Психология пәні, мақсаты, міндеті мен әдістері

   И.М.Сеченов пен И.П.Павлов ерік қимылдарының белгілі бір себепке байланысты пайда болатындығын эксперименттік зерттеулермен дәлелдеді. И.М.Сеченов: «Кәдімгі ырықты деп аталатын барлық саналы қозғалыстарымызды бейнелеу мағынасында ұғыну керек». «Адамның кез келген қимылдарының алғашқы себебі одан тыс болады» деп еріктің сыртқы ортадан тәуелділігін және ол ми қызметінің нәтижесі екендігін көрсеткен болатын. И.М.Сеченов:«Ерікке тек жолақты бұлшық еттер бағынады, ал тегіс бұлшық еттер бағынбайды», себебі «жүректің құрлысы жолақты талшықтардан құралған және ерікке бағынбайды, және несеп қуықшасынан зәр айдайтын бұлшық ет тегіс талшықтарға жатады, содай-ақ оған бағынады. Мүмкін болатын басқа принципті қабыл алмаған И.М.Сеченов үшіншіне тоқтап, былай тұжырымдайды: «Ерікке тек санаға қандай да бір анық белгілер мен жіберілетін әрекет бағынуы мүмкін». Осы қағиданы түсіндіре және бекіте отырып, «Бұл көзқарас бойынша аяқ, қол, дене, бас, ауыз, көз және сол сияқтылар санаға анық түйсінулермен көрінетін түрлі жағдайлар айтылуы мүмкін: әрі қарай ерікке дауыс ырғағының бағыныштылығы, сол сияқты олардың жағдайы мен дауыс ырғағының түрлі сипатының сәйкес келуі, бір сөзбен айтқанда, сезім мүшесі арқылы жанама бақылауға жетпейтін, бірақ жанама айқын түйсіктермен ере жүретін барлық әректтер» деп жазды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25.Темперамент   жөн i нде    түс i н iк 

             Темперамент - 25  ғасырдан   бер i  ғылыми   ойды  қызық  - тырған  мəселелерд iң  б iрi.

Оған  деген   қызығушылықтың  төркiн i -  адамдар  бойында  болатын   дара  өзгешел i ктер.  Əр

адамның  жан   дүниесi  өз  алдына  б iр  болмыс .  Оның  қайталан- бастығы ,  бi р  жағынан ,  адам

тəн iн iң  биологиялық  жəне  физиологиялық  құрылымы   мен   дамуына  байланысты   болса ,

ек i ншiден  -  əлеуметтiк  ерекше  байланыстар  мен   қатынастарға  негiз  бола  алуында.

Темперамент  адамның  биологиялық  сипатынан   көр i нед i.  Адамдар  арасындағы   көптеген

психика - лық   айырмашылықтар:  эмоция  тереңдiг i,  қарқындылығы ,  тұрақтылығы,

ауыспалы -қозғалғыштығы - бəр i  осы   темпера -мент  табиғатымен  түс iндi рi лед i.  Дегенмен,

осы   күнге  дей i н  темперамент  мəселес iнi ң  шешiлмеген,  талас - тартысты  қыр -лары

баршылық .  Бiрақ  проблемаға  байланысты   көзқарас- тардың  көпт i г iне  қарамай ,

ғалымдардың   бəр i нi ң  мойындай -тыны:  темперамент - жеке  адамның  əлеуметтiк  тұлға 

рет iнде   қалыптасуының  биологиялық,  яғни  табиғи i рге  тасы.  Тем - перамент  көб i не  адамға

тума  бер i лген  əрекет-қылығының  ұдайы   қозғалыстағы  сипатын   бейнелейдi.  Сондықтан,

темпераментт iк  қасиеттер   басқа   психикалық  құбылыстарға   қарағанда   тұрақтанған ,

өзгерiске  келе  бермейдi.  Назар   аударарлықтай  ерекшелiк ,  темпераментт i ң  əрқилы  қасиет-тер i  б iр -б iр iмен   кездейсоқ   қосылмай ,  заңдылықтар  негi зi нде   түрлi  темпераментт i ң  белгiл i

құрылымын   түзед i. 

             Сонымен,  темперамент  - адамның   психикалық  əрекетi- нiң  нақты   динамикасы н

айқындайтын   психиканың  дара  қасиет -тер i нiң  жиынтығы.  Бұл   психикалық

ерекшелi ктер  адамның  барша iс- əрекетiнде   оның  мазмұны,  мақсаты   жəне  сеп -түрткiлер i не  тəуелсi з  б iрқалыпты   көр i нед i,  есейген   шақта   да  өзгерi ске  түспей,  өзара 

байланыста   темперамент  кейпiн  өрнектейд i. 

             Темперамент  түрлерi нi ң   жақсы   не  жаманы   болмайды .  Олардың  əрқайсысы  өзiн  iң 

ұнамды   тараптарына  ие,  сондық- тан   басты   назар   темпераментт i  реттеп,  түзетуге 

қаратылмай ,  нақты  iс -əрекетте  оның  тиiмдi  жақтарын  саналы  əрi  өз  орны-мен 

пайдаланудың   жолдарын   табуға  бағытталғаны  жөн .  Адам  ежелден- ақ   əрқилы

тұлғалардың  психикалық  б iт iстерiн  айыра   танумен ,  олардың  барлығын   жалпыланған  аз

санды   саналық   бейнелер  тобына  б iрi кт i руге   тырысқан .  Мұндай  жалпыланған  бейнелер

бi рiг i мi н  психология  тарихында  алғашқыдан   тем -перамент   типтерi  деп   атаған.

Темпераменттердi ң  бұл   б i рiг i мдi к ( типологиялық )   жүйес i  өмi рлiк i с- əрекет  тұрғысынан   өте

тиiмдi,  себеб i  оны   пайдалана  отырып,  нақты   тұрмыстық  жағ-дайларда  белгiл i

темперамент  тип iне  жататын   адамның  бола-шақ  əрекет-қылығын  күн i i лгерi  пайымдауға 

əбден  болады .

 

 

26. Гиппократтың темперамент туралы теориясы

Темперамент туралы алғашқы ой пікірлер ғылымда  өте ерте кезден бастап айтыла бастады. Ежелгі грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократ еңбектерінде бұл жайында біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың айтуы бойынша, әр түрлі  темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық затқа  байланысты болмақ. Олар: денені жылытып  тұратын- қан, салқындататын- шырын  (слизъ), құрғататын бауырдағы- сары өт және оны дымқылдандыратын –қара өт.

Сөйтіп, Гитппократ және ьоның  шәкірттері жадамдардағы тиемпераменттердің әртүрлілігі организмдердегі осы  төрт түрлі сұйық заттың бір бірінен аз көптігіне байланысты деп түсінген.Мәселен организмде қанның пропориясы артық болса,ол сангивинкалық, ал шырын басым болса флегматик темпераменті,ал органиизмде қара өт басым болса меланхолик,организмде сары өт басым болса холерик темпераменті деп атағн.Гиппократ организмедрдегі сұйықтықтардың бірі бірінен екіншщісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіріге де джарайды.Ол мидың рөлін түсіне білді,оны бездердің бірі деп санады.Бұл адамның жеке ерекшеліктерні жаратылыстың ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.

 

 

 

 

 

 

 

 

27.Темперамент   типтерi

темперамент  -  бұл   адамның  психикалық  əрекетiнi ң  динамикасы н

айқындайтын   дара  қасиеттерiнi ң  жиынтығы.  Ал  қасиеттер  i с- əрекетт i ң  барша  түр iнде

мазмұн,  мақсат,  сеп - түрткiлерге   тəуелсi з ,  б iрдей  сипатта   көр iн iс  беред i,  ересек  шақта   да

өзгерiссi з  тұрақталады .  Психикалық  қасиеттер   өзара   байланысқа   келумен   белгiл i

темперамент  тип iне  негi з  болады .  Темперамент  тип iн iң  нақты   көр iн iсi  сан   алуан .  Олар  тек

сырттай   əрекет-қылықта   ғана  емес,  сонымен  б iрге  барлық  психикалық  құбылыстар   да:

сез iмде ,  ниет  пен   əрекетте,  ақыл- ой  жұмысында,  т iлдесу   ерекшелiктерiнде   т . б.-байқалады.

Сангвиник -  ж оғары   дəрежелi  əрекетшең  адам,  дегенмен,  бұл   əрекетшеңд i к  оның

белсенд iл iк  қасиетi не  сай ,  қозу   мен   тежелуi  тепе-тең .  Назарын  тартқанның  бəр i не  араласа

кетед i,  ым-ишарасы  мен   қозғалыс  қимылдары  мəнерлi,  шапшаң .  Сəл   нəрседен  қарқылдап

күлед i,  болмашы  себептен  көң iл i  қалып ,  мұңаяды.  Бет - жүзi нен   көң iл -күй i,  заттар  мен

адамдарға   болған  қатынасы   б iл iн iп  тұрады.  Сез iм -талдығы   өте   жоғары,  сондықтан   ол

оншама   əсерi  болмаған  дыбыстар   мен   жарыққа   елеңдей   бермейдi.  Мұндай  адам  көтер iңк i

белсенд iл iкке  ие,  жұмыс  қаб iлет i  мен   қуатының   жоғары  болуынан   жаңа i ске  қаймықпай

кiр iсед i,  ұзақ   уақыт   талып -шаршамастан  қызметi н  жалғастыра  алады .  Зей i нiн  таңдаған

объектiне  тез   шоғырландырады,  тəртi пт i,  қажет   болса ,  өзi нi ң  ырықсыз  əрекеттер i  мен

сез iмдерiне  тоқтау ,  тиым  бере  алады .  Əрекетi  жедел ,  ақылы-ойы   икемд i,  тапқыр,  сөйлеу

қарқыны   шапшаң .  Сез iмдерi,  көң i л- күй i,  қызығулары   мен   ниеттер i  өзгерген   жағдайға

байланысты   жең i л  ауысып  отырады.   Сангвиник   төң i регi ндегi лермен  т iл  табысқыш ,  жаңа

талаптар  мен   жағдайларға   икемшi л .  Қиналмастан  б i р i стен  ек iншi сiне  ауыса   алады ,  қажет

болса ,  қайта   үйрен i п,  жаңа  дағыларды  қабылдауға  шебер.  Əдетте,  бұл   типтi  адам  өткен i

мен   болашағын  болжастыруда   өзiн iң  субъектив   пайымдау -ларының  жетегiнде   қалып

қоймай,  көб i рек сыртқы  əсерлердi  объектив бағамдауға  бей iм ,  экстраверт.

Холерик.  Сангвиник   сияқты  жай   əсерлерге   бер iлмейд i,  əрекетшең жəне  белсенд i.

Бiрақ  холериктiң  əрекетшеңд iг i  белсенд i лi ктен  басымдау ,  сондықтан   ол  ұстамсыз,

шыдамсыз,  қызба .  Сангвиникке   қарағанда   салғырттау,  икемi  кем i рек.  Осыдан - ниеттер i

мен   қызығулары   тұрақтылау,  табанды ,  зей iнi н  ауыстыруы  қиындау ,  сез iм i  көб i не  сырттай

көр iнед i,  сондықтан  -  толық   экстраверт.

Флегматик -  əрекетi  енжар ,  сез iмталдығы  мен   көң i л шарпулары кем   көр iн iст i.  Оны

күлдiру  де,  мұңайту   да  оңай  емес,  төң i ректi ң  бəр i  күлк iден   жығылып  жатқанда,  ол

мi збақпас .  Қай   жағдайда  да  сабырлылығы   мен   байсалдылығын  жоймайды .  Ым-ишара

жоқ,  сөз i  сылбыр ,  əрекетi  жай .  Жаңарған  жағдайға  икемделуi  қиын,  дағдылары  мен

əрекет-тер i н  өзгертуi  ауыр.  Солай   да  болса ,  флегматик  өте   қуатты,  жұмыстан

шаршамайды.  Шыдамды,  ұстамды,  сез iмге  бер i л -мейдi.  Əдетте,  жаңа   адамдармен

араласып   кете  бермейдi,  сырттай  əсерге  төз i мдi.  Бар   б iлгенi i ш iнде  -  интраверт .

Меланхолик.   Өте   сез i мтал,  бi рақ  əрекетшеңд i г i  кем   адам.  Болмашы  нəрседен

көз iне  жас   үйiр iл iп ,  өкпелег iш ,  сырттай   əсерд i  күйзелiспен  қабылдайды .  Ым- ишарасы

жоқтың  қасында ,  дауысы  мен   қозғалысы   өте   сылбыр .  Əдетте,  өзiне  сен i мсi з,  үркек,

болмашы  қиындықтан   шегiнед i.  Меланхоликтiң  ж iгер i  кем ,  тез   шаршайды,  қызметi

болымсыз .  Зей i нi  тұрақсыз,  оның  барша  психикалық  процестер i  əлс iз .  Көпшi лi к

меланхоликтерд iң  өздер iн iң  тұйықтығы   мен   адамдардан   оқшаулануынан i шi не  түйген i  көп

-  толық   интраверт  .

Əр  адамның  темперамент  тип i  тума  екенд iг i  қалтқы-сыз   дəлелденген,  ал  қасиеттер

түр i не  байланысты   белгiл i  типтi ң  ұйымдасу  проблемасы  -  əлi  ғылыми   шешiм iн  таппаған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28. Мінездің қалыптасу  ерекшелігі

Мiнез өмiр барысында түзелетiн, қалыптасатын психикалық қасиет болып  табылады. Бұл мiнез бала туылғаннан кейiн қалыптасатынын бiлдiредi. Адам мiнезiнiң қайнар көзiн және оның ең алғашқы белгiлерiнiң көрiнуiн өмiрдiң  алғашқы кездерiнен iздеу керек. 

Жалпы жеке адамның мiнезiнiң қалыптасуына, дамуына оның қоршаған ортамен,әсiресе адамдармен қарым-қатынасы өте үлкен әсер етедi және оның ролi өте маңызды. Әсiресе, кiшкентай бала мiнезiнiң дамуында өз туған-туыстары, жақындары, оларға ұқсауға тырысулары мен елiктеулерi байқалады. Олар елiктеу арқылы үлкендердiң мiнез-құлқын үйренедi. Яғни бала мiнезiнiң қалыптасуы мен дамуына қоршаған адамдармен көп және белсендi қарым-қатынас жасау да ықпал етедi. Үлкен адамдар балалар сенiмiне кiрiп, оған сөзбен, iс-әрекетпен әсер ете алса,бала мiнез-құлқының белгiлi бiр түрiнiң қалыптасуы мүмкiн.Үлкендердiң бiр бiрiмен қарым-қатынасы, қарым-қатынас жасау ерекшелiктерi бала мiнез-құлқының қалыптасуына әсер етедi. Сонымен адам мiнезi еңбекке, жұмысқа, басқа адамдарға деген қатынаста,өз iсiне деген қатынасында пайда болады.

Мiнез қалыптасуында сензитивтi кезең екi-үш жастан тоғыз-он жасқа  дейiнгi кезең болып табылады, себебi осы кезде бала өз құрбы-құрдастарымен, үлкендермен белсендi қатынасқа  түседi. Осы кезеңде балаға әсер етуге  болады, олар оны жақсы қабылдайды, елiктейдi. Осы уақытта үлкен адамдар  баланың сенiмiне кiре отырып, мiнез-құлықтың керектi формаларының қалыптасуына сөзбен, әрекеттерiмен әсер ете алу мүмкiншiлiгi жоғары.

Баланың мiнезiнiң қалыптасуына үлкендердiң  бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасау  стилi, сонымен қатар үлкендердiң  баланың өзiмен қатынас жасау  ерекшелiгi де өте маңызды. Ең бiрiншiден бұл ата-анаға, әсiресе анасының баласымен қатынасына байланысты болады. Ата-анасының баласымен қарым-қатынасы баланың өскен кездегi өз баласымен қатынас жасау ерекшелiгiне үлкен әсер етедi.

Баланың мектепке дейiн кезеңiнде  мiнездiң келесi қырлары қалыптасады: ақ көңiлдiлiк, көпшiлдiк, қайырымдылық және оған қарама-қарсы өзiмшiлдiк, мейiрiмсiздiк, байыпсыздық. Ал, бастауыш сынып кезiнде адамдармен қарым-қатынас кезiнде көрiнетiн қырлар қалыптасады. Егер баланың мiнезiндегi белгiлi бiр қырлар отбасында қалыптасып, ол мектеп кезiнде қолдауға ие болса бұл мiнез қыры одан ары қарай дамып, тұрақталады. Егер қолдау таппаса мiнез қырларында өзгерiстер болады. Жасөспiрiмдiк шақта мiнездiң ерiктi қырлары, ал жастық шақта адамгершiлiктiк т.б. дамиды және қалыптасады. 

Мiнез адам өмiрiнiң барлық жолдарында қалыптасады және өзгередi. Адам мiнезiнiң  қалыптасуында ең үлкен орынды еңбек  алады. Сондықтан да, мiнез басқа  да тұлғаның қырлары сияқты iс-әрекет кезiнде қалыптасады деп айта аламыз.

Адамның мiнезiнiң өзгерiп отыруына әлеуметтiк жағдайдың үнемi ықпал  етiп,оның жаңа сапаларын қалыптастырып  отырғандығы ғылыми тұрғыдан анықталған тарихи шындық және обьективтi фактор екендiгi еш дау тудырмайды.

 

 

 

 

 

 

 

29.Темперамент және мінез

Темперамент.

        Темпераменттің  жалпы түсінік. Темперамент туралы  теориялар: Гиппократ теориясы, конституциялық  теория /Э. Кречмер, У.Шелдон/, нейрофизиологиялық  теория /И.П.Павлов, Б.М.Теплов және  В.Д.Небылицын т.б./. Темперамент және  жүйке жүйесінің типтері: күшті  /ұстамсыз, ширақ, байсалды/ және  әлсіз /әлсіз/. Я. Стреляу бойынша  темперамент типтеріне психологиялық  сипаттама. Темпераменттің негізгі  қасиеттері және заңдылықтары. Темпераменттің  құрылымы және функциясы. Темперамент  типтерінің психологиялық сипаттамасы  /холерик, сангвиник, флегматик,  меланхолик/. Темпераменттің даму  сатылары.

 

Мінез.