ЕСЕБІ

 

	Жарғылық  капитал	Бөлінбеген  табыс (шығын)	Жалпы
Есепті  кезеңнің 1 қаңтарындағы сальдо	309,135	(123,113)	186,022
Жиынтық табыс		(13,286)	(13,286)
Акциялар эмиссиясы	199,451		199,451
Есепті  кезеңнің 31 желтоқсанындағы сальдо	508,586	(136,399)	372,187
Алдыңғы жылдың 1 қаңтарындағы сальдо	309,135	10,197	319,332
Жиынтық табыс		(133,310)	(133,310)
Алдыңғы жылдың 31 желтоқсанындағы сальдо	309,135	(123,113)	186,022

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Алынуға тиісті шоттар және  дебиторлық берешек

 

Дебиторлық  берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша  міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.

Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде  өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін  сатып алушылардың міндеттеме сомасы.

Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мыс: қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен % - р және т.б) пайда болады. Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:

1) алынуға тиісті  шоттар;

2) алынған вексельдер;

3) басқалар.

Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке,  субъектілердің  ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары  мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.