Несиелеу  мүмкіндігі туралы соңғы технологияның  шешімі мынада. Үміткер 81 балдық соманы жинаса, экономист өзі оң шешім қабылдайды, ал 61-80 балл жинаса онда жоғары тұрған менеджерлердің рұқсатын сұрайды. Рейтингісі 60 баллдан төмен болса клиенттің несие өтініші қабылданбайды.

    Басқа жеке тұлғаның несие қабілетін бағалау  сапасының скорингтік тәсілін француз банкі “Credit Agricol” қолданады.

1. Несиенің мақсаты (ақшалай қарызды беруде 0 баллдан көлікті сатып алу үшін 100 баллға дейін).
2. Мәмілені қаржыландыруда клиенттің қатысуы (қолма қол ақшамен 10% төлеген жағдайда – 0 балл; 10-45%-ға дейін – 30; 45%-дан жоғары –50 балл).
3. Отбасылық жағдайы (ажырасқан жұбайлар үшін 0 баллдан, ал балаларының саны үшеуден көп болса 60 баллға дейін).
4. Жасы (25 жасқа дейінгілерге 0 баллдан 65 жастан жоғарыларға 100 баллға дейін).
5. Мамандығы (студенттер үшін 0 баллдан мемлекеттік қызметкелер үшін 100 баллға дейін).
6. Жұмыспен қамтылғандар (бір жылға дейінгілер 0 балл, ал төрт жылдан жоғары 100 балл).
7. Таза жылдық табысы (9 мың евроға дейін – 0 балл, 25 мың евродан жоғары – 100 балл).
8. Қозғалмайтын мүлікті иелену (үйді жалдап тұру – 0 балл, жеке үйлері барлары – 80 балл).
9. Несие мерзімі (бір жылдан төмен – 140 баллдан жоғары, екі жылдан жоғары – 0 балл).
10. Банктің шотындағы сомасы (800 евродан төмен қалдық үшін – 0 балл, 7500 евродан көп қалдық үшін 150 баллға дейін).

    Егер  потенциалды қарыз алушы 510 балдан жоғары жинаса, онда банк несие беру өтінішін қанағаттандырады; 380-509 баллдар үшін несиелеу шарттарына қосымша талдау жүргізіледі (сомасы, несие мерзімі, кепілдіктер); 280 баллдан төмен жинаса, онда несие берудегі қолдаудан бас тартады.

    VIP-клиенттердің  несиелік қабілетін  бағалау әдісі. VIP-клиент – бұл жеке тұлға, яғникелесі тиісті талаптарға жауап береді:

• Банк үшін ең маңызды клиент;
• Банк мұндай клиентпен ұзақ мерзімді қатынастарды ұстауға мүдделі;
• Оның  төлем қабілетіешқандай күмән туғызбайды.

    VIP-клиент ретінде келесі тұлғалар бола алады:

• Банктің корпоративті клиенттерінің top-менеджерлері;
• Банктің корпоративті клиенттерінің ірі акционерлері;
• Жоғарыда аталған тұлғалардың жақын туыстары;
• Банктің басқа да маңызды клиенттері.

    VIP-клиент ретінде жеке тұлғаның статусын анықтау, бұл банк басқармасы мүшелерінің айрықша құзіретінде болады. VIP-клиент рітінде несиелеуге банктің несиелік саясатына байланысты банкпен жақсы қатынастағы тұлғалар қатыспайды. Егер клиент банкке несие беру өтінішімен келсе, оған VIP-клиент деген статусты беру шешімін банк басқармасының мүшесі береді. VIP-клиентпен жүргізілетін келіссөздер негізінде компанияның кепілдерінің түрлері талқыланып, берілген қарыздың мақсаттылығы мен қажеттілігін шарттастыру. Бірақ берілген шарт міндетті емес. 

    1.4. Клиенттің несиелік  қабілетін бағалаудың  шетелдік тәжірибелері 

    Шетелде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға маманданған  және олар туралы анықтамалар беретін  арнайы фирмалар немесе агенттіктер  жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісімшарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма “Dan & Bred ford” 3 млн-ға жуық АҚШ-ң, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтық анықтамаларда жариялайды.

    Несиелер  бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67%-ішкі факторлар, ал 33%-ы сыртқы факторлар үлесіне тиеді.

    Несиелеудің барысындағы банктің зияз шегуіне  әкелетін факторлар¹¹

    6-кесте

 

    Несие бойынша банктердің зиян шегуіне  себеп болатын сыртқы факторлар  қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы  мұндай факторларды басынан кешуі  мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратынақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады.

    Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражатының қысқаруы, алдында мерзімі ұзартылған несиелер бойынша төлемдердің уақытын созуын өтінуі (екінші рет мерзімі ұзартылғаннан кейін несие проблемалық несиелер қатарына жатқызылады) және басқаларды жатқыуға болады.

    Несиелерді  қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекел кластарына жіктейді:

• Ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
• Ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
• Шектеулі тәуекелі бар несиелер;
• Ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандартты емес несиелер)

    Әр  тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген несиелердің өзіндік  үлесі белгіленеді.

    Несиелік  тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне – потенциалды қарыз алушыларды таңдау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және оның алған қарызды банкке уақытылы қайтаруына байланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.

    Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде  ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER немесе CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.

           PARSER:

    P – Person – потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;

    A – Amount – сұрайтын немесе сомасының негіздемесі;

    R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

    S – Security – қамтамасыз ету құралы;

    E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;

    R – Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз мөлшерлемесі.

          CAMPARI:

    C – Character – қарыз алушының беделі;

    A – Ability – қарыз алушының беделін бағалау;

    M – Means – несиеге деген қажеттілігін талдау;

    P – Porous – несиенің мақсаты;

    A – Amount – несие сомасының негізделуі;

    R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

    I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.

    Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс таңдай білуде “алты С (си) ережесі” қолданылады:

• Character (қарыз алушының сипаты;
• Capacity (қаржылық мүмкіндігі);
• Cash (ақшалай қаражаты);
• Collateral (қамтамасыз етуі);
• Conditions (жалпы экономикалық жағдай);
• Control (бақылау).

    Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені  қайтару қабілетін сипаттайды. Ол оның кірістері мен шығыстары  және олардың алдағы уақыттардағы өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен  анықталады.

    Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруының үш көзі болады:¹²

1. Нақты ақшалар тасқыны;
2. Активтерді сату;
3. Қаржыларды тарту.

    Көрсетілген көздердің кез келгені несиені  қайтаруға арналған қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз ете алады. Бірақ  та банктер несиені қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты ақшалар тасқынын маңызды санайды. Себебі, активтерді сату қарыз алушының балансын нашарлатып жіберуі мүмкін деп санаса, ал қосымша қаражат тарту банктің кредитор ретіндегі позициясын бәсеңдетеді.

    Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлығын сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады.

    Нақты ақшалар тасқыны мынандай түрде  анықталады:

    Нақты ақшалар = Таза пайда + Амортизация тасқыны + Кредиторлық қарыз  – Тауарлы-материалды құндылықтар қоры және дебиторлық қарыз.

    Бұл формуланың артықшылығы – оның көмегімен  несиелік қызметкер қарыз алушының менеджерлерінің біліктілігін және тәжірибесін, сол сияқты қарыз алушының жұмыс жасайтын нарығының жағдайын анықтай алады.

    Қамтамасыз  етуі. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі, яғни оның жеткіліктілігіне, сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның өтімділік дәрежесіне мән береді.

    Экономикаылық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты қарыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық конъюктуралық жағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б. қарасытырады.

     Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау жатады. Мұнда өзгерген заңдылықтар, құқықтар, экономикалық және саяси жағдайлардың қарыз алушы қызметіне қаншалықты әсері болады деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.

    Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді  бағалауда мынадай көрсеткіштер қолданылады:

1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:

    а) к₁ = несие бойынша зияндар / Несие бойынша қарыздың орташа сомасы;

    ә) к₂ = несие бойынша зияндар / Несиелердің жалпы сомасы.

    Екі коэффициент те (к₁ және к₂) банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін пайдаланылады. к₁-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін 0,5-1,0%, ал  к₂ 0,7-1,5%. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыздар бар болса) к₁ коэффициентінің деңгейі 1,5-2,0%. Солтүстік Америкада 1980 жылдардың басы мен ортысында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп шығындануы кезеңінде к₁-дің мәні 1%-ке жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде к₁ шамамен 0,45-0,6%-ды құрайды.

 
 

    Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin) – бұл несиелік тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM – gross interest margin). Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында (RAM) көрсеткіші болмағанмен де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3-3,5%-ды құрайтынын куәландырады.