Курс лекций по "Психологии"

         Аса қамқорлық көрсетуші отбасы. Бұндай отбасында өскен бала  ата – анасының үздіксіз назарында  және өзінің әртүрлі жеке ішкі  проблемалары бар, жеке қайғылар  мен комплекстер негізінде пайда  болады. Баланы есейгенше өз қамқорлығынан жібергісі келмейтін ата – аналар оның ішкі уайымдарына да қол жеткізгісі келеді. Мұнда бала балалық шағындағыдай өзіне деген сенімі өте төмен болады. Керек кезде қарсылықта көрсете алмайтын болады, өздігінен жақсы қарым – қатынасты да құра алмайды.

 Жасөспірім үшін  жағдайы жақсы отбасында тұру  қиынға соғады, өйткені бала енді  барлық қатынастарын өзі жасай  бастайды, отбасын игеру, кейде  ата – аналардың көңіліне келетін  мына сөздер (Сен маған қалай  сөйлеп тұрсың?. Аузынан сүті кетпей  тұрып, т. с. с). Сондада ата – аналар өздерінің есейген балаларымен ақылдасып, олардың жақсы өмір сүріп өздерін дамытуға жағдай жасауға тырысады.

          Ата – аналары жаман тәрбиелі  отбасыларда тұратын жасөспірімдер.Ата  –аналар ішімдік ішетін, наркотик  қабылдайтындар олар бұнымен балалық шақтан бейімделеді. Жасөспірім алкогольдік және наркотик тұтынушы топқа, жатуы мүмкін. Бірақ осы жаман әрекетке барға бола қоғамдық ережелерден айтады және бұл жолдан кетуіне сенім азаяды. Кей жағдайларда мұндай отбасыларда балалар өзіне күш жинап қашып кетуі мүмкін және өзіне жаңа жол таңдау бақыты бұйырады.

          Толық емес отбасыларда (көбінесе  әкесі жоқ болады). Жасөспірім  өзін толыққанды сезіне алмайды.  Осы кезеңде бала өзін ата  – аналарының жыныстық сәйкестендіру  арқылы жыныстық даму процесінен өтеді. Отбасының толық болуы жасөспірімнің достары арасында беделінің биік болуына септігін тигізеді. Әкенің жоқ болуы оның әлеуметтік позийиясын әлсіретеді.

          Балалық шақтағы достық, топ арасында  қарым – қатынас, жасөспірімдердің өзара араласулары қарым – қатынастың үдеуіне әкеліп соғады. Отбасында қарама – қайшылықтар көп болатын балалар, топта әрдайым жайдары болуы мүмкін емес.

          Балалық шақ басқа адамдармен  қанша қиын да психологиялық  жағынан үлкен адамдармен қатынасқа түсу өзінің әсерлігімен белгілі бағытқа бағытталады. Дәл осы балалық шақта жасөспірім жаңа таныстықтар мен өздері жақсы көретін адамдар мен араласуға бағытталып жүреді.

           Балалықшақтың иннерциясына дейін  жасөспірім өзінің қабылдауына,  есте сақтауына, сөйлеу мәнеріне мән беріп оны дамытуға тырысады және өмірлік құндылықтар айқындалып өзін - өзі тәрбиелеудің негізіне айналады. Көп жұмыс істеп те және көп уақытын бос өткізу арқылы да жасөспірім өзін тұлға сезіне алады. Жасөспірім өзінің бойындағы жасырын қабілеттерін ашып отыру арқылы тынымсыз өзін - өзі тану процесі мен қатты айналысып кетеді.

           Жасөспірім бойында жалындап  тұрған сезім оны көптеген  бағыттарға итермелейді, көбінесе  олар өзі таңдаған мақсатқа  жетпей қоймайды. Оның мақсатынан басқа әлемде маңызды ешнәрсе жоқ сияқты кей жағдайларда өзіне және басқа адамдарға деген рефлексия жасөспірімде өзіне - өзі түңілу мен психологиялық күйзеліске алып келуі мүмкін.

12. – дәріс. Ерте жастық шақ психологиясы.

1. Жасөспірім кезеңінен  ерте жастық шаққа өту, оны шетел және кеңес психологиясында зерттеу.

2. Жетекші іс-әрекет  мәселесі. Акселерация мәселесі.

3. Кәсіби бағдарлану  ерте жастық шақтың жетекші  жаңа құрылымдары ретінде. 

4. Мамандық таңдаудың  психологиялық ерекшеліктері.  

Жасөспірімдер үшін мемлекет алдындағы борышы қоғамдағы өз тұлғасының дамуы деп түсінеді. Жасөспірім сайлаудың элементтерін қоршаған ортаның мәдениеті деп ойлап, ал өзі осы мәдениетке таңдау жасайды. Жасөспірім кезеңі – адам бұл кезде жаңа өмірге қадам бастайды. Өз тұлғасын қалыптастырады.  Дәл жасөспірім шақта мынандай периодтарда (12-13 тен 15-16 –ға) дейін жеке тұлғасының дамуы.

Лидерлік – бұл  адамның ашық айналық қасиеті. Ол қатты әсер етеді. Мақсатқа жету үшін тынбай еңбек ету, өз дамуының биіктігінде  жаңа лидерліктің дамуы. Ол ең алдымен өзіне деген қарым – қатынас. Одан басқаларға әлемге, табиғатқа деген ерекше қарым – қатынастар. Оларды мынандай феномен болады «Біз» және «Мен». Біз деген қасиет, яғни мүмкіндік – басқалармен идентификациялық байланыс. Эмоционалды ситуацияларда және әлеуметтік таңдау кезінде. Бұл қуаныштың нақты қарым – қатынасы. Мен – басқалардан ерекше болу мүмкіндігі. Жалғыз бір бөлмеде қалу сияқты, өзін басқалардан жоғары санау. Мен және біз әлеуметтік қарым – қатынас, әлеуметтік индивидуалдылық болып екіге бөлінеді. Бұлар тұлғаның дамуына оның әрі қарай өсуіне, сонымен қатар жасөспірім оларды түсінуге тырысады. Екі плюс арасында тығыз байланыс пайда болады. Жасөспірім шақта белгілі бір нәтижеге ұмтылады. Жасөспірімдер дайын әлеуметтік лидерлер.

Жасөспірім шақта физикалық процесс, психикалық және әлеуметтік даму позитивті жетістікпен заңдық негативпен немесе спецификалық  психологиялық  қиыншылықтармен қатар жүреді.Өзін-өзі дамытудағы жасөспірімнің ынтасы өзіне сенбеушіліктен басталады.

Рефлексия басқа жасөспірімнің өзін-өзі тануда жақсы дамып келе жатыр. Ол өзін-өзі тануды жақсы көреді. «Мен кіммін?» - осы жастық негізі сұрағы.

Жасөспірім өзінің мойындауларын  және болашақтағы  ер баланы, қыз  баланы бағалаудағы өзінің бұрынғы  өміріндегі және қазіргі  уақыттағы  тұлғаның қалыптасуына зор көңіл бөледі. Жеке тұлғаның болашақтағы дамуы. Өзін-өзі танудың дамуы ішкі жұмысы қарым-қатынастың «Ішкі позициясын» жауапкершілікпен қаарйды. Тұлғалық сапасы жақсы қаралаған. Жасөспірім ішкі жан дүниесінің дамуы, интенсивтілік тану. Жасөсіпірмдерде физикалық  даму өзінің тануында «Мен өзімді басқалар арасында қалай көрсете аламын» деген сұрақ мазалайды.

     Ж.Пиаже  және оның әріптестері баланың  психологиялық дамуын зерттеудегі  ең бір жемісті бағыттарын  зерттейтін Женевалық генетикалық  психология мектебін құрды. Бұл  мектептің психологтары  ақыл-ойдың  дамуын, оның пайда болуын баланың   ақыл-ойының дамуына қарай зерттейді. Олар үшін баланың танымдық механизмін түсіну маңызды. Соның мақсатында негізгі әдіс ретінде белгілі Ж.Пиаженің әдісі қолданды. Ол баланың сыртқы тәртібінің ерекшеліктеріне, сөйлеу мазмұнына емес, сыртқы бақылау феномендерінің пайда болуына әсер ететін ақыл-ой процесіне негізделеді. Ж. Пиаже жұмыстары және оның оқушылары баланың ақыл-ой дамуы эгоцентризмнен децентрация арқылы баланың сыртқы әлемге және өзіне обьективті қарауына байланысты.

     Баланың  психикасының дамуының  өзара  ерекшелігін Женева мектебінің психологтары баланың өміріндегі заттармен қарым-қатынасына байланыстырады. Баланың сыртқы материалды іс-әректтері (екі жасқа дейін) алғашында кең түрде және бір-біріне байланысты болады. Бастауыш сынып жасында бір-бірімен байланысты іс-әрекеттер жүйесі ақыл-ой операциясына айналады. Ақыл-ойдың даму реті тұрақты қалыптасады, бірақ оның нәтижесі ішкі және сыртқы факторларға байланысты, соның ішінде баланың өмір сүретін әлеуметтік ортасы  мен мәдени ортасының ықпалы да зор. Ж.Пиаже заңына сәйкес, танымдық даму көп жақты, олар баланың ақыл-ой процесі сондай-ақ ғылыми даму арқылы іске асырылады. Ж.Пиаже замандасы және оның тұрақты оппоненті, француз психологы Анри Валлон  Ж.Пиаженің жұмысын жоғары бағалады. Ж. Пиаже танымдық қасиеттерді психикалық өмірде сапалық тану ретінде бас тартты. Оның ойынша, ондай элемент ретінде қозғалыс, нақтылық, іс-әрекет болуы керек.

13. – дәріс. Ерте жастық шақтағы оқу іс-әректі.

1.Қоғамдық өмірдегі  қажеттіліктердің дамуы, жасөспірімдердің  қоғамдық ұйымдарға қатысу   формалары.

2. Ерте жастық шақтың  психологиялық жалпы және басқа  да қырлары. 

3. Ерте жастық шақ  жасындағы психикалық өмір ерекшеліктері. 

Адамның балалық шағы мен жастық шағының дәстүрлі классификатциясы ( 11 – 12 жастан, 14 – 15жас). Осы ең қысқа  астрономиялық уақыт аралығында жеткіншек өз дамуында ұлы жол жүреді: олар өзінің ішіндегі конфлектілер және басқалармен кикілжіңдер, сыртқы қайшылықтардан өту арқылы өзін тұлға сезіміне ие болуы мүмкін. Бірақта қоғам туралы енді ашылып келе жатқан сезімдері оны қатыгездікке жетелеуі мүмкін.

    Қазіргі ақпаратты  қоғамда жеткіншектің өзіне үлкен  азаматтық статусын алуы –  орындала бермейтін арман. Сондықтанда  жеткіншек өзіне үлкен адам  сезімін емес, жастық – пісіп  жетілушілік сезіміне ие болады. Жеткіншек адамдық тұрмыстың құндылықтарына заттызқ әлемінен бірдестен тәуелділікке кетеді. Заттық әлемде өмір сүре тұрып бала сол заттарға табыну обектісі ретінде қарай бастайды. Жеткіншек белгілі бір қауымдастық құрамына кіргендіктен сол ортаның мінез – құлқына сай әрекет жасап, белгілі заттарды тұтынып сол заттарды тұтыну оларға өмірінің мазмұны бола бастайды. Өзіне жаңа зат ала ала отырып ол өзі және достарының алдында құндылыққа ие болады. Жеткіншек үшін белгілі бір заттарға иелік ету, ол үшін өзінің тұлғалық қасиетін ұстап тұруға әсер етеді.

Қазіргі таңда, Ресейде  дамыған елдердегідей тұтынушылық  қоғамға аяқ алу, жастардың арасында тұтынушылық тәбеттері айтарлықтай  өсуде. Әрине, заттар – ол өмір сүру ортасы, рухани және физикалық даму жағдайы, қажет және аңсаған меншік болып табылады. Бірақта тұтыну қоғамы жеткіншекке таңдау және міндетті түрде жие ауыстырып тұру деп қабылдайды.

 Қазіргі өмірде  заттар жеткіншектерді мынадай  мінез – құлықтарға бейімдеуі  мүмкін: 1. негізгі құндылық болу  үшін, өмірінің толықтығына деген  мотивация тудырады; 2) табыну обектісі болу арқылы, заттардың құлы болуға, айналуы мүмкін. 3). Сыйлайтын адамдарды тәуелділікке қойып, қызғаныш пен агрессияға алып соқтырады.

     Жеткіншектік  бизнесі – “ жеткіншек заттар  әлемінде “ атты мәселені ғана  шешіпқойып қана қоймай өзінше жеткіншекті олып жүру қиын болатын.

     Жеткіншектік  шақ – ол жеткіншектің барлығын  жаңадан өзінің отбасымен қарым  – қатынасын түсіне бастайтын  кезең. Үлкен тұлға деңгейіне  ие болмасам мен қайтер едім  деген сұрақ туындайды.

    Жасөспірім бойындағы тұлғалық қасиетін сезінуге отбасындағы “ біз деген ұғым және дәстүрдің оны қолдауы көп әсер етеді. Осыған орай жасөспірім әлі де болса өзінің “ мен “ дегенімен жалғыз қала алмайды. Өйткені ол әлі өзін - өзі терең және обьективті түрде бағалай алмайды, және жалғыз өзі бүкіл әлем алдына ерекше “ тұлға ретінде тұра алмайды. Оның жоғалған “ мені “, “Біз” деген ұғымға ұмтылады. Бірақ бұл жолы (“Біз” – топ.У. Г. Самнер.) оның қатарластары құрайды.

    Жеткіншек  шақта – жасөспірім өзінің  құрдастарымен қарым – қатынас пен, байланыстарын бағалай бастайды. Өзі сияқты тәжірибесі бар құрдастарымен араласу жасөспірімге өзіне жаңаша көз – қараспен қарауға мүмкіндік береді. Өзін - өзі дамытуда досқа деген мұқтаждық қатты байқалады. Досты және оған қызмет ету жасөспірім үшін үлкен орын алады. Достық арқылы жасөспірім адамдар арасындағы байланыс, әріптестік, бірін – бірі құтқару, екінші біреу үшін тәуекелге бару. Достық сонымен қатар сенім арқылы басқаны және өзіңді тереңірек тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар әсіресе өскелең шақта жасөспірім достар арасындағы сатқындық, сырларын жария ету, ұрыс керіс барлығын түсіне бастайды. Қорыта келе, достық тек қана жақсылықтарға ғана емес ол сонымен қоса екінші бір адамға достық қатынаста қандай мінез – құлық таныту керектігін көрсетеді.

    Достық балалық  шақта да, топпен жұмыстада жасөспірімнің  тұлғалық қатынаста өзімшілдік  қасиет тудыруға ықпал етеді.

    Көп жасөспірімдер  өздерінің қабылдау, есте сақтау  қабілеті, сөйлеуі, ойлау қабілеті  және оларға жаңа нәр беруге тырысады. Интенсивті түрде жұмыс істеу арқылы жасөспірім өзін тиімді санайды.

    Жеткіншек  шақ – жасөспірімді әрдайым  өзін тануға деген құштарлықтарын, өз бойынан жаңа қырын ашудың  өзі баланы тыныш өмір  сүруге  бейімдейді. Жасөспірім алып –  ұшушылық мінезінде болғандықтан шекті сезімдер көп па? Көздері махаббат оты жанып тұрған кезде өз мақсатынан басқа бүкіл әлем оған ештеңе емес. Бірақ бұл уақытта өтеді, оның жанарында ұшқын оты да біртіндеп сөнеді. Азғана уақыттан соң ол жаңа мақсат отымен айналыса бастайды. Бірақта осы кезеңде жасөспірімдер өзіне және басқаларға жаңа қырларын ашып – психологиялық кризиске түсіп кету қаупі бар. Субьективті түрде бұл ауыр күйзеліс, уайымдау, бірақ өскіншектік кезеңнің күйзелісі жасөспірімді бала күнінде ойламаған біліммен байытады. Жасөспірім өзінің қиналысынан өзінің ойлары мен достары және өзі үлкен мектеп тәрбиесінен өтеді. Бұның барлығы оған тұлға ретінде құқықтарын қорғауға мүмкіндік береді.

      Жеткіншектің әлеуметтік жағдайы мен күнделікті дамуы балалыұқ шақтағы әлеуметтік жағдайдан сыртқы және ішкі себептерден айырмашылығы жоқ. Жасөспірім отбасында өмір сүреді, мектепте оқиды, айналасында сол достарымен қоршалған. Бірақ та әлеуметтік жағдай жасөспірімнің жаңа құндылықтар мен бағыттарға, өзіне, басқаға рефлексті түрде мінез көрсете бастайды. Енді басымдықтары басқаша қойыла бастайды: отбасы, мектеп, құрдастар жаңа мән мағана алады. Барлығы ең жақын деген: үй, отбасы түсініктерімен анықталады.

    Отбасы жағдайында: Жасөспірім өзінің отбасымен  бірге тұрады. Ол отбасына өзі туылу арқылы енеді және оған қалай жанұя мүшелері үйренсе өзі де солай бауыр басып қалған. Енді оларда жақын адамдарды бағалау басталады.

     Балаға  “Біз” деген оның отбасы атты  бірінші топ пайда болады. Баланың  туыстары, ата- анасы барлығы тұрмыстың өзгермейтін жағдайы деп қарастырады. Бірақ бала өсе келе отбасынан бөлек түрлі отбасылық байланыстарды танып біледі. Ол өзіндік “Мен” ұғымын “Біз” деген ұғымнан бөліп алу жолында жұмыс жасайды. Сондықтан да жасөспірім отбасының табыну обьектісі мен дәстүрлеріне көп мән береді.

     Бірақ отбасы  жасөспірімге қатысты сол баяғы  қатынасын жоғалтпайды.

    Отбасы жасөспірімнің  өсіп келе жатқанын сезініп  оған қатысты қарым – қатынасты  өзгертуі қажет. Жасөспірімге  оның бойында пайда болған  ересектік сезіміне сәйкес қарым – қатынас жасауға тырысады. “ Қалың қалай? ”, “ Сені тыңдауға дайынмын ” “ Көмек беруге дайынмын ”. Мұндай отбасында баланың өзін - өзі сыйлау сезіміне байланысты жағдайлар өте көп.

    Өте сезімтал отбасылардың баласы да осындай жақсы жолдармен дамуы болады. Ол өзінің байланыстарын үлкен адамдармен құруға тырысады. Баланың құндылықтық бағыттары жақсы жаққа өзгереді. Бала өз жолдастары арасында авторитарлы мінез – құлық иесі ретінде орын алатын болады. Бір жағынан мұндай ережелер баланың дамуына кедергі келтіреді.