Зияты бұзылған 3-5 сынып оқушылардың жазбаша сөйлеу тілі бұзылыстарының сипаты

Дисграфияны топтастыру мынадай әр түрлі өлшемдерге негізделеді  анализаторлардың психикалық қызметтердің бұзылуы, жазу операциясының қалыптаспауы.

О.А. Токарева дисграфияны 3 түрге бөледі: акустикалық, оптикалық, моторлы. Акустикалық дисграфияда  естігенін қабылдауда саралай алмау, дыбыстық талдау мен жинақтаудың жеткіліксіз дамуы. Көбінесе жіберілетін қателер: дыбыстарды тастап кету, орнын ауыстырып жазу.

Оптикалық  дисграфия  көргенінен әсерлену және елестетудің  тұрақсыздығына негізделеді. Мұнда  жіберілетін қате: дыбыстардың орнын  ауыстыру, біріктіріп жазу.       

  Мысалы:   п-н, п-и, ш-и, б-д,

                      у-и, ц-щ, м-л, п-т, н-к.

Моторлы  дисграфияға  жазу кезіндегі қол қимылының  қиындығына, сөздің дыбыстық және көру бейнелерімен бірге моторлы бейнелерінің бұзылуына негізделген.

Дисграфияны түрлі ғалымдар әр түрлі етіп топтастырған. Дисграфияны  түрлері бойынша  төмендегідей қарастырамыз: артикулярлық- акустикалық дыбысты  танып білудің бұзылысы,  тілдік талдау және топтау : аграматикалық  дисграфия: оптикалық дисграфия.

           1. Артикулярлық - акустикалық дисграфия көбіне М.Е. Хватцев  ауызша тілдің бұзылысы негізінде бөлген дисграфияға ұқсас.

 Бұл М.Е. Хватцев  терминалогиясы бойынша « жаздағы  тіл кемістігі». Бала қалай айтса  солай жазады. Оның негізіндегі  жазуындағының дұрыс емес айтылуы дұрыс емес айтуға  жүгіну жатыр. Сөйлеу процесінде бала дыбыстарды қате айтуына жүгініп сөйлеудегі кемістігін жазуыда көрсетеді. Артикулярлық – акустикалық дисграфия әріптерді тастап кету немесе алмастырудан көрінеді. Көбіне дизартрия, ринолалиясы бар балаларда байқалады. Жазу кезінде әріптердің  алмастырылуы, жазбаша тілде жойылса немесе түзетілсе  де қалып қояды. Бұл жағдайда іштей айту кезінде  дұрыс артикуляцияға жеткілікті түсінігі жоқ деп болжауға болады  өйткені,  дыбыстардың кинестетикалық бейнелері анық қалыптаспаған. Бірақ дыбыстардың  алмастырылуы мен қалып қалуы жазуда үнемі көріне бермейді. Бұл кейбір жағдайларда сақталған функциялардың есебінен компенсацияның жүруімен түсіндіріледі.

      Дыбысты  танып білудің  бұзылуы негізіндегі дисграфия.

Дәстүрлі терминология бойынша бұл аккустикалық  дисграфия.

Фонетикалық жағынан  сәйкес  жақын дыбыстарға әріптердің алмастырылуынан көрінеді. Бұл жағдайда ауызша тілде дыбыстар дұрыс айтылады. Көбінесе келесідей дыбыстарды білдіретін әріптер алмастырылады. Ысқырық,  ызың,  дауысты және дауыссыз, африкаттар (ч-ть, ч-щ6 ц-т, ц-с). Дисграфияның бұл түрі дауыстылардың жуан және жіңішкелігінің  дифференцациясының бұылуы нәтижесінде жазуда барлық дауыстылардың дұрыс емес жіңішке болып белгіленуінен көрінеді. Жиі кездесетін қателіктер сөзде екпін түсіп тұрғаның өзінде дыбыстың алмастырылуы  болвп табылады. Фонемді танып білу немесе ажырату негізіндегі дисграфия анық түрде сенсорлы алалия және афазиядан көрінеді. Ауыр жағдайларда артикулярлық және акустикалық дыбыстарды белгілейтін әріптер шатастырылады (л-к, б-в, п-н). Шатастырылатын әріптерге сәйкес дыбыстарды айту қалыпты болып табылады. Бұл түрдегі дисграфияның миханизмі туралы бірдей пікір жоқ. Бұл фонемдік ажырату процесінің күрделігімен  түсіндіріледі. Зерттеушілердің пікірі бойынша (И.А. Зимняя, Е.Ф. Соботович, А.А. Чистович ) көп деңгейлі фонемдік ажырату процесі түрлі операциялардан тұрады.

1.    Қабылдау кезінде тілді есту анализі жүзеге асады (синтетикалық дыбыстық бейнелердің анаметикалық ыдырауы).

2.    Акустикалық бейне артикулярлық шешімге ауысады, бұл түсініктер мен кинеститикалық талдаудың сақталуы, проприцептивті талдаумен қамтамасыз етеді.

3.  Есту кинестетикалық бейнелер шешім қабылдау үшін  қажет уақыт ішінде сақталады.

4.  Фонемамен дыбыс салыстырылады, фонеманы таңдау операциясы жүреді.

5.   Есту және кинестетикалық бақылау негізінде үлгімен салыстыру жүзеге асады одан кейін түпкілікті шешім қабылданады. Жазу процесінде бұл процестің қызыметі күрделенеді, фонема әріптің белгіні көру бейнелерімен салыстырылады.

         Кейбір авторлар (С. Борель- Мезонни, О.А. Токараева) фонетикалық жақын дыбыстарды белгілейтін әріптердің алмастырылуы негізінде есту қабылдауының анық еместігі дыбыстардың есту дифференцациясының  нақты еместігі жатыр деп есептейді.Ауызша айтудан гөрі дұрыс жазу үшін дыбыстардың нәзік дифференцияциасы керек. Бұл бір жағынан ауызша тілдің семантикалық мәнді бірліктерінің қабылдануының жетіспеуі құбылысымен байланысты. Ауызша тілдегі есту дифференцациясының аз кемістігінің тіл тәжірибесіндегі моторлы стереотип есебінде, кинестетикалық бейнелер есебінде орны толтырылады. Жазу процесінде фонемаларды дұрыс таңдау  және ажырату үшін барлық дыбыстардың акустикалық белгілері талдану керек. Екінші жағынан жазу процесінде дыбыстар дифференцияциасы , фонеманы таңдау елестеу бойынша есту бейнелердің іздік әрекеті негізінде жүзеге асады. Ақыл-ойы кеміс балалардағы жазудың бұзылысын зерттеген  басқа авторлар (Е.Ф. Соботович, Е.М. Гопиченко). Әріптердің алмастырылуын келесімен байланыстырады. Фонемдік ажырату кезінде балалар дыбыстардың артикулярлық белгілеріне сүйенеді және бұл кезде есту бақылауын пайдаланбайды. Бұл зерттеулерге қарама-қарсы Р.Бекер мен А. Косовский әріптердің алмастырылуының негізгі механизмі кинестикалық талдаудың қиындығы деп есептейді. Оардың зерттеулерінің көрсетуінше дисграфиясы  бар балалар жазу кезінде кинестетикалық түсінулерді дұрыс қоданбайды.  Оларға өз бетінше жазу немесе жат  жазу кезінде ауызша қайталап отыру көмектеспейді айтып отырып жазудың

(Л.К. Назорова әдісі). Болмауы қателер санына жер жетпейді. Ал дисграфиясы жоқ балаларда қате санының жазу кезінде 8-9 есе көбеюіне әкеледі. Кейбір авторлар әріптердің алмастырылуын фонематикалық жетілумен, фонема туралы түсініктің қалыптасуымен,  фонеманы таңдау операцияларының бұзылысымен түсіндіреді. (Р.Е. Левина, Л.Ф. Спирова). Дұрыс жазу үшін фонеманы ажырату және таңдау процесінің барлық операцияларының қызметінің жеткілікті деңгейі қажет. Қандайда бір бөлімнің бұзылысы (есту, кинестетикалық талдау, фонеманы таңдау операциясы, есту және кинестетикалық бақылау). Фонемалық ажыратудың тұтас процесін қиындатады бұл жазудағы әріптердің алмастырылуынан көрінеді.Фонемдік ажырату операцияларының бұзылыстарын еске ала отырып дисграфияның бұл түрінің келесі түрлерін бөлуге болады.

Акустикалық, кинестетикалық, фонемалық.

3. Тілдік талдау және топтау бұзылысы негізіндегі дисграфия. Оның негізінде тілдік талдау мен топтаудың түрлі формаларының бұзылысы жатыр. Сөйлемді сөздерге бөлу, буындық және дыбыстық талдау және топтау. Тілдік талдау мен топтаудың жетілмеуі жазуда сөйлемнің немесе сөздің құрылымының бұзылуынан көрінеді. Тілдік талдаудың күрделі формасы фонемалық талдау болып табылады.Осының нәтижесінде дисграфияның бұл түрінде кең тарағаны сөздік дыбыстық әріптік құрылымының  бұзылысы болады. Жиі кездесетіндері келесідей қателер: дыбыстардың  қалып қалуы , дауыстылардың қалып қалуы, әріптердің орын ауыстырылуы,  артық әріп қосып қою, буындардың қалып қалуы, орын ауыстырыуы,  артық әріп қосуы. Жазу процесін дұрыс меңгеру үшін балада фонемалық талдау сырттай сөйлеуде  ғана емес іштей сөйлеуде де қалыптасуы керек. Дисграфияның бұл түріндегі сөйлемдердің сөзге бөлудің бұзылысы сөздерді біріктіріп жазып қоюдан көрінеді,  қосымшаларды сөз түбірінен бөліп жазып қою.

Фонемалық талдау және топтаудың жетілмеуі нәтижесіндегі жазудың бұзылысы Р.Е. Левина, Н.А. Никашина, Д.И.Орлова, Г.В.Чиркинаның жұмыстарында кеңінен қарастырылған.

      4. Аграмматикалық дисграфия 

(Р.Е. Левина, И.К. Калповская, Р.И. Лалаева, С.В. Яковлевтің  еңбектерінде қарастырылған). Ол тілдің  грамматикалық құрылымының жетілмеуімен  байланысты : морфологиялық, синтаксистік, жалпылап қорту. Дисграфияның бұл түрі  сөз, сөз тіркесі, сөйлем және мәтін деңгейінде  көрініп және  кең симптомокомплекстің дизартрия, алалия және  ақыл - ой  кеміс балаларда кездесетін лексикалық - грамматикалық жетілмегендіктің  құрамды бөлігі болып табылады. Сөйлемдердің арасында  тілдік және  логикалық байланыстар орнатуда  үлкен қиындықтар кездеседі. Сөйлемдердің жүйелілігі  уақиғаның жүйелілігіне  әрқашан  сәйкес келе бермейді. Жеке  сөйлемдер арасында  мағыналық және грамматикалық  байланыс  бұзылады. Сөйлемдер деңгейінде  жазудағы  агроматизм сөздің морфологиялық құрылымын бұзылысынан қосымшалардың алмастырыуынан ,  септік жалғаулардың  өзгертілуінен  есімдіктің септіктерінің  өзгеуінен көрінеді. Сонымен қатар тілдің синтаксистік  қалыптасуы  бұзылады  ал күнделікті  сөйлемдер  құрудағы  қиындықтардан,  сөйлем  мүшелерінің қалып қалуының сөйлемдегі сөйлемнің реттілігінің бұзылуынан көрінеді.

        5.   Оптикалық дисграфия көру гнозисінің  жетілмеуі, кеңістіктік талдау және  талқылаудың жетілмеуәмен байланысты,  жазудағы  әріптердің  алмастырылуынан , бұзылысынан көрінеді. Көбінесе  графикалық жазылу жағынан ұқсас , бірдей  элементтерден тұратын, бірақ кеңістікте түрліше  орналасқан  әріптер  алмастырылып жазылады. (в-д, т-ш, п-и)  бірдей элементтерден  тұратын  бірақ қосымша элементтерімен ажыратылатын  (и-ш, п-т, х-ж, л-м). Элементтердің өалып қалуы әсіресе   әріптерді  байланыстырып  жазған кезде , элементердің  дұрыс  емес орналасуы (х-сс) немесе артық элементтердің  қосылуы (ш-ии) әдеби дисграфияда  бөлектенген әріптерді тану  және айтуда  бұзылыстар  байқалады. Вербальды  диграфия кезінде  бөлектенген немесе  жекеленген  әріптер дұрыс айтылады бірақ сөзді жазу  кезінде  бұзылыс, оптикалық сипаттағы  әріптердің алмасуы  байқалады. Оптикалық дисграфияға  айналық жазуда  жатады, ал кейде солақайларда , сонымен қатар миында  органикалық бұзылысы бар адаадарда байқалады. 

        Соныменг қатар дисграфия   интеллектісі қалыпты балаларда да  тұлғаның қалыптасуында  түрлі  ауытқулар , белгілі психикалық мінез ерешелігін туғызуы мүмкін.

         Оқу мен жазудағы  кемістіктерді   жою бағытында  жүргізілетін  логопедтің жүмысының  негізігі бағыттыры:

       1. Фонематикалық түйсігін жетілдіру. Қарама - қарсы дыбыстарды және   буындарды ажырату  жұмысын  тек айтумен естіртіп қана жүргізіп  қоймайды, сондай- ақ оны жазу тілінде  бекітіп машықтандырады.

Фонематикалық түйсігін  қалыптастыруды ,  сондай- ақ  міндетті түрде тілдің қимылдау анализаторының  қатысуымен жүргізіледі. Сондықтан  фонематикалық есту  қабілетін жетілдірумен  дыбыстарды айтқызу жұмыстары  бір мезгілде жүзеге асырылады.

2.  Дыбыстарды айтқызу жұмыстары .

      Ең алдымен бұрмалану ,  алмастыру , түсіріліп қалдырылу  сияқты дыбыстардың айтылуындағы барлық кемістіктерді жою  қажет. Кейде  сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы сақтаған  балаларда кездеседі. Бұндай жағдайда тіл қимылының анализаторын іске қосу үшін сөйлеу тілі мүшелерін анығырақ істейтіндей ету керек. Онда басқа, фонематикалық есіту   қабілеті бұзылған кезде, тіпті сақталған дыбыстардың өздерінің артикуляциясы мүлде анық болмайтынын  есте сақтау қажет.

     3.  Дыбыстарды талдауға және жинақтауға дағдылауын жетілдіру.

     Фонематикалық  түйсігін жетілдіру жұмысы дыбыстарды  талдауға дағдылауын жетілдіру  жұмысына өтеді. Соңы жүмыс  әр уақытта балалардың дыбыстарды  дұрыс айту құралдарымен жүргізіледі.  Бұл жұмыстың негізгі түрлері  мынадай болады:

      а) Сөйлемнен сөзді, сөзден буынды, буынан дыбыстарды бөлу.

Бұндай  талдау ұзын сызық  сөйлемді, қысқа сызықты сөздерді, ең қысқа сызықтар буындарды, нүктелер дыбыстарды көрсететін тұтас сөйлемнің  нобайын құрастырумен қоса беріледі;

       б) Жетпейтін дыбыстарды, буындарды жазып бітіру;

       в) Бір бағанаға бір буынды сөздерді, екінші бағанаға екі буынды сөздерді жазып буындардың  сандық мүшелері бойынша сөздерді іріктеу;

        г)  берілген дыбысқа сөздер ойлап табу және оларды жазу, әр сөзге қарама –қарсы дыбыстары бар басқа сөздерді іріктеп алу.

        4. Сөздік қорын байыту және оларды іс жүзінде пайдалана білуге жетілдіру. Әдетте бұл кезең балаларды жаңа сөздердің әр түрлі жасалу жолдарымен таныстырады. Әр түрлі жасалу жолдарымен таныстырады. Әр түрлі жұрнақтардың көмегімен біретестік сөзден бірнеше жаңа сөздер жасайды, мысалы:  кел - ін, кел - сап, кел - те; бір жұрнақтың көмегімен бірнеше жаңа етістік сөздер жасайды, мысалы: қатық-тас, қалтық-тас, пысық-тас және т.б. Сөздік құрау жұмысының басқа бір түрі біріккен сөздерді іріктеу болып табылады. Мысалы: қосаяқ, аққу, белбау, қозықұйрық, тасбақа, еңбеккүн, Боранбай, Әсемгүл.

      Бұндай жұмыс дұрыс жазу ережесін жақсартып баланың ой - өрісін кеңейтеді. Өткізілген барлық оқу жұмысында балалардың сөздік қоры молаяды, дәлелденеді, бекітіліп тұрақталады. Басты мәселе дыбыстарын талдау бойынша әрбір сөздің маңызын анықтау жаттығуын жазумен байланыстыру. Сөздік қорының белсенділігін арттыру үшін үлкен жұмыс жүргізеді.

         5. Грамматикалық дағдыларын жетілдіру.

 Бұл кезеңнің ең негізгі мақсатын жалғаулықтарды түсіндіру және қолдану, жалғаспалы көп бейнелі суреттер бойынша сөйлемдер құрастыру, сөйлемдердің көлемін кеңейту және қысқарту болып табылады.

         6. Ауызша қалай болса, жазбашада солай сөйлеу тілінің байланысын жетілдіру. Жазуы мен оқуындағы кемістіктерді жою жұмысы барлық оқу жылы бойынша жүргізіледі. Олардың қажетті шарттарының нәтижелігі ауызекі сөйлеу тілі мен жазуын жетілдіру болып саналады.

         Оқуы мен жазуындағы кемістіктерді   түзету тоқтаусыз әрдайым  жұмыс істеуді талап етеді, ол балалардың қаншама уақытын алады, оның үстіне қажытады. Соның нәтижесінде оқуда жалпы үлгерімі тқмендеп кетуі де мүмкін. Сондықтан оларды жойғаннан гөрі алдын ала сақтандыру жеңілірек және тиімді болады.

1. Жазу процесіндегі күрделі тәсілдердің бірі болып табылатын сөздің дыбыстық талдау құрылымы. Сөзді дұрыс жазу үшін оның дыбыстық құрылымын анықтау керек, әрбір дыбыстың кезектілігін және орнын анықтау керек, әрбір дыбыстың кезектілігін және орнын анықтау керек. Дыбыстың сипатымен оның сөздегі кезектілігін анықтаудағы үлкен ролді сөйлеу ойнайды: қатты, сыбырлап және іштен. Жазу дағдысы меңгерудің алғашқы кезеңінде айту- сөйлеу ролі өте күшті. Ол дыбыстың сипатын анықтауға, оны ұқсас дыбыстардан айыруға дыбыстардың сөзде кезектілігін анықтауға көмектеседі.
2. Келесі тәсіл –көру арқылы анықталатын әріптің үлгісін сөзден бөлінген фонемамен сәйкестендіру, басқалардан әсіресе ұқсас графикадан дифференциялау қажет. Графикалық ұқсас әріптерді айыру үшін көру анализі мен синтезі, кеңістік еместеулері жеткілікті деңгейде қалыптасу керек. 1-сыныптағылар үшін әріпті талдау және салыстыру оңай тапсырма емес.

         3.  Содан кейін   жазу процесінің моторлы операциясы келеді көру арқылы әріптің үлгісін қолдың қимылы арқылы жанғырту. Қолдың қимылы арқылы бір уақытта кинестетикалық бақылау жетіледі. Әріпті сөзді жазуда кенестетикалық бақылау көру бақылауымен , жазылғанды оқумен бекітіледі.Қалыптағы жазу процесі белгілі бір сөздік және сөздік емес қызметтің жеткілікті деңгейде қалыптасуымен негізделеді. Дыбыстарды есту арқылы  дифференциялау, олардың дұрыс айтылуы,тілді талдау және жинақтау сөйлеу тілінің лексико –грамматикалық жағының қалыптасуы, көру анализі және синтезі, кеңістік елестеулер.