Халықаралық қатынастағы адам құқығының мәселелері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСТРЛІГІ

Тақырыбы:

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ

АДАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ЖОСПАРЫ:

КІРІСПЕ  ....................................................................................................... 3

I.       Тарау

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТА АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ НЕГІЗІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ

1.1       БҰҰ-а мүше мемлекетер және үкіметтік емес ұйымдардың адам құқықтары жөніндегі негіздері............................. ..................................................8

1.2       Халықаралық қатынастағы жалпыға бірдей Адам құқықтары декларациясы ........................................................................................................ 18

1.3       Шығыс пен Батыс ынтымақтастығының адам құқығы саласындағы жетістігі (ЕҚЫҰ қортынды Актісі -1975 ж) ...................................................... 25

II.    Тарау

БҰҰ ЖӘНЕ ЕҚЫҰ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МӘСЕЛЕСІНДЕГІ КӨПЖАҚТЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

2.1       Халықаралық қатынастағы белді ұйымдардың саяси және азаматтық құқықтар мәселесіндегі шешімдері  ................................................. 31

2.2       Әлеуметтік-экономикалық және мәдени құқықтар мәселесі халықаралық қатынастың маңызды бөлігі  ........................................................ 42

III.  Тарау

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МӘСЕЛЕСІ    

3.1       Халықаралық қатынастағы адам құқығы негізіне Қазақстан Республикасының қосылуы...................................................................................50

3.2       Адам құқығы мәселесінде үкіметтік емес

ұйымдардың қызметі .............................................................................................57

ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .....................................67

67

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңдағы адамзат баласының құнды қасиеттерінің бірі - ол адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері екендігі аян. Адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері адамның жан-жақты дамуы үшін, адамгершілік қасиеттерін пайдалануға, ақыл-ойы, дарыны мен ар-ожданы, өзінің рухани және басқа да мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі. Бірақ нақтылы әлеуметтік тұжырымын қамтамасыз ететін жалғыз жол - ол адам құқықтары.

Адамзат дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір жағдайларда өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және оны субьектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік шенеуліктердің озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Сондықтан да адам құқықтарын қорғау саласы ғасырлар тоғысындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Әр мәселенің шешімін табу үшін оның шыққан көзі мен даму барысын, қалыптасу деңгейін айқындап алу қажет. Яғни осы саланың қалыптасуы барысындағы дипломатиялық қырларын жан-жақты көрсету - адам құқықтары мәселесінің мәнін түсінуге, жас тәуелсіз мемлекеттер үшін үлкен тәжірибе болуы, бүгінгі күн үшін өте өзекті мәселелердің бірі болып табылатыны сөзсіз.

Адам құқықтарын қорғау мәселесінің негізгі халықаралық-құқықтық базасын қалаған халықаралық деңгейдегі құжаттардың оңайшылықпен қабылданбағандығын, оның қалыптасу процесі қалай жүзеге асқандығы көп жағдайда қоғам үшін беймәлім. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пакт және соңғысына қарасты екі Факультативті хаттама, Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастык жөніндегі мәжілісінің Хельсинки Қорытынды Актісі, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы, Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық жөніндегі Ұйымның Копенгаген құжаты, Еуропалық қауіпсіздік Хартиясы және тағы басқа да халықаралық деңгейдегі құжаттар, мүше-мемлекеттердің бірлесе отырып келісімге келу барысында, ұзақ уақыт бойғы зор еңбектің нәтижесінде, айтып жеткізуге қиын дипломатиялық талқылаулардан кейін ғана қабылданғаны айқын.

Осы құжаттардың БҰҰ-ның көлеміндегі кездесулерде, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ның жоғарғы деңгейдегі кездесуі барысында қабылдануы, күрделі қатынастар мен кейде беделді халықаралық ұйымдарға қатысушы-мемлекеттердің кейбіреуінің ымыраға келгісі келмейтін бағыттарының адам құқықтарына байланысты халықаралық құжаттарды қабылдау барысына елеулі ықпал жасап, маңызды рөл атқаратындығын көрсету де, біз үшін өте өзекті мәселе.

Жаңа үшінші мыңжылдық алдында көптеген халықтар бостандық пен тәуелсіздікке қол жеткізді. Яғни адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі туғандай. Бүгінгі тандағы ең беделді халықаралық ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы өткен онжылдықты, 1995 жыл мен 2005 жыл аралығын - Әлемдегі адам құқы онжылдығы - деп жариялаған белгілі. Адам құқықтарын қорғау мәселесінің жеке мемлекеттік мәселе болудан қалғанына талай уақыт болды. Ендігі жерде адам құқықтарының негізі болатын жан-жақты халықаралық-құқықтық үлгілердің болуына қажеттілік туды. Бұл деген адам құқықтары мен еркіндіктері нақтылы жеке мемлекеттің ғана ісі болып қоймай, бүкіл халықаралық қоғамдастықтың мәселесіне айналғандығын білдіреді. Осыған орай, әлемде өзінің әлеуметтік құрылымы, экономикалық даму деңгейіне қарай және мемлекеттік билік мәніне сай әр қилы мемлекеттердің болуына байланысты, бірыңғай халықаралық құқықтық ереже құру негізінде барлық мемлекеттер өздерінің ұстаған бағыттарын келісім арқылы, бірыңғай ымыраға келу және өзара ыңғайлы шешімдерге келу арқылы жүзеге асыруға тырысуда. Өз кезегінде бұл өте күрделі де, қиын жол.

Баянды бейбітшілік, демократия, адам құқықтары, кең ауқымды халықаралық ынтымақтастық жолындағы белсенді күрескер, академик А.Д.Сахаров нобельдік дәрістерінде адамзаттың ең көкейкесті, ұлы мақсаттарын айқындай келіп, оның басты үш белгісін айқындап көрсетеді. Олар: Бейбітшілік, Прогресс, Адам құқықтары.

Осының біріншісіне тоқтала келіп ол: "адамзат өзінің тарихының ерекше жауапты, сындарлы кезеңіне аяқ басты. Өйткені ракеталық -ядролық қару санаулы секундтар ішінде жер бетіндегі барлық жанды дүниені жойып жіберуге қабілетті. Сондықтанда, бейбітшілік үшін БҰҰ-ның халықаралық және ұлтаралық топтарды басудағы ролін арттырудағы күрес - барлық мемлекеттердің, тікелей алғанда әр адамның басты міндеті",- деп тұжырым жасаған /2/.

Қазіргі кездегі бір-бірімен өзара тығыз байланысқан және өзара тәуелді дүние халықаралық қатынастағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық жүйесінің қандай екендігіне қарамастан бірінші кезекте мемлекетаралық келісушілік пен қарым-қатынас мәселесін шешуі қажеттігін ұсынып отыр. Мұның негізінде қазіргі дәуірдегі адамзаттың дамуының маңызды шарттарының бірі жалпы адамзаттық құндылықтарды мойындауда жатыр. Яғни, әлемнің жалпы даму өрісі біздің күрделі де көп жақты дүниені өзара тығыз байланысқа итермелеуде. Сол орайда ортақ мәселелерді өкілдік деңгейде жан-жақты талқылап, әртүрлі қарама-қайшылықтағы көзқарастарды әр мемлекеттің, қоғамдастықтың және әрбір ұлттың мүддесін ескере отырып, бір мәмлеге келтіру үшін арнайы бір әдіс-тәсіл тетігін қалыптастыру қажеттілігі туды. Біріккен Ұлттар Ұйымы мен оның жүйесі әлемді қазіргі кездегі барлық халықтардың мүддесіне сай келістірудегі барлык, күштердің қолындағы ең зор құрал болып табылады. Сондықтан да, бүгінгі әлемдегі жүйенің ешқайсы дәл Біріккен Ұлттар Ұйымының табысты қызметінсіз қауіпсіздік пен дамуды ойдағыдай қамтамасыз етуі өте қиынға соғары анық.

БҰҰ Жарғысының өзі "Дүниежүзілік Конституция" іспеттес, кемсітушіліктің кез келген нәсілдік, діни немесе саяси түрін қабылдамаған, яғни демократиялық парықтардың нағыз мазмұнын көрсете білген /3/. Ешқандай нәсілшілдікке, жынысқа, тіл мен дінге бөлмей адам құқығы мен жалпыға бірдей негізгі еркіндіктерді дамыту мен кеңейтуге құрметпен қарай отырып халықаралық қатынасты өркендетуде Жарғы БҰҰ өкілеттігімен қамтамасыз етеді. Егер нақтылы айтатын болсақ, адам нәтижелі қорғау тек демократиялық шеңберде ғана мүмкін. Сол себепті адам құқығын қолдаудағы БҰҰ-ның қызметін демократияландыру жолындағы басты мақсаттардан бөліп қарау мүмкін емес. Тіпті, 1995 жылдың 30 тамызында өткен бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында да: «Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте тыныштық пен тұрақтылық орнатудың кепілі және қоғамымыздың алға қарай еркін дамуы үшін бірден-бір дұрыс жол - азаматтардың ұлтына, дініне, нәсіліне не басқа қандай да әлеуметтік бірлігіне қарамастан – олардың құқығы мен бостандығына кепілдік бере алатын жол - демократия жолы» деп тұжырымдалған /4/.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің       "Ғасырлар тоғысында" атты кітабында былай дейді: Саяси демократияға бірнеше жағдайлар керек. Солардың ішінде қоғамда, әсіресе элиталық қоғамда кең қанат жайған өзара түсінік қана емес, жеткілікті мөлшеде бұқаралық сипатқа ие, мемлекетке экономикалық жағынан тәуелсіз орташа таптың, бұғанасы бекіген құқықтық мемлекеттің мәні зор. Егер осының бәрі жоқ болса немесе жеткілікті дәрежеде дамымаса, демократияның әлеуметтік және институттық негізі берік болмайды" /5/.

Адам құқығын қорғау саласында БҰҰ секілді беделді ұйым – Еуропадағы Қауіпсіздік пен ынтмақтастық жөніндегі ұйымын (ЕҚЫҰ) айтуға болады. 70-ші жылдардың басында құрылған бұл ұйымға Орта Азия мемлекеттерінен тұңғыш рет Қазақстан 2010 жылы төраға болу мүмкіндігіне ие болды. Әлемнің көптеген мемлекеттері мүше ЕҚЫҰ-ның алға қойған негізгі мақсаттары - осы аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қандайда бір шиеленіске жол бермей, алдын алу. Басты мақсаттары: адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау, сондай-ақ мүше-мемлекеттерде демократиялық даму жолын тиянақтауға ат салысу. Осы мақсаттарын жүзеге асыруда бұл ұйым маңызды халықаралык кездесулер өткізіп, адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттар қабылдауда. Бүгінгі күні халықаралық ұйымдардың қызметінсіз осы жүйенің өзінің өмір сүруі мүмкін емес сияқты. Халықаралық қатынаста екі жүздей мемлекет болса, халықаралық ұйымдардың саны екі еседей көп. Осының өзі-ақ мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасында жасалынып жатқан келісім шарттардың өсу қарқынын көрсетеді.

Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы - халықаралық қатынастар тарихында оның ішінде халықаралық ұйымдар тарихында өз кезегінде заманына сай құрылған өте маңызды халықаралық ұйымдар. Сол себепті де осы екі ұйымның адам құқықтарын қорғаудағы қызметінен тәлім-тәрбие алудың маңызы өте зор.

Дипломдық жұмысты жазу барысында Адам құқықтары мен еркіндіктері мәселесінің халықаралық қатынаста алатын орнын көрсетуде, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық ұйымы шеңберінде қабылданған аса маңызды халықаралық құжаттар қабылдау барысындағы мемлекеттердің қарым-қатынасын, саяси көзқарастарын, осы саладағы Қазақстан Республикасының, халықаралық ұйымдар және бейүкіметтік ұйымдар қызметін зерттеу деңгейін үш салаға бөліп қарастыру, сондай-ақ Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰ-на басшылық етуінде елімізде демократиялы қоғамның нық көріністері белең алып, адам құқықтары жөнінде ауыз толтырып айтатындай жетістікке жеткеніміз негізге алынды.

Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:

Халықаралық қатынаста адам құқықтары мәселесі жөнінде қабылданған маңызды құжаттарды қамтиды. БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да халықаралық қатынастағы ұйымға мүше мемлекеттер арасындағы адам құқықтары мен бостандықтары туралы құжаттарды қабылдаудағы негізгі басымдықтарды анықтайды. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының осы мәселеде халықаралық  құжаттарға, қауымдастыққа қосылуын зерттеп адам құқықтары жөнінде маңызды  рол атқарып келе жатқан  БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да мемлекеттік, бейүкіметтік ұйымдардың өзара ынтымақтастығын, жұмысын зерттейді.

Дипломдық жұмыстың мақсат міндетттері:

Адам құқықтары мен еркіндіктерінің тарихи түп-тамырын анықтау және адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері жөніндегі құжаттардың қабылдау дәстүрі мен талдау барысын қамтып отырған мәселелер ауқымын сараптай отырып, адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі құжаттардың халықаралық қатынастағы маңыздылығын ашу, тәуелсіз Қазақстан Республикасының даму сатысындағы құқықтық демократиялық мемлекет орнату бағытында маңыздылығын анықтау.

Біріккен Ұлттар Ұйымының бүкіләлемдік мемлекетарлық қарым-қатынастағы маңызды ролін, БҰҰ-шеңберінде   қабылданған Адам құқықтары туралы халықаралық билльдің мәні мен мақсатын, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы деңгейіндегі көпжақты кездесулердегі Адам құқықтары мәселесінің алатын орнын, тәуелсіз Қазақстанның халықаралық қатынаста адам  құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттарға қосылуының мәні мен қажеттігін ашып көрсету. Қазақстандағы  адам  құқықтары     жөніндегі   бейүкіметтік ұйымдардың қызметі мен олардың мемлекеттік мекемелермен ортақ мақсатқа жетудегі байланысын жан-жақты ашу және 2010 жылы Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ-на төраға етуідегі басты жетістігін зерттеу болып табылады.