Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің кәсіби іс-әрекетінің әдіснамалық аспектілері

Жантанушы-студенттің тұлғалық-кәсіби дамуы тұлғалық, іс-әрекеттік  және әлеуметтік-мәдени өзгерістердің  үзіліссіз процесі ретінде түсіндіріледі. Бұл ерекшеліктер теориялық, практикалық  білім, біліктілік, дағдының қалыптасуын  қамтамасыз ететін өзіндік даму мен  дайындықтың бірлігі ретінде  қарастырылатын үздіксіз процесс.

Жантанушы-студенттің тұлғалық-кәсіби дамуының өзіндік үлгісі кәсіби маңызды қасиеттердің өзіндік  бағалануы.

Кеңес психологы  Б.Г. Ананьев студенттік кезеңді  «жеке қатынаста адамгершілік және эстетикалық сезімдердің және өзіне  азаматтық, қоғамдық-саяси, кәсіби-еңбекті  біріктіретін ересек адамның функцияларының қалыптасып, тұрақталуының айрықша  белсенді мәнге ие» деп қарастырды.

Жоғары мектеп жасынан  студенттік жасқа өтуі өмірдің үйреншікті көзқарастың өзгеруі мен қарама-қайшылықтарымен  сәйкес келеді. Бұл қарама-қайшылықтар  әлеуметтік-психологиялық сипатта  болып келеді.

Студенттік кезеңдегі  өзбеттілік әрекеттер туралы сұрақ  көп жағдайда нақты практикалық  сипатта болып келеді. Бір жағынан  теориялық білім мен қызығушылықтар жиналған білім аймағындағы практиканың  қолдануымен кездескенде тексеруден өтеді. Екінші жағынан қызығушылықтар мен қажеттіліктердің теориялы, абстрактілі  аймағы оны тұрмыста қолдануға әкеледі. Өзбеттілік - жатақханадағы өмірге үйрену, өзінің ақшасын ұстау, өз уақытын  дұрыс қолданумен байланысты практикалық  іске айланады.

Бұл жас кезеңде  идеалға, шындыққа деген бағыттылық мықты болады. Әртүрлі арнадан  келіп жататын ақпараттың көптігі  студенттің білімін кеңейтеді. Сонымен  қатар бұл ақпараттың шектен тыс  көптігі уақыттың жеткіліксіздігі  мен оны ойша өңдеуге құлықтың болмауынан білім мен ойлаудағы  үстірттікке, өзінің өмірін ұйымдастырудағы қателіктерге әкеледі.

Бұл іс-әрекеттегі профессионалдылық бөлек алынған  еңбек және өмір субъектісінің, ұжымдағы жалпы әлеуметтік ұйымдағы байланыстар  мен қатынастардың терең табиғатының  сырын ашуға мүмкіндік береді. Осы негізде морфологиялық, психофизиологиялық, психикалық, әлеуметтік-психологиялық  және әлеуметтік деңгейлерге нәтижелі әсер ету құралдары қолданылады. Осындай жолмен практикалық психологтың  профессионалдылығын өзі таңдаған іс-әрекет түрінің негізгі құрылымы деп атауға болады.

Ал практикалық  психологтың профессионалдылығының  құрылымын не анықтайды? Бұл сұраққа  жауап беру қиын. Жалпы ол нақты  адамның барлық өзара байланыс қосындысын реалды детерминантары мен жеке дара ерекшеліктерімен негізделген.

Егер реальді  жағдайдың сипатын ескерсек, онда практикалық психологтың алдында  бірқатар мәселелер мен тапсырмалардың легі тұрады.

Мақсат пен оның реалды жүзеге асуына дейін келу үшін функция деп аталатын белгілі  бір құрылымды орындау қажет. Бұл функцияларды субъект (белсенді), нақты адам орындайды.

Практикалық психологтың  өзінің функцияларын орындау қабілеті нәтижелі болуы оның бірқатар қасиеттеріне байланысты.

Сонымен кәсіби құзырлылық практикалық психологтың білім, біліктілік, дағды, психологиялық ерекшеліктер, кәсіби ұстамдары мен акмеологиялық  иннұсқалардың кешенінің қалыптасуымен  сипатталады. Мұнда білім, дағды  және біліктілікті психологтың кәсіби құзырлылығының рольдік сипаттамасы  ретінде ұсынуға болады. Ал қалған құрылымдар оның субъективті сипаттамалары  ретінде болады. Сонымен қатар  кәсіби құзырлылықтың түрлі деңгейлеріне жету детерминанттармен анықталады. Олардың арасында кәсіби функцияларды орындау үшін қарсылық болатын жеке дара шектеулер бар.

Маман-профессионал – бұл өзі еңбек атқаратын  ұжымдағы функциялау аймағында өзінің міндеттерін орындауда жоғары деңгейге жеткен адам. Мұндай маманның дайындығына  оның профессиографиясымен сәйкес келетін  білім, біліктілік және дағды негізге  алынады. Егер психолог-маманның дайындығын алатын болсақ, ол оқу жоспарындағы пәндердің дәріс, семинар, зертханалық, практикалық сабақтар, тренинг, курстық  және дипломдық жұмыстардың түрлері  арқылы жүзеге асатын пәндердің меңгерілуі негізінде жүреді.

Осындай жолмен, егер «профессионалдылық» ұғымын маман  терминімен қоссақ, онда жоспарлылық  жетекші қасиет болып табылады. Одан кейінгі орында педагогтар көрсететін қарапайым біліктілік, тапсырманы шешуді қабылдау, оқытушылар түсіндірілген  білімді меңгеру тұр. Оқыту процесі  бағытталған мұндай бастапқы бағдар студенттердің жауапкершілігі мен  оқытушылар берген оқу материалын қайта  жаңғыртуға қабілеті болған жағдайда көрінісін береді.

Көптеген еңбек  аймақтарындағы мамандарды дайындау практикасы мұндай бағдардың орындаушылық деңгейінің қалыптасуында көрінетін нәтиженің  жеткілікті түрде жоғары нәтиже беретінін  анықтаған. Психологияның объектісі  адам болғандықтан жантанушы-маманды  дайындауда психикалық әлем туралы жаңа білімді алуға бағытталған инттелекттің негізгісі ретінде сипатталатын креативтіліктің дамуы мен шығармашылық ізденіске деген бағдар беру жеткіліксіз. Студенттегі адамға деген қатынасты  жоғарғы құндылық ретінде қалыптастыру мәнді. Мұндай нәтижеде адамның ішкі әлемімен жұмыстың механизмі мен  заңдарына тереңдеп бойлауы жоғары адамгершіліктік императивпен анықталады. Осындай жолмен, зерттеуші-психологтың  кәсіби интеллектісінің маңыздылығы  мен оның жұмысының жалпы гуманитарлы  бағыттылығы бір-бірімен тығыз  байланысты. Сондықтан В.А. Пономаренко  анық профессионал үшін рухани кеңістік – метафора емес, ол өзінің ар-ұятының  өзара қатынасының әлеуметтік шындығы. Мұның өзі профессионалды маманнан айырып тұратын жүйелі қасиет. Өзінің іс-әрекеті ретінде психологияны таңдап алған адамдар қарапайым  маманнан жоғары деңгейдегі профессионалға дейінгі кезеңдегі оның жүзеге асу  үшін қажет әдістемелік түрпішіндерді және әрбір сатының мазмұнды толықтырылуын жақсы түсіну керек.

Бәрінен бұрын психологиялық  бөлімдер мен факультеттерге интеллектісі жоғары, өзге адамның ішкі әлеміне  деген қызығушылығы бар жастар баруы  қажет. Олар үшін өзге адам - өмірдегі басты  құндылықтардың бірі болуы маңызды  шарт. Психиканы тереңірек зерттеу, адамдарға еңбекті, танымды, қарым-қатынасты  саналырақ құруға көмектесу қабілеті бар жастар психология бөлімдеріне  тапсырулары абзал.

Бүгінгі күні психологияға «адам-адам» аумағында жұмыс атқару мүлдем болмайтын адамдар өте  сирек барады.

Психологиялық бөлімдерде оқу жоспарларының бір-бірімен  тығыз байланысты пәндердің мазмұны  бір ортақ жүйеге қосылатын болу қажет. Олардың жүзеге асуы оқу процесі  арқылы студенттерге адамның барлық бағыттардағы тұлғасы мен жеке даралылығы мектептегі тәрізді емес, шындығында ғылымдағы өз өңделушілерін тосудағы шешілмеген мәселелердің көптігі туралы да айтылған жөн.

Оқу материалының осындай  түрде берілуі әрбір студент  тұлғасындағы шығармашылық бағыттылықтың  қалыптасуының іс жүзінде жүзеге асуын білдіретін барлық оқытушылардың  оқу жұмысының стилінде өз көрінісінің  міндетті түрде табылуы таң қаларлық жайт емес. Әрине, егер студенттер олардың  алдында тұрған тапсырмалардың шешілуіне  деген қызығушылықтың жоғарылауы ғана емес, өз бетімен мәселені тауып  қана қоймай, оны адекватты шешуде құралдарды қолдану мүмкіндігін  беретін профессионал-зерттеуші  интеллектісін қалыптастыратын  күрделенген тапсырмаларды орындауға  үйренбесе, тек осы мақсаттың  ғана жүзеге асуы жеткіліксіз болады. Әрбір профессионалға қажет қасиеттерді  студентте қалыптастырудың алғышарттарын  курстық және дипломдық жұмыстар қамтамасыз етеді деген пікір  үлкен қателік.

Практика көрсеткендей, дұрыс ұйымдастыру болған кезде  олар бұл рольді бөлшектеп орындайды. Бірақ толығымен іс сәтті болу үшін оқу процесіндегі әрбір бөлім  студентке тапсырманың шешілуі  үшін қажет құралдардың байытылуы, қаталдықтың болуы маңызды.

Айтылған жайт утопия тәрізді болып көрінбеу керек: Б.Г. Ананьевтың басшылығымен ЛМУде психологтарды  дайындаудың бүкіл процесінің тәжірибесі бұл тапсырманың орындалуына  куә бола алады.

Профессионал-психолог үшін қажетті ақыл, сезім, ерік қасиеттерінің  жүйесінің қалыптасуы, болашақ психологтың  қырлары бар оның құрған ғылыми психологиялық  мектебі факультетке түсуден  бастап, оның докторлық диссертация  жазуына дейін ойланылған түрде  жүзеге асты. Бұл мектеп көптеген психологтарды  дайындады.

Бүгінгі таңда психологияға деген қызығушылық өсуде. Жантанушыларды дайындау үшін жаңа факультеттер ашылуда, қысқартылған сырттай оқу курстары көбеюде. Бірақ кез-келген адам терең  психолог-профессионал бола алмайды. Бұл  біріншіден. Екіншіден, өзге адамның ішкі дүниесін шын мәнінде түсінетін, оған мәселелерін сәтті шешуге көмектесе алатын нағыз психолог-профессионалды дайындау үшін психологиялық білім мен тәрбиелеу жүйесі бөлшектей және тұтастай ойластырылған болу қажет.

Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жалпы білім беру жүйесіне, оның ішінде педагогикалық білім беру жүйесіне де  өз әсерін тигізуде.  Қазіргі мектепке теориялық білімдерді, кәсіби қабілеттер мен дағдыларды тұтастай пайдалана білетін, педагогикалық ойлау деңгейі жоғары, педагогикалық міндеттерді өз бетінше шығармашылық тұрғыдан шеше алатын мұғалімдер қажет. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында  «...мұғалімдердің біліктілігін неғұрлым сапалы деңгейге көтеру» мәселесін атап көрсеткен болатын [1]. Сонымен қатар «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» мамандар даярлау жүйесіндегі білім берудің сапасын қамтамасыз етуде жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандарды  кәсіби даярлау сапасын арттыру қажеттілігіне ерекше мән берілген [2].Біздің қоғамның жағдайы, оның әлеуеті (интеллектуалдық, адамгершілік және т.б.) өскелең ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің сапасына байланысты.

Сәйкесінше, қазіргі  педагогикалық білім беру жүйесінің  даму стратегиясын анықтауға  және мұғалімдердің тұлғалық – кәсіби дамуының өзекті мәселелерін  тәжірибелік  тұрғыдан шешуге міндетті болашақ кәсіби даярлық жүйесінің бейнесін  қалыптастыру – қазіргі педагогикалық міндеттердің аса маңыздыларының  бірі болып  табылады.

Педагогикалық-психологиялық  әдебиеттерде педагогтың  тұлғалық – кәсіби дамуы мектеп оқушыларының кәсіби-педагогикалық бағдарлануын, педагогикалық оқу орындарындағы  болашақ мұғалімдердің даярлығын, бітірушілердің шынайы педагогикалық  тәжірибеге бейімделуін, тәжірибенің  жинақталуына байланысты педагогикалық  шеберліктің жетілдірілуін  қамтитын  үздіксіз процесс ретінде қарастырылады.

Тұлғалық-кәсіби даму процесіндегі болашақ мұғалімдердің  рухани  және дене тәрбиесін интеграциялаудың қажеттілігі: күрделі пәнаралық  міндеттерді шешуге жүйелік тұрғыдан келуге  бағытталған, білім беруді дамытудың негізгі бағдарларының  бірі ретінде бағытталуымен; педагогикалық  іс-әрекет жүзеге асырылатын «көп мәдениетті» білім беру кеңістігінің денсаулықты қалыптастырушы мәртебесімен;  жастардың белгілі бір бөлігінің девианттық мінез-құлқының алдын-алу бойынша оқу орындарындағы педагогикалық ұжымның тәрбие жұмысы нәтижелерінің жұмсалған күш-жігерге сәйкессіздігімен; мұғалімдердің кәсіби даярлығына қойылатын талаптардың күшеюімен, яғни  «өмір нарығындағы»  маманның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін оның  біліктілігінің, рухани және дене дайындығының  анағұрлым  жоғары деңгейінің қажеттілігімен анықталады.

Жоғары педагогикалық  білім беруді ізгілендіру оны  гуманитаризациялау, салалық жіктеу, білім беру бағыттарын нұсқаландыру, білім беру мазмұнының бір және көпнұсқалық  компоненттерінің бірлігі арқылы жүзеге асырылады. Жоғары педагогикалық білім беруді іргелендіру  жалпы мәдени, педагогикалық – психологиялық және пәндік компоненттерді қамтитын әрбір бағыттың анықталуы арқылы қамтамасыз етіледі.

Бүгінгі күні жаһандық білім  беру педагогикалық теория мен тәжірибенің  дамуының болашақ бағыттарының бірі болып табылады, бұл бағыт студенттерді көптеген саяси, экономикалық, әлеуметтік және басқа да мәселелері толып жатқан күрделі әрі тез өзгеретін  қазіргі әлемге бейімделу дайындығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Жеке тұлғаның өзін өзі айқындау мен  оның әлемдік қауымдастықтың теңдей мүшесі болуының тиімділігі оның білімділігінің деңгейімен анықталады, мұндағы білімділік дегенді білімді игеру деп  қана емес, сондай-ақ, дүниетанымының, руханилігінің қалыптасуы, кросс-мәдени сауатының өсуі деп түсінеміз. Мәдениетті жеткізудің дәстүрлі формаларының мүмкіндігін  төмендететін әлеуметтік-мәдени өзгерістердің  перманенттік сипаты ғылыми-техникалық төңкеріс дәуірінде қоғамның адамгершілік потенциалының қажет етілмеуі. Қойылған мақсатқа жету ақиқатты қабылдаудың  оқушылар санасында әлемнің концептуалды, біртұтас бейнесінің қалыптасуына ықпал  ететін түбегейлі басқа жүйесін  құру жағдайында жүзеге асады. Оқыту  процесінің жаһандық болашағын қамтамасыз ететін мәдени әмбебаптылықты айқындау мен қабылдау жаңа педагогикалық  ойдың негізін құрайтын гуманизация  мен білім беруді гуманитарлау идеяларымен  тығыз байланысты.

Болашақ мұғалімнің педагогика бойынша ғылыми-зерттеу жұмысы рефераттық және курстық жұмыстардың, соның  ішінде жаһандық білім беру проблематикасы бар кең тақырыптары бойынша  жүргізілді. Тәжірибелі оқытушылар қатарынан  шыққан ғылыми жетекшілер студенттердің  зерттеу ізденістерін бағыттап, олардың  ғылыми конференцияларға қатысуын ұйымдастырды. Мысалы, Тоқажанова Т.К. өзінің «Бастауыш  сынып оқушыларының жаһандық кәсіби іс- әрекетінің қалыптасуының ерекшелігі»  тақырыбы бойынша бітірушінің мамандық жұмысында бастауыш сынып оқушыларында жаһандық кәсіьи іс- әрекетінің қалыптасуының  педагогикалық жағдайларын қарастырды. Зерттеу жұмысында оқушылардың бейнелеу пәнінде жаһандық кәсіби іс- әрекеттің қалыптасуына аса көңіл бөлінген. Т.К.Тоқажанова жасаған сынағы жаһандық кәсіби іс- әрекетті ерте жастан бастап қалыптастырып, жүйелі түрде өткізіп тұру қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді.