Шамаларды оқытуда деңгейлеп саралап оқыту технологиясын пайдалану

           Қазіргі базалық білім беру  – жеткілікті білімнің төменгі шегі. Мұғалім баланы оқыту барысында оқушыға тақпақ жаттатып , ережелерді оқытып, жаттығулар орындатып әр түрлі жұмыстар жүргізеді. Оны талап етеді. Ол мұғалім үшін қиын жұмыс емес . Оқушы мұғалімнің айтқанын кітаптан оқып, тақпақты жаттап (тіпті оларды қызықтырмаса да), ережені айтып беруі мүмкін. Бірақ, оқушы сол оқыған материалдың ішкі дүниесін түсінді ме , міне, негізгі мәселе осында жатыр. [7]

         Мектеп оқушыларының білім деңгейінің  көрсеткішін төмендегідей бағалауға  болады: 1 деңгей (төмен) –эпизодтық. Білімді жаңа жағдайға көшіру мұғалім көмегімен жүзеге асырылады; 2- деңгей –түсініктерді жүйелеу деңгейі . 70% ғылыми ұғымдарды саналы түрде анықтайды.; 3- деңгей (жоғары) бастапқы ғылыми ұғымға өту (ауысу) деңгейі деп белгілейді.[9].

          Мектеп оқушыларына берілетін  тапсырмалар оқушылардың ойлауына  әсер етеді,тапсырманы орындау  үшін бала жауапты өзі іздестіреді,  оны шешуде ақыл –ойы дамиды, ойлауына жан-жақты әсер етеді  деп түйіндейді. Бірінші деңгей  тапсырмалары жаттап алуға лайықты,алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілетін өңін өзгетпей қайталап , пысықтауына мүмкіндік береді, екінші деңгей тапсырмалары материалды реттеуге және жүйелеуге берілген тапсырмалар, үшінші деңгей танымдық – іздену түрдегі заңдылықтар шығару қорытынды жұмыстары.

Деңгейлік тапсырмалар ауқымы өте  кең. Оқулықтағы тапсырмалар - өтілген тақырыптар бойынша қайталау, пысықтау, бекіту жұмыстарын арналған математикалық  жұмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар құрамында өрнектер, теңдеулер, мәселе есептер, шамаларға байланысты тапсырмалар, сөзжұмбақтар,  қызықты математика, тестік сұрақтар, ойындар  мен тренингтер жүйесін қамтиды. Бұлар оқытудың деңгейіне сәйкес оқушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оқу бағдарламасы оқушының жас ерекшелігі  мен білім деңгейіне сай құрылып , оқулыққа қосымша пайдалануға беріледі.

          Оқушыны  деңгейге бөліп оқыту  үшін сабақ жаңаша жоспарланады. Оқушыларға деңгейлік тапсырмалар  беру арқылы сан түрлі жұмыс  жүргізіледі. Оқушының алған білімін  жүзеге асыралатыны тексеріледі. Өз бетімен жұмыс орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытындысында  деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаудың тиімділігі байқалады. Оқушының белсенділігі  мен іскерлігі артып , шығармашылыққа ұмтылады. Деңгейлік оқыту барысында біліктілікке жетеді. [7]

.   Деңгейлік тапсырмаларға, мысалы математика пәнінен, төмендегідей талаптар қойылады.

Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға:

1. жаттап алуға лайықталған болуы керек:
2. алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілген білімнің өңін өзгертпей қайталап, пысықтануына мүмкіндік беруі тиіс:
3. тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті және өмірмен байланысты болуы керек.

Математика пәнінде  мұндай талаптар жаңа тақырыпты игеру  соңында шығарған есептерге ұқсас  тапсырмалар құру арқылы орындалады және олар оқушының өзі шығарған ереже, анықтама, заңдарын бекітуге арналады. Мұндай  тапсырмаларды құрастырған кезде олардың танымдылығы мен қызықтылық жақтарына ерекше көңіл аударған жөн.

Екінші деңгейдегі тапсырмаларға:

1. Өтіп кеткен материалдарды реттеуге және жүйелеуге берілген

тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы тапсырмалар, яғни бұрынғы тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау үшін алғашқы алған білімдерін түрлендіріп пайдалану қажет болады.

      Математика мұндай іс-әрекетке келтіретін тапсырмалар: мәтінмен берілген кері есептер; кері байланыс функциясын атқаратын тексеру тапсырмалары т.с. с.

2. Оқушының ойлау қабылетін жетілдіруге берілетін тапсырмалар.

Оларда біздің ұлттық ерекшеліктеріміз ескеріліп, танымдық және үйретімділік  маңызы болуы  қажет болады.  Бұлар : логикалық  есептер, ребустар мен сөзжұмбақтар.

Үшінші эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды біз төмендегінше топтастырдық:

1. танымдық-іздену (эвристикалық) түрдегі тапсырмаларды орындау барысында  оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы  қарапайым білімдерін (заңдылықтар шығару, анықтамалар,  формулаларды жаттау, т .с. с. жетілдіріп, тереңдетумен қатар, ол тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашуы тиіс.  Эврика!  Мұндай жұмыс –анализ бен синтез және салыстыру арқылы негізгісін анықтау, қорытындылау сияқты ой жұмыстарын қажет етеді. Мұндай есептерді шешу барысын оқушылар жаңа есептерге тап болады да, проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу үшін оқушы жаңа әдістер іздеуі керек.
2. Әртүрлі әдіс, тәсілдермен шешілетін есептер.
3. Өздігінен мысалдар мен есептер құрастыру және оны өздігінен шығару өмірден алынған мәліметтер негізінде диаграмма графиктер салу, жергілікті жағдайда өлшеу жұмыстарын шығару, көрнекі құралдар дайындау берілетін тапсырмаларға берілген тапсырмалар.

Төртінші шығармашылық  деңгей тапсырмалары:

1. Оқушылардың жинағын өмірлік тәжірибесі мен қалыптастырған ұғым түсініктерінің, қиялы мен белсенді ой еңбегінің нәтижесінде жаңаша, бұған дейін болмаған, белгілі бір дәрежеде олардың жеке басының икемділігін байқататын  дүние жасап шығуына негізделген теорема дәлелдеген заңдылықтарды оқулыққа сүйенбей мұғалімнің көмегінсіз қорытып  шығарды.
2. Олимпиадалық есептер.
3. Берілген тақырыпқа өз бетінше реферат, баяндамалар дайындау.
4. Төртінші деңгей дарынды , іздемпаз, қабілеті жоғары , талапты балаларға арналады. Оқушыларға мұғалім тек тақырыбын ғана береді, оқушының өз мақсатын қояды, әдістерін іздейді, нәтижеге жетеді. Жазба жұмыстарын орындайды. [5]

Демек , бұл тапсырмалар  –оқушылардың біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру және оны бағалау деңгейі болады .        

         Оқыту практикасында деңгейлеп  оқыту технологиясын енгізуге  оқу ақпараттарының көлемінің  ұлғаюы , оқушыларға түсетін «салмақтың»артуы  басты себеп болады.

       Деңгейлеп  оқыту – оқылатын ақпараттың  азаюы арқылы емес , оқушыларға  қойылатын талаптардың әртүрлілігі арқылы жүзеге асырылады

       Деңгейлеп  оқыту технологиясының мақсаты  - әрбір оқушы өзінің даму деңгейінің  оқу материалын меңгеруін қамтамасыз ету.

        Деңгейлеп оқыту ерекшелігі :    

1.Деңгейлеп оқыту әр  оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.

2.Деңгейлеп оқыту әртүрлі  категориялардағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3.Деңгейлеп -саралап  оқыту құрылымында білім  игерудің  негізгі  үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (минималды базалық ), бағдарламалық , күрделенген деңгей.

     Базалық  деңгей – мемлекеттік стандар  бойынша анықталған ең төменгі  шек. Сондықтан оны  әрбір  оқушы меңгеруі тиіс . Бұл деңгей  оқушыға өзінің  қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып , уақытымен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.

4.Оқушының жеке тәжірибесіне  негізделген оқыту технологиясы  тиімді де нәтижелі болу үшін :

*жеке тұлға ерекшеліктеріне;

*психикалық даму ерекшеліктеріне  (есте сақтау, қабілетінің ерекшелігіне , ойлау ,қабылдау, зейін еркшелігіне , өзінің эмоциясын басқара білуіне );

*пән бойынша білімді  игеру деңгейіне  / оқушының білімімен  іс-әрекет тәсіліне назар аударып  , көңіл бөлу керек. [26].

     Деңгейлеп оқыту барысында оқушы мен мұғалім іс әрекетінің жүйесі.

Кезеңдер	Мұғалімнің іс-әрекеті	Оқушының іс-әрекеті
Дайындық кезең	Оқушыларды оқу материалын базалық , бағдарламалық күрделенген  деңгейлер бойынша игеруін анықтау.
Диогностикалық кезең.	Білімді меңгеру деңгейін анықтайтын тапсырмаларды дайындау. Оқушылардың білімді меңгеру деңгейін диагностикалау . Оқушылардан сауалнама алу.Сынып жетекшілерімен  оқушылар және олардың ата-аналарымен әңгімелесу.	Диагностика нәтижелері мен өз қызығушылықтары негізінде  пәнді оқу деңгейі таңдалады.Оқушы өзіндік таңдау жасайды.
Оқушыларды топтарға бөлу кезеңі	Оқушыларды топқа бөлуді ұйымдастыру : әр топ үшін оқу мазмұнын анықтау . Әр деңгейде оқытуға қойылатын  нақты талаптарды дайындау  Дайындалған  талаптарды оқушыларға ұсыну.	Белгілі топты оқушының таңдауы.  Топтардағы оқыту талаптарының жобасын талқылауға қатысу.
Деңгейлеп оқыту жүзеге асырылу кезеңі.	Оқушылардың топтардағы жұмысын ұйымдастыру.	Таңдалған топта өзінің оқу іс-әрекетін ұйымдастыру.
Деңгейлеп оқыту жағдайына  білімді меңгеру нәтижелерін бағалау кезеңі.	Атқарылған жұмыстар нәтижесі бойынша оқушыларды бағалау. /Кері байланыстың дұрыс орнауы , жүзеге асыру/.	Жеткен нәтижелер бойынша  өзара бағалауды және өзін-өзі  бағалауды жүзеге асыру.

    Қазіргі    заман талабы әр оқушының сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймай, соны өзі игеріп, ізденіп, талап – пікір таластыру деңгейіне жетіп , даму үстінде . Осындай өздігімен дамуды қалыптастыратын  Ж.Қараевтың «Деңгейлеп- саралап оқыту» технологиясының тиімділігі мен маңыздылығы қажетті . Бұл технология оқу үрдісінде:

-оқушыға сенімділік  білдіру;

-пәнге қызығушылығын  арттыру;

-оқушы біліміне сеніп,  әрі дамыту;

-өзіндік шығармашылық  деңгейге көтерілу көзделген .

       Профессор  Ж. Қараевтың технологиясының  тиімділігі сол жаңа тақырыпты балаларға шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда оқушылардың ынтасын белсенділігін арттыру үшін мәселелік сұрақтар қойып отыру. Тақырып бойынша жасалған деңгейлік тапсырмалар жүйесі сабақта қарастырылды.

    Сабақ үш кезеңмен жүргізіледі және оның мынадай тиімділіктері бар.

1-кезең. Тірек  тапсырмалар мен жұмыс.

   Мұнда жаңа  тақырыпты меңгеруге қажетті  бұрын өтілген материалдарды  қайталау.Бұл үйде орындалып келетін  тапсырма болғандықтан ,үй жұмысын  талдауға барлық оқушыларды қатыстыруға және уақыт үнемдеуге мүмкіндік береді. Осы кезеңде әңгімелесу , көрнекілік мәселелік оқыту әдістерін қолдана отырып, оқушылардың бұрын алған білімін ескере сабаққа қызығушылығын арттыру және білімін қадағалау жүзеге асырылады. Осы жұмыстар арқылы оқушының сабаққа зейіні ауып, жаңа тақырыпты өздігінен меңгеруге дайындалады.

     2- кезең. Жаңа тақырыпты өздігінен  меңгеру. 

     Бұл кезеңде  оқушыларға тақырыпты меңгеру  жұмыстар беріледі. Алдымен оқулықпен  жұмыс істеп тақырыптан керекті мәліметтерді таба білуге , ізденімпаздыққа үйренеді , әр оқушының танымдық қызметіндегі дербестікті дамытуға мүмкіндік туады . Оқытудағы іздену көзқарасы оқушының өнімді іс -әрекетіне негізделеді. Мұнда оқушы жаңа тәжірибені мүмкіндігінше өз бетімен меңгеруі тиіс. Оқу барысында оқушы өзін-өзі жетілдіреді . Одан кейінгі кезеңде оқушы тақырыпты оқып үйреніп топ болып талдауға уақыт беріледі. Оқушы тақырыпты оқып болған кезде мұғалімнің үй тапсырмасын тексеруге немесе жеке оқушылармен жұмыс істеуге уақыты бар . Мұнда оқушылардың барлығы қатысады. Тақырып тақтада талданады. Оқушылар жартылай ізденіс , мәселелік және зерттеу әдістерін қолданады.

  3-кезең. Деңгейлік тапсырмалар тиімділігі.

     Оқушылар  білімін бағалау мен бақылау  жүйесі арасындағы байланыс. Қоюшы әр сабақта жинаған ұпайларын «Даму мониторинг» кестесінде белгілеп отыру арқылы талдау жасалады.

     Деңгейлік  тапсырмалардың мақсаты: 

• жеңілден қиынға, қарапайымнан күрделіге қарай сатылы түрде орындалатын жұмыстар.
• оқушы ізденіске, шығармашылыққа бөленеді.
• дарынды оқушылар мүмкіндігі анықталды.
• әр оқушы өзін -өзі бағалайды, өз білімін жоғары деңгейге жеткізе алады, материалды толық меңгереді.
• жаңа тақырыпты жаңа әдіспен түсіндіріледі.
• тест, диктант  арқылы тақырып меңгеріледі.
• өзіндік жұмыстар жүргізіледі.
• бақылау жұмысы алынады.
• бақылау парағы жасалады.[9]

           Қорыта келе, деңгейлік тапсырмалар   ауқымы өте кең . Мектеп оқушыларына  берілетін тапсырмалар оқушылардың  ойлауына әсер етеді. Тасырманы  орындау үшін бала жауапты  өзі іздестіреді. . Оны шешуде ақыл – ойы дамиды , ойлануына жан – жақты әсер етеді деп түйіндеуге болады.