Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің кәсіби іс-әрекетінің әдіснамалық аспектілері

Кәсібилікке, яғни өз еңбегінің сапасына өзіндік баға беру мәліметтеріне қарағанда, орта мектептің дәстүрлі тұрпаттағы  мұғалімі өз еңбегінің барысына  оншалықты қанағаттанбаса да, өзіне-өзінің көңілі толатындығын көрсетті. Мұғалімдердің үштен екі бөлігінен сексен процентіне дейінгілері өзінің кәсібилігін он балдық жүйемен «9» және «10» деп  бағалады.

 

Жас мұғалімдерде кезедесетін  кемшіліктерді бағалай келе, олардың  анағұрлым тәжірибелі әріптестері  мынадай қасиеттерді жетілдіруге  мән беру қажеттілігіне тоқталады: өз пәні саласындағы  білімдерінің тереңдігі (29 %), жалпы мәдени деңгейі (37 %), оқытудың әдістемесі саласындағы  тәжірибелік даярлығы (48 %), студенттердің  шығармашылық іс-әрекетін белсендіру және шығармашылық әрекеттену қабілеті (63 %).  Бастапқы кезеңдегі оқытушылық іс-әрекетке даярлығын респонденттердің 73 %-ы  өз пәні,  6 % -ы ғана оқыту  әдістемесі, педагогика және психология саласындағы даярлықтарын  жеткілікті деп бағалады. Жеке тұлғаның рухани және дене тұрғысынан қалыптасуы, біздің ойымызша, кәсіби педагогикалық білім  беру мақсатының, құралдарының және тиімділігінің  өлшемі болып табылады. Рухани тәрбиенің  жекелеген  аспектілері философиялық – әлеуметтанушылық тұрғыдан қарастырылған. Осыған байланысты рухани тәрбиенің  мәнін қарастыралық. Рухани тәрбиенің  барысында:

студент мәдениетке ортақтастырылады, яғни ойлау тәсілдері  мен қабілеттерді меңгереді;

жеке тұлға өзгермелі  әлемде білімді  ұғынудың және өмірде қолданудың  басқа жолдарын игереді;

қоршаған  әлем  туралы  түсініктердің   алуан  түрлілігі қамтамасыз етіледі; танымның (ғылыми, әлеуметтік-нормативтік, көркем-эстетикалық, діни) әртүрлі аспектілері мен  бағыттары және әрбір құбылысты  көптеген ракурстарда (үлгілерде) және кесінділерде қарастыру ұсынылады;

қоршаған  әлем  туралы түсініктер анағұрлым байытылып, үйлесімді бола түседі, әрбір ұғым «ассоциативті аурамен» қамтылады (Д.С.Лихачев);

оқу орнында  кәсіби  даярлық  компоненттерінің және тәрбие түрлерінің арасындағы өзара байланыстарды  ұйымдастыратын және қайта құратын  біртұтастық тұрғыдан келу қалыптастырылады;

оқу орындарының  (мектептер, колледждер, жоғары оқу  орындары)  білім беру кеңістігіндегі қазіргі денсаулықты қалыптастырушы жағдайды  анағұрлым жетілдіруге  бағытталған жағдайлар әзірленеді.

Дегенмен, оқушылардың  пікірі бойынша,  педагогикалық тәжірибедегі табысты өзара іс-әрекетке мұғалім  тарапынан мынадай жағымсыз көріністер кедергі келтіреді: билікті көксеу - 94 %,  қаталдық- 91 %, даңққұмарлық-90 %, сараңдық -83 %, мәдениетсіздік- 78 %, мейірімсіздік-83 %, дөрекілік - 65 %.

Кәдуілгі мұғалімнің кәсіби бағдарында құндылықтар мен  идеалдардың ашық және санасыз түрдегі  терең де мәнді қарама-қайшылығын бақылауға болады. Руханилықты және жеке тұлғаның  мәдениетін педагогикалық  еңбектің мәнін анықтайтын  ең жоғары құндылық  (ізгілік) ретінде жариялай отырып, мұғалім  өз кәсіби іс-әрекетінің  идеалы, үлгісі ретінде  технократты  таниды. Сәйкесінше, тәжірибеде де өз идеалына сай әрекеттенуге тырысады. Бір жағынан, насихатталып, жарияланған құндылықтар мен екінші жағынан,  мұғалімнің өз мінез-құлық үлгілерінің арасындағы қарама-қайшылық, алшақтық  міндетті түрде оқушыларда көрініс табады.

 

Өз іс-әрекетінің рухани  жағы мен рухани құндылықтар  мұғалімнің өзін аз толғантады. Сауалнама  жүргізілген мұғалімдердің  шамамен  70 %-ы руханилық, зиялылық, жан-жақты  эрудиция тек кейбір мұғалімдерге ғана тән деп есептейді. Мұғалімдердің  көпшілігі өзінің рухани денсаулығының  деңгейін орташа -65,1 %,  жоғары дерлік -15,2 %, төмен -11 % ретінде бағалайды; 2 % -ы өздерін жоғары және басқыншылық  деңгейде деп санайды. Мұғалімдердің 90 %-тен астамы рухани жұтаңдықты, психологиялық  шаршауды: оқу тақырыбын аяқтағаннан  соң -6,5 %; жұмыс күнінің соңында - 11 %; жұмыс аптасының соңында – 21,7 %; оқу жылының соңында – 23,9 %; жартыжылдықтың соңында -26 % сезінеді. Психологиялық шаршау жағдайы үшін анағұрлым тән жағдай: ашушаңдық -41,3 %;  апатия, шынайы болмыстан қашықтау тілегі -21,7 %; эмоциялық дүмпу -21 %; қоршағандармен қарым-қатынаста өзін-өзі басқара  алмау - 2 %. Мұғалімдердің пікірінше, рухани мәселелердің негізгі себептері: отбасындағы мәселелер – 30,4 %; бастығымен қарам-қатынас – 21,7 %;  рухани жалғыздық  – 17,7 %; студенттермен қарым-қатынас- 10,85 %; әріптестерімен қарым-қатынас - 9 %. Рухани мәселелерді шешудің негізгі  құралдары ретінде мұғалімдер мыналарды  атайды: оқшаулану – 41,3 %; табиғатпен тілдесу -28,4 %; достармен қарым-қатынас-26 %; психологиялық тренингтің әртүрлі  нұсқалары – 4,59 %; дене жаттығуларымен шұғылдану – 4,5 %.

Рухани денсаулық  мәселелері, оқытушылардың пікірінше, тікелей назар салатын пән  ретінде қарастырылмайды: мұғалімдердің 54,5 %-де қызығушылық кездейсоқ пайда  болады;  25 % -ы  бұл мәселемен  мақсатты түрде, бірақ сирек айналысады; тек 16 % -і  ғана бұл мәселеге мақсатты және жүйелі түрде назар аударып, осы саладағы өз білімдерін ұдайы  толықтырып отырады. Рухани іс-әрекетке оларды мынадай мүмкіндіктер тартады: адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі жетілдіру  -50 %; пікірлестер ұжымындағы қарым-қатынас - 25 %; кәсіби тұрғыдан  өзін – өзі  жетілдіру – 22,7 %. Олар рухани іс-әрекеттің  мынадай түрлерін қалайды: өнер-54,5 %; дін – 40,9 %; ғылым-18  %; саясат-16 %.

Сонымен қатар мұғалімдердің 38,6 % -і осы салада жеткілікті меңгерілген  білімдері  жоқ деп санайды, ал 18  %-ы көп  білімнің қажеті де жоқ  деп есептейді. Мұғалімдердің   6,81 % -ы  руханилыққа  белсенді бағдарлану кәсіби іс-әрекетке көмектеспейді; сирек  көмектеседі -54,5 %;  әрине, көмектеседі - 38 % деп санайды. Рухани іс-әрекеттің  мұғалімдердің денсаулығымен байланысы  өте әлсіз. Осыған байланысты сауалнамаға  жауап берушілердің 6,81 %-ы оны  мүлдем жоққа шығарды; 25 %-ы  тән  саулығы пен рухани дамудың байланысын жоққа шығармайды, бірақ оны өздері сезінбеген; 54,5 %-ы  тән  саулығын  нығайту үшін басқа да құралдарды қолдану қажет деп есептейді.

Рухани даму мәселелеріне сауалнамаға жауап берген студенттердің  28 % жүйелі және мақсатты түрде қызығушылық  танытады және дәл осындай мөлшердегі студенттер бұл мәселеге сирек қызығушылық  танытады; болашақ мұғалімдердің 24  %-ы  жағдайға байланысты қызығушылық  білдіреді, ал 16 %-ы қызығушылық танытпайды. Әлеуметтанушылық  зерттеулер педагогикалық  оқу орындары студенттерінің рухани іс-әрекеті түрлерінің мынадай сатыларын  анықтады: өнер-64 %; ғылым-56 %; дін-52 %; саясат-20 %. Сонымен қатар студенттердің 8 %-ы дінге  және 48 %-ы саясатқа теріс  көзқараста.

Осылайша, студенттердің  рухани тәрбиесі мен өзіндік руханилықтарының қалыптастырылуы көптеген педагогтардың  кәсіби қызығушылықтарынан тыс қалып  қояды, дегенмен оқыту мен тәрбиелеу  процесіне барлығы ат салысады.

Руханилық - адамның  ішкі, психикалық өмірінің бейнеленуімен  байланысты  әртүрлі ұғымдарды (сана, түйсік, білім, ойлау, ақыл-ой және т.б.) біріктіретін интеграциялаушы құбылыс  ретінде қарастырылады. Бұл біртұтастықтың іргетасын  адамның қажеттіліктері құрайды.

Біздің ойымызша, мұғалімнің  тұлғалық – кәсіби дамуы  барысында мораль мен адамгершілік индивидтің  санасында  этикалық сананың  анағұрлым жоғары рухани формасына сәйкес оның  шектеулі формалары ретінде түсінілуі  қажет. Адам санасының рухани пісіп-жетілуі  мораль мен адамгершілік сияқты екі  қарама-қайшылықтың бірлігіне қол  жеткізу деңгейімен анықталады. Руханилық  адамның шексіз өзгеріп, дамушы жан  ретіндегі әлеуеттік мүмкіндігімен  байланысты, сондықтан оның принциптері  әрине, сөзсіз  мойындалады  және жалпыға ортақ болып табылады.  Мораль адамның  қандай да бір топтың шынайы өмір тұрмысындағы  мүшесі ретіндегі  шектеулілігімен байланысты және нормалар мен ережелердің соңғы жүйесі болып табылады. Ол  - жалпы адамгершіліктік  емес, әрдайым топтық (таптық, ұлттық және т.б.) болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Зерттеу жұмысы бүгінгі қоғамдағы  әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сәйкес жоғары білім беру жұмысының  мақсат міндеттерін, жаңашылдық сипатын  айқындап болашақ бастауыш мектеп мұғалімін  кәсіби іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың  көкейкестілігін әдіснамалық-теориялық  тұрғыда негіздеумен сипатталады.

Кәсіби-педагогикалық іс-әрекет–бұл педагогтың кәсіби шығармашылығының ерекше түрі, ол балаларға білім және олардың  дамуына жағдай жасау арқылы әлеуметтік мәдениет тәжірибесін беруге бағытталған.

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті бір тұтастық ретінде меңгеру  болашақ мұғалімнің өзін-өзі өзектендіруін  қарастырады, мұндай қабілеттілік көбінесе өз бетімен жұмыс жасауда және тәуелсіз болуда, шығармашылық қабілеттерін дамытуда, өзін-өзі дұрыс бағалауда  көрініс табады. Сонымен қатар  тұлғаның өзін-өзі өзектендіруінде  әлеуметтік жағдай туралы да айтуға болады. Мысалы,  өзінің барлық мүмкіндіктерін кәсіби-педагогикалық қызметке бағындыру, өз тәжірибесіне сену, проблемалық  педагогикалық жағдайларды шешу үшін жеке педагогикалық құрылымын  құру.

Болашақ мұғалімді тұлға  ретінде кәсіби-педагогикалық іс- әрекетті меңгеру арқылы дамыту кезіндегі  табиғи сәйкестік идеясы әрдайым  тұлғаның ішкі табиғатының оқушыларға әсерінің сәйкестік деңгейін және ақпаратты  өңдеуін анықтауға мүмкіндік  беретін құрал болып табылады.

Студенттерді кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетке дайындау моделін құрудың  жетекші қағидалары тұтастық, дамыту, сәйкестік және сақтау қағидалары болып  табылады. Кәсіби-педагогикалық танымдағы  тұтастық қағидасы оның таным әдістері (нұсқаулықтары мен) дедукциялары арасындағы ара қатынасын анықтайды, пәнішілік  және пәнаралық  байланыстарды оларды жүзеге асыру құралы ретінде оңтайландыруды қарастырады. Даму және сәйкестендіру  қағидалары оқу таным процесін және оқушылардың жоғарғы психикалық функцияларын дамыту процесін анықтайды. Педагогикалық жүйедегі қалыптасқан  қағида кәсіби-педагогикалық қызметті оның даму барысында мазмұны мен  құрылымын қарау кезіндегі тұрақтылық ретінде көрініс табады.

Болашақ мұғалімдерді кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетке дайындаудың тұжырымдық моделі осы қызметтің мазмұны  мен құрылымын меңгеруді қарастырады. Кәсіби-педагогикалық іс- әрекет моделі функционалдық, мазмұндық, операционалдық  және жеке компоненттердің біртұтастығын  қамтиды. Кәсіби-педагогикалық іс- әрекет моделі жүйесін құрушы фактор ретінде  қызметтің іскерлігі мен дағдыларын жеке-бағыттық қалыптастыруды қамтамасыз ететін және педагогтың жеке басының  дамуына ықпал ететін табиғи сәйкестік  идеясы ұсынылады. Студенттерді кәсіби-педагогикалық  қызметке дайындау барысында олар түрлі  модельдерді ұғынады. Мысалы, функционалдық  құрамдастың мазмұндыққа айналуы, содан соң – операционалдыққа және керісінше айналуы. Бұл оқытуда  жеке бағытты қамтамасыз етеді.

Кәсіби-педагогикалық іс- әрекет моделін ұсыну жолы ретінде  алгоритм мен эвристиканы және олардың  біріккен үйлесімін алуға болады. Олардың біріккен үйлесімінің бірінші  жағдайында негізгі нысан эвристика (функционалдық компонент), болып  табылады, ал алгоритм қосымша функцияны  атқарады; екінші жағдайда (мазмұндық  компонент) – эвристика мен алгоритм бір-бірімен өзара келісе отырып, екі түрлі рөлді білдіреді; үшінші жағдайда (операционалдық компонент) –  жүйе құраушы нысан алгоритм, ал эвристика жеке әрекеттердің мақсатын түсіндіреді. Кәсіби-педагогикалық  іс- әрекетті дайындау процесі оның мазмұны мен құрылымын ұғынудыды  қамтамасыз етеді, нақты педагогикалық  қызметін шығармашылық орындау мүмкіндіктерін ашады,  мұғалімнің жеке мүмкіндіктерін және дамушы оқу түрін жүзеге асырады.

Эксперименттік тексеру  барысында болжамдар оның барлық негізгі ережелерін анықтады. Сонымен  қатар автор зерттеу нәтижесі ЖОО-дағы педагогтың қалыптасу ерекшеліктерін жоққа шығармайды. Педагогикалық  білімнің бұдан әрі зерттеу бағыттары  былайша қабылдаған жөн: психология-педагогикалық  жүйенің ғылыми негіздеме кәсіби-педагогикалық  қызметтің мазмұны болып саналады; кәсіби-педагогикалық білімнің тұрақты  және вариациялық компоненттерінің мазмұнын анықтау;    кәсіби-педагогикалық  қызметті қалыптастыру барысында педагогикалық  ЖОО студенттерінің теориялық және практикалық қызметінің өзара байланысын анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Столяренко Л.Д. Основы  психологии / Л.Д. Столяренко. - 2-е  изд. - Ростов н/Д: Феникс, 1997. - 736 с.

 

2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология / Т.Г. Стефаненко. – М.: Академический  проект, 1999. – 320 с.

 

3. Яковленко Л.Н. Адаптация  первокурсников // Аспирант и соискатель. – 2003. – С. 116-120.

 

4. Воронский В.А. Исследования  студентов к условием в вузы / В.А. Воронский // Соционика. –  2001. - №6. – С. 29-33.

 

5. Любимова Г.Ю. От первокурсника  до выпускника / Г.Ю. Любимова// Вестник  Московского Университета. Сер 14. Психология. –2001.- №1. 48 – 52 с.

 

6. Свиридова Н.А Адаптационные  процессы в среде молодежи /Н.А  Свиридова // соц. ис. № 1. 2002.

 

7. Дудник Е.А. Адаптация  учащихся младщих классов к  условиям обучения в среднем  звене. Дипломная работа. - У-Ка, 2000.

 

ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Рабочая книга практического  психолога / Под ред. А.А. Бодалева  и др. – М.: Институт Психотерапии, 2003. – 640 с.

 

2. Пономаренко В.А. Страна  Авиация. - М.: Наука, 1995.

 

3. Бабанский Ю.К. и др. Педагогика высшей школы –  Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 176 с.

 

4. Основы педагогики и  психология высшей школы / Под  ред. Акад. АПН СССР А.В. Петровского. - М., 1986.– 303 с.

 

5. Брушлинский А.В. Деятельностный  подход и психологическая наука  // Вопросы философии. - №2. - 2001. - С. 89-95.

 

6. Сергиенко Е.А. Становление  субъекта: неоконченная дискуссия// Психол. Журн. - №2. - 2003. - С. 114-120.

 

7. Зимняя И.А. Педагогическая  психология: учеб.пособие. – Ростов  н/Д.: Феникс, 1997. – 480 с.

 

8. Максимова Н.Е. и др. Структура и актуалгенез субъекта  с позиций системно-эволюционного  подхода // Психологический журнал, № 1. – 2004. – С. 17-40