Клиенттің несие қабілетін жалпы бағалау  балл арқылы беріледі. Балдар несие  қабілетінің класының әрбір көрсеткіштер рейтингісі сомасымен ұсынылады. І  класқа 100-150 балл, ІІ класқа 151-250 балл және ІІІ класқа 251-300 балдар қосылады.

    Несие қабілетінің кластарын түзеу маңызының бірі нашар қосымша көрсеткіштер класс деңгейін төмендетеді немесе көбейтеді. Мысал ретінде келесі кестеден көруге болады:⁸ 

    5-кесте

    Көрсеткіштердің және рейтингтердің балл бойынша  бірдей деңгейін әртүрлі факторлар  ықпалымен қамтамасыз етуі мүмкін, олардың біреуі позитивтік, ал қалғандары негативтік болады. Сондақтан да, класты анықтау қабілетінің коэффициенттерінің факторлық талдауы, баланстық талдауы, аймақтық және салалық істерді зерттеу жағдайларымен байланысты болады. 

    1.3. Қарыз алушының  несиелік қабілетін бағалау әдістері 

    Несиелік  тәуекелді бағалаудың статистикалық  әдістері. Соңғы он жылдықтарда батыстың ірі банктерінде әртүрлі статистикалық  модельдер көмегімен қарыз алушының сапасының потенциалын бағалау  әдістері әзірленді.

    Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың ең жиі қолданылатын әдісі белгілі американ экономисі Э.Альтман ұсынған Z модельдері.

    Осы модельдердің ішіндегі ең қарапайымы екі факторлы модель болып табылады. Ол негізгі екі көрсеткішке негізделеді. Э.Альтманның пікірі бойынша банкроттықтың ықтималдылығы: кәсіпорынның жалпы жабу коэффициенті (К_ж.ж.) немесе ағымдағы өтімділік (К_а.ө.), яғни тұлғалардың активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық тәуекелділік коэффициентіне байланысты болып табылады. Эмперикалық жолмен табылған бұл көрсеткіштер коэффициенттердің салмақты мағынасына көбейтіліп, нәтижелері белгілі бір өлшеммен қосылады, ол да тәжірибелік-статистикалық тәсілмен табылады. Егер нәтиже (Z) теріс болса, банкроттық ықтималдық үлкен емес. Ал егер Z мәні оң болатын болса, ол банкроттық ықтималдылығының жоғары екенін көрсетеді.

    Америка тәжірибесінде (4) мынандай коэффициенттердің  салмақтық мәндері қолданылады.

• жабу немесеағымдағы өтімділік көрсеткіші үшін: ;
• баланстың пассивіндегі заемдық қаражаттың үлес салмағының көрсеткіші үшін ;
• тұрақты шама - .

    Мұнда:

    К_а.ө. – ағымдағы өтімділік коэффициенті = ағымдағы ақтивтер / ағымдағы міндеттемелер;

    К₃ – қаржылық тәуелділік коэффициенті = заемдық қаражаттар (міндеттемелер) / көздердің жалпы көлемі (баланс валютасы);

    Z=0 болғанда кәсіпорындар үшін банкроттық  ықтималдылығы 50%-дан кем болады  және Z төмендеген сайын пайыз  да төмендей береді. Егер Z>0 болса, онда банкроттық ықтималдылығы 50%-дан асып, Z өскен сайын ұлғая береді.

    Осы модельдердің ерекшелігі оның қарапайымдылығы, оның жеке тұлға жайында ақпарат  көлемі шектелген жағдайда қолданылу  мүмкіндігі болып табылады. Э.Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады. 1968 жылы ол болжаудың бесфакторлы моделін ұсынған. Осы модельдерді жасаған кезде өнеркәсіптің 66 кәсіпорынын қарап тексерген. Оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы жақсы жұмыс істеген. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұтымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген. Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттық ықтималдылығына байланысты дәрежесін және салмақтық коэффициентін анықтап, бес негізгі көрсеткішті шығарған Э.Альтманның жалпы түрдегі моделі (несие қабілеттілік индексі) мына түрде көрсетіледі:

     .

    Мұндағы: К₁ – К₅ келесі түрде есптелінеді:

    К₁ = Меншікті айналым қаражаттары / Барлық активтер;

    К₂ = Бөлінбеген табыс / Барлық активтер;

    К₃ = Пайыз бен салық төлеуге дейінгі табыс / Барлық активтер;

    К₄ = меншікті (акционерлік) капиталдың нарықтық бағасы (жай және айрықша акциялар) / Қатыстырылған капитал (баланс бойынша заем қаражаттарының сомасы);

    К₅ = Өткізуден түскен табыс / Барлық активтер.

    Z индексінің  шекті мәні статистикалық сұрыптау  мәліметтерібойынша Э.Альтманның  есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен  нақты кәсіпорын үшін есептелген  несие қабілеттілік индексінің  мәні салыстырылады.

    Американ  экономисі Чессердің  коммерциялық несиелерді бағалау моделінің 6 өзгермелілерін ұсынған:⁹

    Х₁ – кассадағы қолма қол ақшалардың және нарықтық бағалы қағаздардың актив сомасының қатынасына;

    Х₂ – таза сату сомасының кассадағы қолма қол ақшаларға және нарықтық бағалы қағаздардың ара қатынасына;

    Х₃ – табыстың салықты және пайызды төлегенге дейінгіні активтер сомасына қатынасы;

    Х₄ – жалпы қарыздардың активтер сомасына қатынасы;

    Х₅ – негізгі капиталдың акционерлік капиталға қатынасы;

    Х₆ – айналым капиталының таза сату сомасының қатынасына.

    Чессер  қатар банктердің мәліметтерін, яғни 37 “қанағаттандырылған” және 37 “қанағаттандырылмаған” несиелер бойынша мәліметтерін пайдаланып, әрі есеп жүргізу үшін қарыз алушы  фирмалардан 1 жылдық баланс көрсеткіштері алынған. Есеп көрсеткіштерінің моделін “келісім шарт бұзылуының ықтималдығы” формуласына қойып, Чессер зерттеліп жатқан 4 жағдайдың ішінен 3 дұрыс екенін анықтап білген.

     Батыстың банктерінде  ең көп пайдаланатын әдістерінің бірі- несиелік скоринг (credit scoring). Скоринг әдісінің басты ерекшелігі негізінен жеке тұлғаларды несиелеумен, яғни тұтыну несиесімен қамтамасыз етілмеген несиелерді және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау үшін қолданылады. Біріншісі (логикалық), яғни қарыз алушының өзіндік қасиеттері мен қаржылық жағдайы туралы талдауды таразылауды шамалауға және сараптық бағалауын болжауға сүйеніп отырады.

    Сараптық  бағалау бір көрсеткіштерді басқалардан артықшылық деңгейін сипаттайды. Бар ақпараттарды пайдалану арқылы банк маманы несиеге өтініш берушінің жалпы бейнесін құруға және оны әр түрлі несиелік тәуекел деңгейімен ассоциацияланған стандартты қарыз алушылармен салыстыруды жүргізеді. Төлем қабілетін анықтаудың логикалық әдісі әдетте мониторинг желісінің дамуымен байланысты тіркелініп,қарыз алушының несиелік тарихын ашып көрсетеді. Бұл мақсатпен көптеген экономикасы дамыған елдердің банктері несиелік бюролардың ақпараттық қызметтерін пайдаланып, сол арқылы үнемі потенциалды қарыз алушылардың мүліктік және қаржылық жағдайлары туралы ақпараттарын шоғырландырып, қорытынды жасайды. Сөйтіп, АҚШ-тың 2000 астам жеке ұйымдары көптеген мәліметтермен, яғни, бір кездері қарыз алушы несиені алғаны туралы, несиені өтеу тарихы туралы және несиелік рейтингісі туралы жеке тұлғалардың ақпараттарымен қамтамасыз етілген. Несиелік бюро келесі мәліметтер түрлерімен қамтылған:

• әлеуметтік-демографиялық мінездемелер;
• соттық шешімдер (соттың талап етуімен байланысты несие бойынша қарыздық жұмыстарын өткізеді);
• банкроттық туралы ақпарат;
• жеке қарыз алушылар туралы мәліметтерін несиелік ұйымдардан “сен – маған, мен – саған” принципімен, яғни, бір банк басқа банкке қарыз алушы туралы ақпараттарды беріп, орнына басқа ақпараттарды алып отырса деген мағынаны білдіреді.

    Қазіргі таңда Қазақстанда несиелік бюроны құру қолға алынып жатыр. Ол екінші деңгейлі банктерге қарыз алушылар туралы ақпараттармен қамтамасыз ету арқылы олардың қызметін жеңілдетуіне әкеледі. Әрине, банктер үшін тегін дүние емес, бұл үшін олар комиссиондық ақыны қарыз алушының қаражаттары есебінен бюродан ақпараттарды сатып алу арқылы құжаттамаларын толтырады (1 қарыз алушыға келетін ақпарат көзінің бағасы  1 доллар шамасында).сонымен бірге клиентке несиелік бюродағы өзінің қаржылық жағдайын тексеруге және мәліметтің қате болғанда оны айтып түзетуі тиіс. Егер несиелік бюро қарыз алушының жалған ақпараттарды бергені тураы құжаттарды тексеру арқылы білсе, онда дереу жағдайда бұл клиентке қызмет көрсетіп жатқанбанкке хабарлап, оған несие берін тоқтатады. Бюродағы сақталып жатқан барлық ақпараттардың көлемі мен сипаты әр елдің заң актілерімен реттелініп отырады.

    Екінші  бір қарыз алушылардың несиелік қабілетін анықтаудың кең тараған  әдістерінің бірі несиелік өтініштерді  таңдап алудың скорингтік жүйесі. Алғаш  рет бұл әдісті 1941 жылы американ экономисі Дэвид Дюрон бұл жүйедегі жинақталған мәліметтер базасын қадағалау кезінде “жақсы” және “нашар” несиелер топтары бойынша пайдалануды ұсынған. Бұл несиелерді қайтару кезінде қаржылық, экономикалық мотивациялық факторлардың әсер ету көлемін тауып және бағалауға мүмкіндік береді. Әрбір шешуші фактор (көрсеткіш) балдық негізде тәуекелділік деңгейіне сәйкес сандық мөлшерді алып отырады. Мұндай саралаудың нәтижесінде факторлар бойынша топтастырылған үлкен балдық шкала түріндегі кесте құрастырылады. Олардың мәліметтерін көрсеткіштермен салыстыру жолымен несие бойынша өтініш берушіні сипаттап, оның несие қабілеттілігін бағалайды. Дағдарыс деңгейінен жоғары балл жинаған үміткерге және атына кір келтіруші ақпараттар болмаған жағдайда еш кедергісіз несие беріледі. Егер жиынтық балдары берілген шектен аспаған жағдайда, онда несие алу бойынша өтініші қабылданбайды. Бұл скоринг  әдісінің кемсітушілік сипатын көрсетіп, яғни егер де қарыз алушы нашар несие тарихымен байланысты топқа жақын болатын болса, онда оған несие берілмейді. Сондықтан да, скоринг жүйесінің ең жоғары автоматизацияланған деңгейі пайдаланылса да, субъективті араласу жағдайынан, яғни несие инспекторларының қосымша ақпарат көздері арқылы қарыз алушының сенімсіз, күмәнді екенін, ал шын жағдайда жақсы немесе керісінше болатындығын дәлелдейді. Сөйтіп, скоринг келесі сипаттамаларды, қарыз алушының сенімді немесе сенімсіз жағдайлармен байланысын көрсетеді.

    Сонымен қатар, скоринг әдісінің тағы да бір  құрылуының ерекшелігі, ол негізгі  үлгіде қолданылмауы тиіс, тек жеке әр банктің өзіндік ерекшеліктерімен, яғни өзіне тән клиентурасына, мемлекеттің дәстүрлерін есепке алумен, әлеуметтік-экономикалық шарттарының өзгеруінен адамдардың мінез-құлқына әсер етуін әзірлеу керек. Алдымен скорингті енгізбес бұрын әр банк қолданып жатқан модельдің тиімділігін талдауы және несие алушылар мінездемелерінің және олар шкалалық сандық бағаларын түрлендіру қажеттілігі негізінде жүруі қажет. Скоринг бойынша жеке қарыз алушының несие қабілетін анықтаудың принципін мысал ретінде неміс банкінің моделі ретінде келтіруге болады, соның ішінде клиенттердің балдарын рейтинг үшін санау 12 көрсеткіш негізінде жүргізіледі.¹⁰

1. Ақпарат. Егер клиенттің несие-сұрау бюросында қолайсыз ақпараттары болмаса, онда ол 10 балл алады.
2. Қарызды өтеу қабілеттілігі: 60%-ға дейін – 0 балл; 61-80%-ға дейін – 10 балл; 81-100%-ға дейін – 20 балл.
3. Қамтамасыз етудің болуы: 0-25%-ға дейін – 1 балл; 26-50%-ға дейін – 4 балл; 51-75%-ға дейін – 7 балл; 76-100%-ға дейін – 12 балл; 100%-дан асса – 20 балл.
4. Мүліктің болуы. Қолма қол мүліктің, мейлі қозғалмайтын, бағалы қағаздар немесе банктегі салымдар үшін клиент – 10 балл алады.
5. Банктен бұрын алынған несиелер. Егер  клиент берілген несиелерді дұрыс пайдаланылмаса, онда оған балл берілмейді. Егер клиент бұрын несие алмаса, онда оны 5 балл бойынша бағалайды. Егер бұрын алынған несие өз мерзімінде немесе ағымдық шарт бойынша өтелген болса, онда ол 15 балл алады. Кейде нашар тәуекелдер бойынша клиенттерді жатқызып, олар өте ерте несиені қайтарған кезде банк олар үшін ешқандай табыс ала амайды.
6. Біліктілігі. Біліктілігі жоқ – 0 балл; көмекші қызметкерлер – 2; мамандар – 3; қызметшілер – 9 балл; зейнеткерлер – 13; басқарушы жұмысшылар – 13 балл.

7. Соңғы жолдаушының  еңбек қызметі: бір жылға дейін  – 0 балл; екі жылға дейін – 3; үш жылға дейін – 5; бес жылға дейін – 8; бес жылдан көп – 12;

зейнеткерлер  – 0 балл.

8. Жұмыспен қамтылу саласы. Мемлекеттік қызмет – 10 балл; басқа да сала – 6 балл, зейнеткерлер – 0 балл.
9. Өтініш берушінің жасы. Жиырма жасқа дейін – 0 балл; жиырма беске дейін – 2; отызға дейін – 4; отыз беске дейін – 8; елуге дейін – 9; алпысқа дейін – 11; алпыс жастан асқандар – 16 балл.
10. Отбасылық жағдайын. Үйленбеген – 8 балл; үйленген – 14; үйленген, бірақ бөлек тұрады – 6; ажырасқан – 8; тұл ер – 8 балл.
11. Тұрғын үйді жалдау тәсілі. Үйі жоқ – 0 балл; үйді жалдап тұрғандар – 5; өзінің үйі барлар – 10 балл.
12. Асырауындағы жандардың саны. Жоқтар – 0 балл; біреу – 7; екеу – 5; үшеу – 2; үштен көп – 0 балл.