Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің кәсіби іс-әрекетінің әдіснамалық аспектілері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

      

 

 

      

 

                         

 

 

     

  

  

   

 

  

       

 

     

 

1-сурет - Болашақ  бастауыш сынып мұғалімінің жаһандық  кәсіби іс- әрекетін қалыптастырудың  моделі (1-модель)

 

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекетке дайындау жүйесінің жасалуының негізгі идеялары қағидалары:

• дүниетанымдық, білімдік және кәсіби бағытты анықтайтын педагогикалық мәдениетті қалыптастыру;
• тұлғалық білімді жүзеге асыруда ойлау компоненттерін дамыту;
• білім жүйесін, бүтін әрекетті, шығармашылық тұлғаның табиғи бағытын басынан қалыптастыруға танымның жалпыдан дараға бағытталған дедукция ұстанымы мүмкіндік береді;

-біртұтастық, даму, сәйкестік және сақтау ұстанымы ойдың бір-бірімен байланысты, жалпыдан дараға және керісінше, екі үрдістің қозғалысын  қамтамасыз етеді;

• кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті игеру механизмі танымның бастапқыда жабық құрылымын кейініректе оны маңыздырақ элементтер арқылы құрылымдар мен жаңа пайымдауларды құруды болжайды;
• педагогтің қалыптасу барысының тұтастағы дифференциалды білім беру барысында  пәнаралық байланыстар және теория мен тәжірибенің бірлігі арқылы ойды жүзеге асыруда болады.

 Кәсіби-педагогикалық  іс- әрекеттің қалыптасу барысы  төменде көрсетілген ұстанымдардың  ара байланысы арқылы тиімді  жүзеге асады.

Педагогикалық басқару іс- әрекеті келесі мәселелерді атқаруы  қажет: кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің  қалыптасуының бүтін қызметі, даму құрылымы бар, ал білім алушы жеке тұлға осы тұрғыда кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің түрлі деңгейлерінде (іс-әрекет деңгейі, әрекет деңгейі, операция деңгейі) өзін-өзі басқару сипатын  алады.

Педагогикалық жүйе ақпараттылық қасиетке ие. Білімнің құрылымдық элементтерінің негізінде жүзеге асатын ақпараттың жалпылау үрдісі     оқу ақпаратының  тежелуінің негізгі құралы болып  табылады. Әрекеттің нсаналы ұстанымы (Л.В. Усова, Л.Я.Зорина, В.Ф. Шаталов), білім  элементтері мен игеру жүйесін  студенттердің меңгеруі берілген алгоритмдік  және эвристикалық ұйғарымдардың негізінде  жүзеге асырылады.

Білім беруде әрекеттік тәсіл  және студенттердің білімін жүйелендіру  білім ақпаратының мазмұны мен  құрылымын қарастыруға мүмкіндік  берді. Бұл білімнің екі жүйесінен  тұрады: пәндік қызмет және оқу қызметі. Педагогикалық білім білімнің екі (мазмұндық және операциалы) түріне саяды. Мазмұндық педагогикалық  білім деп педагогикалық деректер, педагогикалық ұғымдар (педагогикалық  құбылыстар, үрдістер, олардың сипаттары  мен көлемдері), педагогикалық заңдылықтар  мен теорияларды түсінеміз. Операциялық  педагогикалық білімге кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің құрылымдық білім (әрекет және интеллектуальды операция),    ғылыми танымның әдіс тәсілдері, ойлаудың түрлері мен деңгейлері эвристикалық және алгоритмдік құралдар жатады.

Көрсетілген ұстанымдар болашақ  мұғалімдерде кәсіби-педагогикалық  іс- әрекеттің қалыптасуын жан- жақты  қарастыруға мүмкіндік береді. Ұстанымның кейбір ерекшеліктері – диалектикалық  тұтастығы және теория мен практиканың  үйлесуіне тоқталайық. Аталмыш ұстаным  оқу-шығармашылық іс-әрекеттің ұтымды іске асуына ықпал етеді. Қазіргі  уақытта бұл  тұтастық  үздіксіз педагогикалық тәжірибені (ҮПТ) ұйымдастыру  құралдарымен жүзеге асады. Дегенмен, ҮПТ ұйымдастыру сараптамасы  бойынша бірінші курс студенттері  ҮПТіні тәжірибелік іс-әрекет ретінде  қабылдамайды. Студенттер, тек жоғарғы  курстарда мектеп оқу тәжірибесінде  болып, сыныптарда мұғалім болып  жұмыс істеп былай дейді: «Ақырында  мектепте болдық қой!».  Студенттердің  бірінші оқу тәжірбиесінен кейінгі  есептерін сараптау осындай дәлелдемелер негізі болып табылады:

1. Оқу-шығармашылық іс-әрекетті педагогикалық басқару барысында оқушылардың саналы және санадан тыс психикалық барысына үнемі ынталандырып және әсер етіп отыру керек.
2. Интуицияны ынталандыру барысында эвристикалық ұйғарымдарды кеңінен пайдалану.
3. Оқушылардың логикасын стимулдауда, дамытуда логикалық операцияларды қолдануға бағыттау.

Педагогикалық іс- әрекеттің  заңдылықтарын педагогика білімі құрайды. Бірақ, «педагогикалық іс-әрекет заңдылықтары»   ұғымын ғалымдар әр түрлі қарастырады. В.В.Краевский педагогикалық іс-әрекетті  қоғамдық қызметтің ерекше бір түрі ретінде қарастырады, ал оның заңдылықтары жеке субъектілердің мақсатына қарамастан пайда болатын қажетті байланыстардың мәнін ашады. Педагогикалық іс-әрекеттің  заңдылықтарын анықтауда, бұл тәсіл,  айқындалған заңдылықтардың түсіндірілмелі-теориялық  қызметін жүзеге асырады.

Педагогикалық іс-әрекет заңдылықтары бойынша білім конструктивті-техникалық (нормативті) қызметін атқарады. Бұл  жағдайда педагогикалық қызмет және педагогикалық қызметті басқарудағы  ұстанымдар мен талаптар заңдылықтардың мазмұны болып табылады.

Педагогикалық жоғары оқу  орындарының студенттерінде педагогикалық  іс- әрекетті қалыптастыруды басқарудың дидактикалық  заңдылықтарының жиынтығы арқылы түйін анықталады.

• кәсіби-педагогикалық іс-әрекет нақты педагогикалық мәселелерді

шеше алуда жүзеге асқанымен, мұғалімнің кәсіби-педагогикалық іс-әрекетінің қалыптасуы бүтін ретінде жүзеге асады;

• кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің функциональды үлгісі оны

нақты мақсат қойғанда дара педагогикалық қабілет құрылымына айналатын пайымдалған құрылым  ретінде қарастыруға мүмкіндік  береді.

• ортақ пен дара арасындағы сәйкестік ұстанымы нақты

педагогикалық іс-әрекетті ерекшелік арқылы ортақтың ішіндегі дара ретінде қарастыруға мүмкіндік  береді;

• педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттерінің кәсіби

педагогикалық іс-әрекетін қалыптастыру сәйкестік ұстанымын  жүзеге асыруға құрылған бір-бірімен  байланысты эвристика және алгоритм жүйесімен басқарылады. Сана қызметін алгоритм тұрғысынан алғанда мәселені шешудің ұтымды жолын қарастыруда  жаңа эвристиканы туындатады.

Білім беру жеке мәселелерді  шешу жолдарын меңгеруден басталмайды, керісінше мәселенің белгілі  бір түрін шешуде жалпы тәсілдерімен басталады.

Іс- әрекеттің нақты бір  түрлерінің мазмұнын меңгеруге,  нақты  бір  кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің  құрылымын құрастыра алуды қалыптастыруға, фундаментальды теориялық түсініктердің (іс-әрекет, оның құрылымы, мазмұны) мазмұнын ұғынуға бұл тәсілдер мүмкіндік  береді.

Аталмыш ұғымдар дамушы білім  берудің мазмұнының жетекші компонентін  құрайтын әртүрлі педагогикалық  мәселелерді шешудің жалпы тәсілдерін дербес құрудың  негізі және алғышарты  болып табылады. В.В.Давыдов өз зертеу жұмыстарында, мәселелерді шешудің  жаңа тәсілдерін құрастыруды игеру  білім беруде тұлғаны дамытуға мүмкіндік  беретін қажетті жағдай болып табылады. Кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің қалыптасуы бастапқыда оқу зерттеу қызметі болып, кейініректе,  кәсіби-педагогикалық іс-әрекетке айналады.

Мұғалімдік тұлғаның қалыптасуының  бастапқы кезеңі студентті зерттеуші  орнына қою, олай болса, студент кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің мәнін іздеудегі  мүше болып табылады. Ал, кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің мәні, тек орынды тәсіл  арқылы анықталады. Бұл кезеңде  кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің  негізге алынатын  көп салалы қызметтерін табу жүзеге асырылады. Дәл осы тұста іс-әрекеттің  қалыптасу кәсібилігі көрініс береді. Кейініректе кәсібилік нақты  кәсіби-педагогикалық қызметке айналу тәсілін іздестіру барысында  қалыптасады. Бұл нақты кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің, яғни ең маңызды қызметтің  мазмұнын жобалауда, қызметтің мазмұнын оның операциялық құрылымын ерекшелеу  арқылы жете түсіну барысында жүзеге асыруға болады. Ең маңызды деп, іс-әрекеттің  мақсаттылығына қарай есептеуге  болады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің  мәнін ашу механизмін ерекшелеу  үшін қажет. Ол операцияның, мазмұнның  негізделген сараптамасымен қоса, ал кейініректе оның пайымдалған құрылымын  құрастыруымен бірге ескерліуі  тиіс.

Теориямыздың нәтижесі кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің нақты түрлерінің мазмұны  мен құрылымы кәсіби-педагогикалық  іс-әрекеттің функциональды моделін  бейнелеу болып табылатынын дәлелдеу.

Педагогикалық жоғары оқу  орындары студенттерінің кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетті меңгеруінің қажеттілігі  бүтінді мүшеленбейтін ретінде  тану, ал оның шешілуі әр түрлі болып  жүзеге асатынындығында.

Педагогикалық шеберліктің  нақты түрлерінің ауқымды түрлілігін педагогикалық теория ерекшелейді. Көптеген ғалымдардың әр түрлі негіздер бойынша жасалған классификациялары  бар. Дегенмен, бұл жұмыстарды бағалауда  тек қана бір қорытынды жасалады, ол: мұғалімді даярлау нақты педагогикалық  іскерлікті қалыптастыру арқылы болады. Аталмыш идея педагогика теориясында  түбегейлі қарастырылған. Нақты  педагогикалық шеберлік белгілі  жағдаяттарда қалыптасады. Бұл жерде  ескере кететін бір жайт, бұл іс-әрекеттің  ұтымды қалыптасу жүйесі әр ғалымда  әр түрлі мазмұнда беріледі. Сондықтан, көрсетілген педагогикалық шарттар  жүйесіне негіздеме жоқ. Ал педагогикалық  зерттеулер ережеге сәйкес, ерекшелінген педагогикалық шарттарының тиімділігін  зерттеуге құрылады. Дегенмен, белгіленген  педагогикалық шарттардың жиынтығын  таңдау, зерттеу көлемінде қалып  отыр. 

Соңғы жылдардағы зерттеулерде пайымдалған, жалпыланған тәсілді  табу, метаұстанымдарды, метабілімдерді т.б. белгілеу жасалынған. Бірақ, осындай  талпыныс, тек мәселе қою деңгейінде қалып отыр және қиын байқалады.  

Іс - әрекеттің құрылымын  құрастыруда аналитикалық-синтетикалық тәсілді қолдану арқылы жоғарыда көрсетілген мәселені шешуге болады деп есептейміз.

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің қалыптасу теориясын  тұжырымдауға сәйкестік принципі мүмкіндік  береді. Осы жерде іс-әрекеттік  тәсіл іске асырылады, онсыз болмайды, өйткені кәсіби іс-әрекет қалыптасады. Жүйелі-құрылымдық сараптау мен сараптамалы-синтетикалық тәсіл зерттеудің құралы болып табылады.

Болашақ мұғалімдердің қалыптасу  барысында іс-әрекеттік тәсіл  кәсіби-педагогикалық іс-әрекетті бізге  келесі мүмкіндіктерді береді:

• кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті, оның негізгі қызметін,

мазмұнын және құрылымын  белгілеу тұрғысынан қарастыру.

Іс- әрекет психологиялық категория ретінде оның мотивін құрайды. Олай болса, әр қызмет белгілі мақсаттарға сәйкес келеді, ал операция белгілі орындау тәсілі арқылы жүзеге асады.

Құрылым, бұл жағдайда, әр түрлі элементтермен ұсынылуы мүмкін. Іс-әрекет пен операцияның мазмұнын белгідеуде сәйкестің принципінің негізінде функциональдық тәсілді таптық. Академик В.М. Глушкова, психолог Г.А.Балл және дидактик Н.Н. Түлкібаеваның зерттеу жұмыстары біздің тәсіліміздің негізі болып табылады. Біздің алдымызда кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің әрекетті функциональды түрде белгілеуге мүмкіндік беретін құрылымын табу мәселесі қойылды. Өйткені әр әрекет нақты қызмет атқарады және белгілі мақсатқа, операцияға сәйкес келеді, мақсатқа жету тәсіліне функциональды бағыт беріп отырады. Кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің мазмұндық құрылымы мазмұнды суреттелген жеке педагогикалық іскерліктің ерекшелігін белгілеумен, одан әрі ортақты кәсіби-педагогикалық іс- әрекеттің  пайымдалған, жалпыланған құрылымына көшіруге  мүмкіндік береді. Бұл жағдайда, әр қызметтің мақсатын қалыптастырудағы ерекшелігін белгілеуде ғана нақты  кәсіби-педагогикалық іс-әрекетті суреттеу орындалады. Ал танылған нақты кәсіби-педагогикалық қызметтің құрылымы әр іс-әрекеттің ортақ мақсаттарын белгілеуде кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің пайымдалған, яғни жалпыланған функциональды моделіне айналады.

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті қалыптастыру үрдісі алдымен  оқу-зерттеу, содан соң кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетке айнала отырып, жүзеге асырылады. Мұғалім тұлғасының қалыптасуының  бастапқы кезеңі студентті зерттеуші  позициясына қояды, соған байланысты, студент кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің  мәнін іздеуге қатысушы болады да, оның мәні тұтас әдіс тұрғысынан ғана анықталады. Осы кезеңде педагогикалық  қызметтің мәнін қабылдай отырып, педагогикалық іс-әрекеттің алуан  түрлі негізгі функцияларын бөліп  көрсету жүзеге асырылады. Кәсібилік  оның нақты түрлерінде жалпыланған  кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің  өзгеру әдістерін іздеу үрдісінде  одан әрі қалыптасады. Бұл құбылысты  оның операциялық құрылымын бөліп  көрсету арқылы, ең маңызды қызмет, нақты кәсіби-педагогикалық іс-әрекет мазмұнын түсінуді жобалауда жүзеге асыруға болады. Ең маңыздысы мақсатқа сай болуға байланысты қызметті жатқызуға  болады. Бұл жағдайда іс-әрекет мәнінің  ашылу механизмін түбегейлі мазмұндық сараптамасымен, операциялармен, содан соң оның жалпы құрылымын жаңа деңгейде құруды бөліп көрсету қажет.