Зияты бұзылған 3-5 сынып оқушылардың жазбаша сөйлеу тілі бұзылыстарының сипаты

«Фонематикалық талдау»  термині қарапайым және күрделі  дыбыстық талдауды анықтайды. Қарапайым  түріне сөзде дыбысты бөлу жатады. В.К.Ординский бойынша бұл құрылым  мектепке дейінгі балаларда кездейсоқ пайда болады. Күрделі түрі болып, сөзді бірінші және соңғы дыбысты бөліп, онын орнын анықтауы болып табылады. Ең күрделі түріне сөзде дыбыстардың бірізділігін, санын, басқа дыбыстарға қатысты орнын ажырату болып табылады. Қуыспен айтылатын дыбыстар жарылып шығатын дыбыстарға қарағанда оңай бөлінеді. Жарылып шығатын дыбыстар сөз аяғында жақсы анықталады. Екі-үш  дауысты дыбыстың топ құрамында дауыссыз бен дауысты дыбыстар бар топқа қарағанда оңай талданады. Бұл дауыстылар тізбеінде әр дыбыс бөлек дыбыстау сияқтылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар әр дыбыс сөйлеудегі айтылудың бірлігін көрсетеді. Осындай ерекшеліктерге байланысты бірінші дауысты дыбыстар материалында, одан кейін буын қатарында, үшінші бір немесе екі буынды сөздерде өткізу керек.

Күрделі фонематикалық  талдауды қалыптастырғанда, барлық ойлау  іс-әрекеттер белгілі құрылымдық кезеңмен өтетінін ескеру керек (П.Я.Гальперин  бойынша).

Бірінші кезең: Фонематикалық  талдау мен жинақтауды көмекші құралдар мен іс-әрекеттер арқылы қалыптастыру; буындық құрылымы бар кесілген азбукадан сөз құрастыру; белгілі сандық дыбысы бар сөздерді сөйлемнен таңдап алу; сөз туу үшін белгілі буынға әр түрлі сандық дыбыс қосу; белгілі сандық дыбысы бар сөздер ойлау; әр дыбысқа сөз ойлау. Сөз тақтаға жазылады. Дыбысқа сәйкес басталатын әр әріпке сөз алу; сөз түрлендіру (дыбыс қосу, дыбыстар орнын ауыстыу арқылы); жазылған сөзден сөздік тізбек құру, әр аяққы әріп келесі сөздің басы болып құрылу керек; сөз жұмбақ, т.б.

Бастапқы жұмыс көмекші  құралдарға сүйеніп жүреді: сөздің графикалық схемасы мен фишкалар т.б.

Екінші кезең: Фонематикалық  талдауды ойлау жоспарында  қалыптастыру. Бейнелеу арқылы сөзді атамай, жеке есту арқылы қабылдамай, іс-әрекетті оқушылар дыбыстың саны мен кезектілігін анықтайды. Мысалы тапсырмалар: үш, төрт, бес дыбысы бар сөздер ойлау; төрт, бес дыбыстан тұратын суретті бөліп алу; сөзде дыбыстың санына қарай суреттерді екі топқа бөлу.

Жазбаша жұмыстар: сөзге  қалып қойған әріпті қою; берілген дыбыс  басында, ортасында, аяғында кездесетін сөздер алу; сөйлемнің графикалық схемасын салу, т.б.

Аграмматикалық дисграфияны  түзету.

Жұмыстың негізгі міндеті  балада морфологиялық-синтаксистік білімділігін, сөздің және сөйлем құрылымының морфологиялық  элементтер түсінігін қалыптастыру. Жұмыстың негізгі бағыттары: сөйлем құрылымын анықтау, сөзжасам және сөз түрлендіру функцияларын дамыту, сөз құрамының морфологиялық жүйесін меңгеру, сөйлем құрылымын үйренуі мен тығыз байанысты. Сөйлемдермен жұмыс келесі жоспармен құрылады: екі сөзді сөйлем; үш, төрт сөздерден тұратын сөйлемдер. Бастапқыда балаларда көрнекі схемалар арқылы сөйлем құру әдісін түсіндіреді. Сұраққа жауап арқылы өз бетінше сөйлем құру тапсырма түрлері де қолданылады. Сөз өзгерту функциясын қалыптастыруда, жұрнақ, жалғаулар өткен уақытқа көңіл аударылады. Сөз өзгерту мен сөз түрлендіру сөзде , сөйлемдерде, тексттерде бекітіледі. Сөздің грамматикалық жағын түзетуде дыбыстық, буындық таңдауын дамытамыз. Срнымен қатар сөз қорын жүйелеуге арнайы жұмыс қажет.

Оптикалық дисграфияны  түзету.

Жұмыс келесі бағытта жүргізіледі: көру қабылдауын, түсті тануын, көлемдік түрлерін дамыту; көру есте сақтауының көлемін кеңейту; кеңістікті бағдарлауын қалыптастыру; көру талдау мен жинақтауын дамыту.

Көру қабылдауын дамытуда әріпті тануына арналған жаттығулар беру қажет, мысалы: әріптер қатарынан  керекті әріпті табу, әріпті сәйкестендіру, дұрыс орналаспаған әріптерді түзету, балада түр, түс, көлем түсініктерін анықтау т.б.Логопед фигуралар  беріп (көлемі, түсі, түрі әр түрлі), бір түстегі фигураны алуды ұсынады. Фигура формаларын шынайы заттармен (дөңгелек-қарбыз, үшбұрыш – үй шатыры, т.б.) сәйкестендіру тапсырмаларын беруге болады.

Есте сақтауын дамытуға келесі жұмыс түрлерін құрастыруға  болады:

• «Не жетіспе қалды?» Үстелге 5-6 зат, суреттерді беріп, суреттер есте сақталулары қажет. Содан кейін олардың біреуі алынып тасталады. Балалар не жетіспегенін айтады.
• Оқушылар 4-5 суреттерді есте сақтап, естеріндегі суреттерді 8-10 суреттер арасынан бөліп алады.
• «Не өзгерді?» логопед үстелге 4-6 сурет қояды, балалар оның кезектілігін есте сақтайды. Логопед сурет орындарын ауыстырады, балалар не өзгерненін айтады.
• Әріп, фигура, сандарды бірінші қалпына қарай орнына қою.

Оптикалық  дисграфияны  түзетуде кеңістікті бағдарлауға көңіл  бөлу қажет. Кеңістікті бағдарлау өзіне бір-бірімен тығыз байланысты екі түрлі бағдарлауды кіргізеді: өзінің денесін бағдарлау және қоршаған кеңістікте бағдарлау. Қоршаған ортада бағдарлауды дамыту:

• заттарды балаға қатысты орналастыру (оңға, солға)
• Сол жақта орналасқан заттарды ата.
• Екі, үш заттар немесе бейнелерінің кеңістіктік сәйкестігін анықтау.

Одан кейін логопед  нұсқасы бойынша тапсырмалар  орындау: қаламды кітаптың сол жағына қой, кітапқа қатысты қалам қай  жақта орналасқан? (оңда, солда). Одан кейін үш зат беріліп, тапсырма беріледі: кітапты өз алдыңа қой, оның сол жағына қарындашты, оң жағына қаламды қой, т.б.

Осындай сияқты тапсырмаларды  фигура мен әріптерді кеңістікте орналастыруын анықтауға беріледі: тік сызықтың сол жағына әріпті жаз; дөңгелекті алдыңа қойып, оның оң жағына төрт бұрышты, сол жаққа нүкте қой т.б. Бұл кезеңде сонымен қатар әріптің бейнесіне, элементтеріне, оларды жинақтауға, графикалық ұқсас әріптердің бейнелерін ажыратуға жұмыс жүреді. Мысалы: фигура, әріпті ұқсас әріп, фигура қатарынан табу; нұсқау бойынша әріпті, фигураны салу; айнадан көрсетілген бейнеден, сәйкес, дұрыс бейнеленген әріпті көрсету; әріп элементін толықтыру; бірдей элементтен құралған, бірақ әр қалай кеңістікте орналасқан әріпті ажырату.

Оптикалық дисграфияны түзетуде үлкен орынды оптикалық бейнелерді анықтау, ұқсас әріпті ажырату жұмыстары алады. Бұл дұрыс меңгерілу үшін оларды ұқсас заттар бейнелері мен сәйкестендіреді (о-дөңгелекпен, з-жылан, ж-қоңыз,т.б.) Ұқсас әріпті ажырату (буында, сөзде, сөйлемде, текстте) жүреді. Көбіне аралас әріпті салыстыру жұмысы әр түрлі анализаторлардың жұмысын белсендетуге бағытталған жұмыс қолданылады.

Баланың жазуда маторлы  қиыншылығында, яғни сөздің құрылымының  бұзылуында (тастап кету, алмастыру, әріп, буын қосу) түзету сабақтарында әр түрлі әріптің есту, көру бейнесіне бағытталған жаттығулар беріледі. Бұл жұмыс сөздің дыбыстық талдауынан басталады. Сөйлемнен бөлініп алынған сөз буынға бөлінеді, логопедпен айтылады, кейін бала бір-екі рет қайталайды. Жазуда қиыншылық тудыратын буындар (4 немесе 5 буындық сөздер) естуі бойынша талданады, қима азбукаларынан құралады, одан оқылып жазылады.

Сонымен, балаларда жазу тілінің бұзылуы сөздік бұзылудың  кең тараған, күрделі, әр түрлі патогенезі бар бұзылыс. Логопедиялық жұмыс  бұзылу механизмін, оның белгілерін, бұзылыс құрылымын, баланың психологиялық ерекшелігін ескеріп, ажырату көрінісін алады. Оқушылардың қате түрлерін, олардың туу себебін анықтап, сол бағытта жүйелі үздіксіз түзету жұмысын  жүргізсе нәтижеге жетуге болады. Әрине, жұмыс бүкіл оқу барысымен байланысты. Балаға ертеден түзету жұмысын жүргізсе,  жұмыс нәтижелі болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы  Т Ы Н Д Ы

 

Арнайы әдебиетке шолу барысында жазудың психофизикалық негіздерін жазуды меңгеру қиыншылықтаран  қалыптастыру ерекшеліктері, жазу жұмысындағы қате түрлерін оның туу себептері жөнінде әр түрлі авторлардың : М.Е.Хватцев, А.Р. Лурия,  Ф.А.Рау, В.В. Воронкова, О.А.  Токарева, В.И.Коломыткина, Д.И. Орлова, Г.А. Калие, және т.б. көзқарастары мен зертеулерінен мағлұмат алдық. Жазу түрлі анализаторлардың, артиккуляциялық аппаратың қимыл –қозғалыстың бірлестігімен іске асып, күрделі үрдістерден өтіп құралады. Қазақ тілінде орфографияны оқыту негізінде С.  Рахметова,  С. Қазыбаев,  И. К. Ұйықбаев, З. Әсемжанова еңбектері кеңінен қарастырылып, орфографиялық принциптерді талдадық  зияты бұзылғаноқушыларының жазуында кездесетін орфографиялық қателерді анықтау мақсатымен жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесңнде, арнайы әдебиетке шолу барысында жазуға қатысты мағлұматтарға сүйене отырып кездескен қателерді төрт топқа топтастырдық.

1.Сөздің дыбыстық құрамындағы  қателер

2.Лексико-грамматикалық  қателер

3. Графикалық қателер

4.Емлелік және тыныс  белгілеріндегі қателер.

Зерттеу дәстүрлі әдіс бойынша  жүргізіледі. Зерттеудің нәтижесінде зияты бұзылғаноқушыларында диктант жазу мен көшіріп жазуда сөздің дыбыстық құрамындағы қателер жиі байқалады. Оның ішінде алмастыру, атастыру, әріптің түсіп қалуы жиі кездесті. Бұл жағдайды зияты бұзылғаноқушыларына қатаң, ұяң дауыссыз дыбыстарды және жуан, жіңішке дауыстыларды жазу ережелері, айтылуы мен дыбысталуы ұқсас дыбыстарды ажырату өте қиын екендігімен байланыстырамыз. Оқушылар тыныс белгілерін орынсыз қояды немесе тастап кетеді, ережелерді жазу барысында ескере бермейді. Жазудың екі түрінде де қателер көп мөлшерде кездесті. Жазудың қалпына жазу жұмыстарының түрі де әсер етеді. Оқушыларға  көшіріп жазуға қарағанда диктант жазу қиынға соқты. Оқу барысында сыныптан сыныпқа жоғарылаған сайын қателер саны азайған. Тұрақты қателер: алмастыру, шатыстыру, әріп тастау, әріп қосу, лексико-грамматикалық, емлелік және тыныс белгілеріндегі қателер. Айта кететін жайт бастауыш сыныптан жоғарғы сыныпқа көшкенде емлелік және тыныс белгілеріндегі қателер саны артып отырғандығы көрінеді.Оны оқу материалының күрделенуінен және анайы оқулытың жоқтығымен байланыстырамыз.

         Көмекші мектептің үшінші сыныбына  арналған оқулығындағы жатығуларға  қосымша өз тапсырмаларымызды,  сауатты жазу дағдыларын қалыптастыруға  бағытталған жатығулар қарастырылып  ұсынылады.

         Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді әдістемелік негіздерді құрастыуда және түзету жұмысын ұйымдастыруда қолдануға болады. Ұсынылып отырған жұмыс бағыттарын мұғалімдер, логопедтер өз жұмыстарында пайдаға асырулары мүмкін

 

 

 

 

                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1.Аксенова А.А «Особенности  развития устной и письменной  речи у учащихся вспомогательной  школе» М-1967.

2.Ананьев Б.Г. «Анализ  трудностей в процессе овладения  детьми чтением и письмом»М-1965.

3.Алтухова Т.А. «Состояние профессиональной компетентности учителей логопедов общеобразовательных школ в предупреждении коррекции нарушений письма и чтения» //Дефектология №2 2007

4. Аксенова А.К. «Методика  обучения русскому языку в  коррекционной школе» Москва 2002

5.Аксенова А.К., Якубовская Э.В. «Дидактические игры на уроках русского языка в 1-4  классах вспомогательной школы» Москва 1991.

6.Беркан Освальд «О  расстройствах речи и письма» М-1964

7.Боголевский Д.Н. «Правописание  как сознательный навык» М-1957

8.Бурьянов Е.Б. «Психология обучения письму» М-1959

9.Бектаева К.Ж. «Особенности  усвоения правописания учащимися  младших классов вспомогательной  школы с казахским языком обучения»Журнал-Вестник№1(8)2006.

10.Воронкова В.В. «Дифференцированный  подход при обучении правописания  учащихся младших классов вспомогательной школе»М-1972

11.Воронкова В.В. «Особенности  обучения учащихся вспомогательной  школе» М-1981.

12.Выготский Л.С. «Избранное  психологические исследование»М-1956

13.Волкова Л.С., Лалаева Р.И., Мастюкова. «Логопедия» М-1989.

14.Волкова Л.С.Селиверстов  В.И. «Хрестоматия по логопедии»2том.  М-1997.

15.Гнездилов М.Ф. «Развитие  письменной речи у умственного  отсталого школьника»М-1970

16.Давыдова В.В. Нежновой  Т.А. «Развитие устной и письменной  речи учащихся» М-1998

17.Денисова И.А. «Дифференцированный подход в предупреждении дизорфографии у младших школьников с общим недоразвитием речи»Автореферат.РК.Алматы-2007.

18.Денисова И.А. «К  вопросу о нарушениях письма  у младших школьников с общим  недоразвитием речи» Журнал-Вестник №2 (7) 2005.

19 Денисов И.А. «К  вопросу о состоянии орфографической  грамотности учащихся специальных  школ». Менеджмент и образование  2007,1

20. Денисов И.А. «Обучение построению позиционной модели слова как средства предупреждения дизорфографии у младших школьников с общим недоразвитием речи» Менеджмент и образование 2007,2

21.Дьяченко М.М. «Профилактика  нарушений чтения и письма  на логопедических  занятиях по подготовке к школе»//Шк. Лог №5 2006

22.Ефименко Л.Н. «Исправление  и предупреждения дисграфии у  детей»      М-1972.

23.Ефименко Л.Н. Садовникова  И.Н. «Исправление и предупреждение  дисграфии у детей»Москва-1972.

24.Ефименко Л.Н. «Коррекция  устной и письменной речи учащихся  младших классов»М: «Просвещение»1991.

25.Елецкая О.В. Горбачевская Н.Ю. «Коррекция дизорфографии у учащихся 5-6 классов. М-: Школьная пресса 2003

26.Жинкин Н.И. «Развитие  письменной речи учащихся 3-7классов»Известия.Вып.73-М.1956

27.Итина Р.Е. «Методические  указания к исправлению дисграфии»М-1960.