Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер

М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту, білім, іскерлік, дағдыларды тексеру. Аталған авторлардың пікірлері  бойынша оқыту әдісі - дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл  саралауда әдістер оқытудың алдында  тұрған міндеттермен сәйкестендірілген.

И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин  оқыту әдістерін оқушылардың  танымдық жұмыстарының түріне қарай  топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді.

Оқытушының басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі.

Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып  бергенмен, оның ақыл-ой белсен ділігі төмен болады.

Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы  білімді өзінің танымдық іс-әрекеті  арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге  де таралған. Бірақ сабақты тұрақты  түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу  әдістерімен өткізу мүмкін болабермейді.

Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін  топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын  атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі.

М.И.Махмутов оқыту  әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін  і іріктеген. Оқыту әдістері: а) ақпарат  беру әдісі, ә) түсіндіру әдісі, б) ынталандыру  әдісі, в) тәжірибелік әдіс.

Бинарлық әдістер  бір-бірімен тығыз байланысты оқыту  мен оқудың тәсілдерін (хабарлау, міндеттер  қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың  тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер  шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды  талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін  түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру  тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым  болса, онда оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі  тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ  ереженің мәнін түсіндірмей, оны  жаттау тәсілін айтады), онда оқыту  әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі  деп атайды. Осыған сәйкес бірінші  жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін  тындайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде  оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек  айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын  күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту  әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың  үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз.

Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді  талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі  болып табылады. Егер монологтық баяндау  әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді  және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік  деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге  танымдық (логикалық) есептер және проблемалық  тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды.

2.    Оқыту  әдістерін тандау әдетте сабаққа  оқу материалының мазмұнын таңдаған  кезде жүреді. Ол дидактикалық  мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне  мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне  байланысты.

Әңгіме – оқу  материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері  үй салу өнеріне үқсас" дейді. Сөз  өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов Оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа  байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру  керек", - дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп  оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден  соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету  лайық", - дейді.

Сөздік әдісі мектептің  барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің  сипаты, көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған кейбір талаптар қойылады. Олар:

•    әңгіменің  оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі;

•    әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің  болуы;

•    ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды мысалдардың, фактілердің  жеткіліктілігі;

•    әңгіменің  жүйелілігі болуы керек;

•    әңгіменің  әсерлілігі;

•    тілінің  қарапайымдылығы және түсініктілігі;

•    мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының  болуы.

Түсіндіру – жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі  құралдардың жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабағында  жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға түсіндіреді.

Түсіндіру әдісі  жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі  қолданылады, бірақ бекіту кезінде  оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде  де қолданылады.

Химиялық, физикалық, математикалық есептерді шығарғанда теоремаларды оқығанда, табиғат және қоғам құбылыстарының түбірлі себептерін және салдарын ашу кезінде түсіндіру  әдісі жиі қолданылады.

Түсіндіру әдісіне  қойылатын талаптар:

•    сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау;

•    себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру;

•    салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану;

•    жүйелілік.

Түсіндіру – оқыту  әдісі ретінде әр жастағы балалар  тобымен жұмыста кең қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда  оқу материалының күрделеніп, оқушылардың  ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері  өскенде бұл әдіс кіші жастағы  оқушылармен жұмысқа қарағанда  көбірек қолданылады.

Әңгімелесу –  оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім  оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу  материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын  оқылған материалдарды қалай  меңгергенін тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі түрі, оны  Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан  әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп  атайды.

Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық қызметіне қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері  бар. Олар: кіріспе, немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші  және бекітуші әңгімелер арқылы оқушылардың  іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді  тануға дайындық деңгейі анықталады.

Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене  қатыстырып, оны білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен  жауап беруге үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың  білімі мен тәжірибесіне сүйеніп, олардың  жаңа білімді түсінуін, қорытынды  жасауын жеңілдетеді. Бірлескен  іс-әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп, ойланып жаңа білім алады.

Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық  білімдерін, оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу және ғылыми мәселелерді  шешуге қолданады.

Әңгімелесу барысында  мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу) немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір  түрі - оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары  өз пікірлерін айтып, сұрақтар қойып, мұғалім  ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің  нәтижесі көп жағдайда сұрақтардың  дұрыс қойылуына байланысты.

Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары:

•    ес пен  тілді дамытуы;

•    оқушылардың  оқу-танымдық қызметін белсенді етуі;

•    оқушылардың  білімінің белгілі болуы;

•    жақсы  диагностикалық құрап;

•    үлкен  тәрбиелік күші бар.

Әңгімелесу әдісінің кемшілігі:

•    уақыттың көп кетуі;

•    қауіп  элементі бар (оқушы дұрыс жауап  бермеуі мүмкін, оны басқа оқушылар естіп, есінде сақтап қалады. 

Оқу пікірталастары оқытудың сөздік әдістерінің ішінде елеулі орын алады. Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі - танымдық қызығушылықты  ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша түрлі ғылыми көзқарастарды  белсенді түрде талдауға қатыстыру, басқа жеке тұлғанық және өзінің көзқарастарының  негіздерін түсінуге жағдай жасау. Пікір-сайыс  өткізу үшін оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе бойынша кем дегенде  екі ңарама-қарсы көзқарас болу керек. Білімсіз өткен пікірсайыс жүйесіз  мәселеден ауытқып, нәтижесіз өтеді. Оқу пікірсайыстары оқушылардың  өз ойларын анық және дәл тұжырымдау іскерлігінің болуын, дәйекті дәлелдерді құрастыра білуін талап етіп, оларды ойлауға, өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге, ой жарыстыруға үйретеді. Мұғалім  сөз мәнерінің үлгісі болып, оқушылардың  ой-пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде  түзетулер енгізіп, өз пікірінің  ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді  айтуға құқығы бар екендігін оқушылардың  естеріне салуы қажет.

Оқу пікірталасы  негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады.

Жақсы өткізілген пікірсайыс балаларға білім және тәрбие береді, мәселені терең түсінуге, өз пікірін  қорғауға, басқалардың пікірімен  санасуға үйретеді.

Кітаппен және оқулықтармен жұмыс – оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш сыныптарда кітаппен жұмыс  сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады. Одан әрі оқушылар кітаппен жұмыс  істеуге өздері үйренеді. Баспа материалдарымен  өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері  бар. Олар:

•    конспектілеу - кітаптың мазмұнын қысқа баяндау;

•    мәтіннің қарапайым және күрделі жоспарын жасау. Жоспар құру үшін мәтінді оқып болған соң оны бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау беру керек;

•    тезистеу - кітаптың негізгі ойларын қысқа  баяндау;

•    цитаталау - мәтінді сөзбе сөз көшіру. Міндетті түрде автор, кітап (жұмыс) аты, баспасы, шьққан жылы, беттері көрсетіледі;

•    аннотация  — мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай  мазмұнды қысқа баяндау;

•    рецензиялау - оқу материалы туралы өз ойын қысқа  жазу;

•    справка  жазу - тапқан кітап, т.б. мағлұмат көзі туралы мәлімет. Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (өмірбаяндық, терминологиялық, географиялық, т.б) түрде болады;

•    формалдық-логикалық  модель - мәтіннің сызбасы;

•    тақырыптық тезаурус – бөлім, тақырып бойынша  негізі ұғымдарды ретке келтіру.

Оқушылар үшін білім  көзі – бақылау, мұғалім сөзі, баспа  материалдары. Оқулықтар, оқу құралдары, ғылыми – көпшілік әдебиеттер және журналдардан оқушылар түрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге және тереңдетуге мүмкіндік  алады, өз бетімен білім алу әдістерімен  қаруланады. Кітаппен жұмыс әдісін меңгеру үшін ең алдымен оның тәсілдері  меңгеріледі.

Кітаппен жұмыс  істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте қолданылатын, көп уақыт  алатын статикалық оқу үлкен рөл  атқарады. Мұндай оқудың мақсаты мәтінді  түсіндіру, оқушыларға мәтінді толық  меңгерту, оған мәтіннің негізгі идеясын  ұқтыру. Жаңа ақпаратты түсінудің  құнды әдісі – мәтінді талдау.

Мұғалім кітаптар мен  журналдарды тақырыпқа сай қолданады. Осы өздік жұмыстың жиі қолданылатын тәсілдері:

1. Белгілі бір  ақпарат алу және оны бекіту  мақсатымен кітапты оқып шығу. Осы мақсатқа жету үшін, мұғалім  оқушыларға қысқа мерзім ішінде  мәтінді қалай түсінуге болатындығын  айтады. Әдетте, оқушылар мәтінді  бір рет оқып шыққан соң,  оны талдап, мәтіннің жоспарын  жасайды.

2. Түсініксіз сөйлем  және сөздердің мағынасын сөздік  немесе энциклопедия арқылы ашып, қосымша әдебиеттерден ақпараттар  алып, керекті мәліметтерді конспектілеп, оқығанын өз сөзімен айтып  көреді. Мұғалім оқушыларды мәтіндегі  негізгі ойды бөлуге үйрету  керек. Жоспар жасау үшін мәтіндер  бір-бірімен өзара байланысты  бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке  атау беріледі.