Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің кәсіби іс-әрекетінің әдіснамалық аспектілері

      Ғаламдандыру  күннен күнге өсіп келе жатқан  халықаралық бәсекелестік, қоғамда  болып жатқан өзгерістердің ауқымы  мен қарқынының өсуі білім  беру саласының, мемлекет дамуының  басты факторына айналуына себеп  болады. Ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынов «Білім біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы», - деп бағалаған.

      Қай қоғамда  да істің тетігін маман шешеді  деген қағида негізінде шындық  бар. Яғни, білім сапасын көтерудің бір тетігі осы студенттерге де байланысты.

       Елбасымыз  Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың  Қазақстан халқына арналған Жолдауында  айтылған «XXI ғасырда білімін  дамыта алмаған елдің тығырыққа  тірілетіні анық», - деген сөздің  жаны бар. Сондықтан бүгінгі  білім беру ісінің мақсаты  – тек білім, білік, дағдыларын  меңгерту ғана емес, өзін-өзі дамытуға  ұмтылатын, ақылды да алғыр  тұлға тәрбиелеу. «Басқаларды  оқып үйретуі нәтижелі болсын  десе, ең әуелі педагогтің өзі  оқуы керек оқығанда да әбден  қартайғанша оқуы тиіс», - деген  даналық сөз бар. Осыған орай  студенттердің кәсіби деңгейін  ұдайы көтеріп отыру, олардың  теориялық білімі мен әдістемелік  білігін үздіксіз жетілдіру, оқытудың  озық әдіс – тәсілдерімен тиісінше  қаруландырып, шығармашылық жұмыстарына  жол көрсету білім беруді ұйымдастырудың  маңызды міндеттерінің бірі болмақ. Басты мақсат – білім жетілдірудің  бірізділігін, үздіксіздігін қамтамасыз  ете отырып, оның сапасын арттыру.

          Қазақстанның «Білім туралы»  Заңы мен «Қазақстан-2030» стратегиялық  бағдарламасы, жалпыға бірдей білім  беру заңының талаптарына сай  білім саласында жүйелі жұмыстар  іске асуда. Қазақстанның білім  беру жүйесін халықаралық деңгейге  көтеру үшін қоғамдық талғам  деңгейі жоғары салауаттылық  пен нәтижелі іс-әрекетті талап  етеді. Білім мазмұнын әлем  стандартына сай келтірудің алғы  шарттарының бірі, білім мекемелеріндегі  оқу-тәрбие үрдісін заманға сай  құра білу, әр мектептегі педагогтардың  кәсіптік деңгейіне, білім беру  мазмұнының қоғам талабына жауап  бере білуіне тікелей байланысты.

Сондықтан да студенттердің  оқу іс-әрекетін құрылымдық талдау жүргізу барысында, жалпы психологиялық  іс-әрекет теориясы қай түрде әзірленді, сол түрінде адамның жалпы  іс-әрекет құрамына сүйенеміз. Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, А.К.Марков және басқалардың  ойынша, оқу іс-әрекеті өз құрылымында, адамның әр іс-әрекетінің құрылымын  қайталайды және жаңғыртады деп айтқан.

Біздің көзқарасымыз бойынша, оқыту процесін нақты-ғылыми зерттеудің әдістемелік негізі түрінде пайдаланып, жүйелілік тұрғыдан қарауға назар аудару қажет. И.В.Блауберг, Э.П.Юдин оқу іс-әрекетін жүйелілік объект ретінде қарастырылатындығы туралы айтады, бірақ жүйені зерттеу оның бар болу шарттарына байланысты бөлінбейді. Оқу іс-әрекеті әп-сәтте қалыптаспайды, ол өз дамуында оларға тән шарттардың бір қатар кезеңдерін өтетіндігін есепке алып, оның қалыптасу бағдарламасы да мақсаттары мен міндеттері бар бірнеше  кезеңнен тұруы қажет деп көрсетеді. Зерттелініп жатқан құбылыстың көп аспектілігін есепке алып, студенттің оқу іс-әрекетін қалыптастыру тәжірибесінің жолдарында өзін қисындық және бірізіділік үйлестіру түрінде ұсынғандығы аталып көрсетіледі.    

Мәселені шешуге деген  бұндай көзқарас тек қана жұмыстың әр кезеңінің ерекшеліктерінің есептелуіне  мүмкіндік жасамайды, ол жиналған ғылыми-практикалық  тәжірибені толығымен пайдалануға  қол жеткізеді. В.Марача өзінің мақаласында  «адам капиталы» инновациялық-практикалық  іс-әрекетінің қалыптасуында өсуді  қамтамасыз ету және ғылыми білім  беруінің негізгі мүддесінің ығысуын  көрсетті, бұл оқыту процесінің құрылымын  өзгерту қажеттілігін сезінуге әкеп соқты.

С.М.Джакупов және бірқатар авторлар отандық ғылымның барлық оқу  теорияларын үш үлкен топқа бөлді. Бірінші топқа оқыту процесіне  назар аударатын теориялары кірді. Бұл репродуктивтік оқыту теориясы. Осы бағыт өкілдерінің өз алдына қойған міндеттері, дәстүрлі бағытты  жақтаушы міндеттерімен сәйкес келеді. Екінші бағытқа өнімді оқыту теориясы жатады. Мында оқушының оқу процесі  мен белсенділігіне екпін жасалынады. Үшінші бағыт жоғарыда атлаған екеуінің синтезін құрайды. Оқыту процесі  мен оқу процесін органикалық  үйлестіру талапынысы жасалынды.

Содан кейін атақты дидактист  Лотар Клинбергтің көзқарасын жоғары бағаланады, бұл «оқыту мен оқудың арасындағы қарым-қатынас дидактикалық қарым-қатынас болып табылады: барлық дидактикалық құбылыстар қалай болғанда да, оқыту мен оқу процестері болып  табылатын ерекше әлеуметтік қарым-қатынасқа  жатқызуға болады. Оқыту мен оқу  процестерінің өзара байланысы  дидактикалық процестің негізін  қалаушы «жасушасы» болып табылады. Оның ішінде дидактикалық процестің негізгі өзара байланыстары және маңызды қайшылықтары жатыр. Клинбергтің көзқарасы бойынша, «оқыту» және «оқу» санаттары дидактикалық процестің элементарлы, жүйелендіру құрылымын, оның негізгі элементтерінің қатынасын белгілейді.

Мектеп немесе жоғары оқу  орында оқыту процесінің жүйелілік талдауын өткізу қажет. Өйткені, қазіргі оқыту теориялары біртұтас жүйе ретінде оның барлық құрамдас бөліктерін  процесінде сипаттамайды. Сол себептен біздің жұмысымызға қажетті оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру және дамытудың маңызды мәселелерінің шегін табу мүмкін емес.

        Сондықтан  да бүгінгі таңда білім беру  үрдісінде студенттердің танымдық  процестерін дамыту, білімін көтеру, олардың біліктілігін арттыру  жүйесінің басым түрде дамып, ізгілендіруі - заңды құбылыс.

         Білім беру институтының мемлекеттік,  экономикалық, құқық институттарынаң, бұқаралық коммуникация мен демографиялық дамудан қандай жағдай болмасын бөлек өмір сүре алмайды. ЖОО өмірге жай ғана студенттерді даярлап қоймайды, ол барлық болымысымен жарқырап көрінетін, жан-дүниесі мөлдір, рухани таза, әлеуметтік әсері мол адам даярлайды.

            Ғасырлар тоғысында тәуелсіздіктің  тұғырлы тағына нық орныққан  қазақ елінің болашағы да, қазіргі  тағдары да оның ғылымы мен  ахуалын қалыптастыратын білім  саласының құзырында екендігі  жасырын емес. Жалпы халықтың  гуманизм мен өркениет нысандарының  мағаналық сипаты бүгінгі күн  тарапында озық педагогикалық  идеяларды талап етуде. Өткенге  қайырыла қарап, сонымен қоса, бүгінгі күннің талабына жауап  беретін озық идеялы жүйе жасау  міндеті күн тәртібінде тұр. 

         «Адамның тізгінді басшысы –  ақыл, жетекшісі – қатаң талап,  шолушысы – машық ой, жолдасы  – жасампаз кәсіп, қорғаны  – сабыр, қорғаушысы – салмақты  мінез, сынаушысы - халық» деген  даналық сөздің астарында биік  парасат пен фәлсапалық мән  – мағананы жас ұрпақтың санасына  сіңіру ең маңызды бөлігі болып табылады

С.М.Джакуповтың ойынша, мектеп немесе жоғары оқу орында оқыту процесінің жүйелілік талдауын өткізу қажет, өйткені, қазіргі оқыту теориялары біртұтас жүйе ретінде оның барлық құрамдас бөліктерін бірыңғай процесінде сипаттамайды. Сол себептен біздің жұмысымызға қажетті оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру және дамытудың маңызды мәселелерінің шегін табу мүмкін емес.

Оқыту процесін талдау барысында  С.М.Джакупов бір тұтас жүйенің  бес принципін және үш негізгі  деңгейін бөлді: жүйелілік талдаудың мета, макро және микро деңгейлері.

«Осы принциптерге сүйене отырып біздің зерттеу объектімізді – жоғары оқу орындағы оқу-тәрбиелік  процесті (ОТП) – тұтас динамикалық  жүйе ретінде ұсынуға болады. Жоғары оқу орындағы ОТП-і оқу процесінде жүзеге асырылатын, студентке оқыту  және тәрбиелік ықпал жасайтын бірыңғай жүйені аламыз».

ОТП қарастыру процесінде мынадай құрамдас бөліктер ажыратылды. Олар «оқыту», «оқушылар», «оқыту мазмұны» кіші жүйелері. Бұдан ары кіші жүйе арасында тура және кері байланыстар  бөлінді, олар оқыту әдістері мен  құралдары. «Оқыту мазмұны» кіші жүйесі жүйенің құрамдас бөліктерінің арасында аралық орын алды. С.М.Джакупов ОТП жүйесін  сұлба ретінде мынадай түрінде  ұсынды:

Біз де С.М.Джакуповтың көзқарасын қолдай отырып, мектеп немесе жоғары оқу орындағы оқыту процесінің алдында тұратын көкейкесті мәселелердің бірі - жалпы оқу-тәрбиелік процесінің тиімділігі мәселесі немесе жеке алған оқушыға әр педагогикалық әсер ету тиімділігі - деп санаймыз.

Педагогикалық ықпал жасау  тиімділік мәселесін, оны шешетін  оқытудың нысандары мен әдістерін  алғаш рет дидактиканың негізін  қалаушы, чех ғалымы, қоғамдық қайраткер  Ян Амос Коменский «Ұлы дидактика» жұмысында әзірледі /10/.

Сонымен, оқытушының арнайы әлеуметтік-психологиялық дайындығын қамтамасыз ету, ОТП тиімділігін арттыруының жолы болып табылады.

Жиырма бірінші  ғасырдың саясаткерін, басшысын, бизнесменін  және қарапайым адамды бақылай отырып, олардың әрқайсысына кәсіби компетентті  психологтың көмегі қажет екенін аңғаруға болады.

Әлеуметтік-психологиялық  және жас ерекшелік кұрылымының  ерекшелігі ретіндегі студенттік кезеңнің мәселесі Б.Г. Ананьев мектебінде көп  қарастырылды. Б.Г. Ананьев, Н.В. Кузьмина, Ю.Н. Кулюткин, А.А. Реан, Е.И. Степанова  зерттеулерінде бақылаудың эмпирикалық  материалы эксперименттер мен теориялық  жалпылаулар осы мәселе бойынша  көптеп жиналды. Көптеген зерттеушілердің  мәліметтері студенттерді әлеуметтік-психологиялық  және психологиялық-педагогикалық  қырынан оқу іс-әрекет субъектісі ретінде сипаттауға болатынын көрсетеді.

Студенттік кезең  – бұл ерекше әлеуметтік мәдениет, жоғары білім беру институтымен біріктірілген  адамдардың қоғамы. Тарихи жағынан  бұл әлеуметтік-кәсіби құрылым бірінші  университеттердің пайда болу уақытынан, ХІ-ХІІ ғасырдан басталады. Студенттер бағыттылықпен білімді және кәсіби біліктілікті жүйелі меңгеретін, оқу еңбегімен айналысатын адамдар тобы.

Әлеуметтік топ  ретінде ол кәсіби бағыттылықпен, келешек  кәсібіне деген қатынастың қалыптасуымен  сипатталады. Соңғысы мамандық қоятын талаптар мен кәсіби іс-әрекет жағдайларын  білуді қажет етеді. Зерттеулер нәтижесінде  студенттің мамандық туралы түсініктері  оның сабаққа деген қатынасының  деңгейімен сәйкес келетінін көрсеткен. Өзінің мамандығы туралы неғұрлым аз білсе, соғұрлым сабаққа деген жағымды қатынасы төмен болатыны анықталған.

Әлеуметтік-психологиялық  аспектте студенттер өзге топтармен  салыстырғанда неғұрлым жоғары білімділік деңгейімен, мәдениетті белсенді пайдалану  және таным мотивациясының жоғарғы  деңгейімен сипатталады. Сонымен қатар  студенттер - әлеуметтік белсенділіктің жоғарғы деңгейімен және жеткілікті түрде интеллектуалды және әлеуметтік зерделіліктің үйлесімділігімен сипатталатын әлеуметтік қоғам. Бұл студенттік ерекшеліктің негізінде әрбір студентке деген  оқытушының педагогикалық қатынастың болуы жатыр. Жеке дара-іс-әрекеттік  тұрғыдан студент өзінің іс-әрекетін өз бетімен ұйымдастырушы педагогикалық  өзара әрекеттің субъектісі ретінде қарастырылады. Оған нақты кәсіби-бағдарланған тапсырмаларды шешу үшін танымдық және коммуникативті белсенділікке деген бағыттылық тән. Студенттік кезең – адамның қалыптасуындағы орталық кезең және түрлі қызығушылықтардың көрінуімен ерекшеленеді.

Б.Г. Ананьев мектебінің зерттеушілерінен алынған мәліметтер студенттік кезеңнің – интеллекттің күрделі құрылымдарының уақыты екендігін  көрсетеді. Жоғары оқу орнындағы  оқу уақытында еңбектік, кәсіби іс-әрекеттің  негізі қалыптасады. Оқу барысында  меңгерілген білім, біліктілік, дағды  оқу іс-әрекетінің пәні ретінде емес, кәсіби іс-әрекеттің құралына айналады. Бірақ техникалық жоғарғы оқу  орындарындағы студенттердің жартысында жоғары мектепті таңдаған кезде кәсіпке  деген қызығушылық мотиві жоқ. Студенттердің  үштен бір бөлігінен көбі өзінің мамандығын дұрыс таңдағанына күмәнданады (А.А. Вербицкий, Т.А. Платонова).

Студенттің мәнді  көрсеткіші – оқу іс-әрекетінің түрлері мен түр пішіндерін орындай  алу біліктілігі.

Оқытушылардың алдында  жауапкершілігі мол психологиялық-педагогикалық  тапсырма тұр. Ол студентті өзінің әрекетін жоспарлап, ұйымдастыра алуды білдіретін оқу іс-әрекет субъектісі ретінде  қалыптастыру мәселесі.

Студентке әлеуметтік зерделі тұлғаға қатынас ретінде  қарау, адамның әлемге деген көзқарасы емес, дүниедегі өзінің орынына деген пікірдің де қалыптасуына әкеледі. Студенттің әлемді тануын қалыптастыру оның рефлексиясының дамуын, өзін іс-әрекет субъектісі, әлеуметтік пайдалы тұлға ретінде сезінуін білдіреді.

Практикалық психологтың  тұлғалық-кәсіби даму процесінің жүзеге асуы объективті, субъективті, субъективті-объективті жағдайлардың орындалуын талап етеді 

Жантанушыларды  дайындауда психологиялық-акмеологиялық  тұрғы мәселенің негізі бола алады (Б.Г. Ананьев, К.А. Абульханова, А.А. Бодалев, А.А. Дергач, А.С. Гусева, В.Г. Зазыкин, Н.В. Кузьмина, И.Н. Семенов, А.П. Ситников, Е.А. Яблокова).

Жантанушы-студенттің тұлғалық-кәсіби дамуы дайындық процесінің ғылыми-әдістемелік, мазмұндық және ұйымдасқан қамтамасыздануы негізінде  мүмкін болады.

Жантанушы-студенттің тұлғалық-кәсіби дамуының алғышарты  болып өзін-өзі танудың дамуы  және өзін-өзі жетілдіру тілегінің  деңгейі болып табылады. Өзін-өзі  тану іс-әрекетін жоғары деңгейде меңгеру  өзіндік жетілу мен кәсіби даму әрекетіне  белсенді қосылуға мүмкіндік береді. Сол себепті тұлғалық жетілудің  жоғарғы деңгейі практикалық  психологтің кәсіби дамуының бірінші  және екінші деңгейімен байланысты. Өз-өзін тану, өзін-өзі қабылдау және өзіндік  жетілдіру деңгейі дайындық процесінде іс-әрекет субъектісі жантанушы-студенттің тұлғалық-кәсіби дамуы маңызды болып  саналады.

Практикалық психологтерді жүйелі-құрылымдық дайындауда тұлғалық-кәсіби өсуіндегі жағымды өзгерістерді қамтамасыз етеді. Жантанушының кәсіби «Менінің» қалыптасуы мен дамуы кәсіби іс-әрекеттің жүзеге асуына бағытталады.